Rodzina Maryi by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

bł. Z. S. Feliński

Dzieło bł. Z. S. Felińskiego 1857–2007

WYDAWNICTWO KARMELITÓW BOSYCH

RODZINA MARYI

„Jeżeli to jest dzieło Boże, to przetrwa wszystkie trudności i rozwinie się, a jeżeli w tym dziele nie ma ani woli Bożej, ani upodobania Bożego, to i ja nie chcę, by ono istniało.”

Rodzina Maryi dzieło bł. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego 1857–2007

Materiały z sympozjum

Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2009

Sympozjum nt. „Rodzina Maryi” dzieło bł. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego 1857–2007

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. 012-416-85-00, 012-416-85-01 fax 012-416-85-02 Zapraszamy do Księgarni Internetowej www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-023-3

Błogosławieństwo abpa Z. S. Felińskiego dla Sióstr Rodziny Maryi przysłane z wygnania z Jarosławia n/Wołgą.

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM Warszawa

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi – działalność na przestrzeni 150 lat – 1857–2007 Zgromadzenie Rodziny Maryi, które w roku 2007 uroczyście obchodziło 150-lecie swej działalności, należy do grupy najliczniejszych rodzin zakonnych w Polsce, a jego bogata historia jest całkowicie wtopiona w dzieje narodu na ojczystej i obcej ziemi. Uroczystości Jubileuszowe, rozpoczęte 17 września 2006 r. Mszą św. w katedrze warszawskiej, pod przewodnictwem ordynariusza abpa Kazimierza Nycza, odbywające się następnie we wszystkich domach Zgromadzenia w Polsce i poza jej granicami, zakończyły się 27 grudnia 2007 r. Mszą św. koncelebrowaną, której przewodniczył Prymas Polski kard. Józef Glemp, w kaplicy domu generalnego w Warszawie przy ul. Żelaznej 97.

1. Problem dokumentacji historycznej Zgromadzenie Rodziny Maryi nie może poszczycić się bogatym zasobem archiwalnym z dawnych lat. Posiada jedynie szczątkową dokumentację, co spowodowane jest następującymi okolicznościami: – Zgromadzenie powstało w sposób zakonspirowany w Petersburgu, w północnej stolicy Cesarstwa Rosyjskiego (1857),

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

wobec tego przez 50 lat nie figurowało w oficjalnej dokumentacji państwowej; – przez 60 lat rozwijało się bez zewnętrznych form zakonnej organizacji; siostry prowadziły życie zakonne w ukryciu, pod osłoną zakładów wychowawczych i opiekuńczych, które działały jawnie, z aprobatą rządową; – unikało tworzenia o sobie urzędowych dokumentów i ich przechowywania; by nie narażać swojego bytu wobec obowiązujących praw w Imperium Rosyjskim; – akta zakładu w Petersburgu i z innych domów w Cesarstwie Rosyjskim uległy zniszczeniu podczas rewolucji październikowej 1917 r.; – działania zbrojne podczas I i II wojny światowej, wysiedlenia, repatriacja powojenna (1945–1946), spowodowały utratę dokumentacji placówek wschodnich; – archiwum Zgromadzenia wraz z całym zespołem akt Założyciela abpa Felińskiego, przewiezione dla bezpieczeństwa w maju 1944 r. ze Lwowa do Warszawy i ulokowane w domu przy ul. Żelaznej 97, uległo całkowitemu spaleniu w Powstaniu Warszawskim – 6 sierpnia 1944 r. Pozostałe szczątkowe akta Zgromadzenia stanowiły niewystarczającą podstawę do krytycznego opracowania dziejów Rodziny Maryi. Dopiero żmudne i wnikliwe prace badawcze podjęte w związku ze sprawą beatyfikacyjną Założyciela, abpa Felińskiego, w archiwach polskich i zagranicznych pozwoliły zgromadzić bogaty zbiór dokumentów dotyczących także założenia, rozwoju i działalności Zgromadzenia Sióstr Rodziny Maryi. Z zebranych w wyniku kwerendy zbiorów1 – najcenniejsze okazały się dokumenty przechowywane przede wszystkim w Ar1

Zgromadzona dokumentacja została dołączona do akt procesu beatyfikacyjnego abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego: Dokumenty historyczne, vol. 12.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

chiwum Watykańskim (zbiory: Archiwum Sekretariatu Stanu i Archiwum Kongreg. Nadzwyczajne Sprawy Kościoła: Russia – Polonia), w Archiwum Kongregacji Życia Konsekrowanego (dawniej Kongregacji Zakonów – ACRel.) oraz w czterech Archiwach Generalnych w Rzymie: Ojców Franciszkanów przy Via Mediatrice 25, Franciszkanów Konwentualnych przy Piazza Apostoli 51, Ojców Zmartwychwstańców przy via Sebastianello 11 oraz Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Misjonarek Marii przy via Giusti 18. Niezmiernie ważna i cenna dokumentacja została odnaleziona w Archiwum Archidiecezji Lwowskiej, w zbiorach przechowywanych po 1945 r. w Krakowie i Tarnowie, później na KUL-u i w Lubaczowie2. Archiwum Archidiecezji w Przemyślu przechowuje akta jednego z największych domów Zgromadzenia w Łomnie3. Cenne zbiory kościelne w ostatnich latach przewieziono z terenu Czerniowiec do Lwowa, gdzie są też reprezentowane materiały dotyczące placówki Zgromadzenia w Czerniowcach4. Ważne i interesujące materiały znajdują się w Państwowym Archiwum Historycznym Rosji w Moskwie, a zwłaszcza w Petersburgu. Z tych jednak materiałów należy korzystać ze znajomością 2

Korespondencja abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego z abpem Sewerynem Morawskim z lat 1884–1892; Korespondencja przełożonych generalnych Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi z Konsystorzem Archidiecezji Lwowskiej (AAL), Akta z lat 1895–1939. Archiwum Kurii Arcybiskupiej w Przemyślu, Akta: Łomna (od 1895), powiat Turka nad Stryjem. Akta klasztoru i szkoły sióstr Rodziny Maryi w Czerniowcach, ul. Siedmiogrodzka 5: Pisma przełożonych klasztoru i dyrektorek szkolnych do państwowych władz oświatowych dotyczące Seminarium Nauczycielskiego i Szkoły Podstawowej (wykazy szkolne, spisy personelu pedagogicznego, listy płac, inwentarze szkolne); Pisma do wikariatu generalnego Bukowiny w sprawach formacji zakonnej, Korespondencja z Polskim Konsulatem Generalnym w Czerniowcach; dokumentacja z lat 1927–1942; Por. D. Grodowska-Kulińska, Zbiór Czerniowiecki, 1781–1945 (1975), [w:] Archiwa, biblioteki i muzea kościelne, 81(2004), 81–100 (Cern. V-2 Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek w Czerniowcach, w tym: Seminarium Nauczycielskie „Rodzina Marii”, 1924–1942).

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

kontekstu historycznego. Tam bowiem nie znajdziemy materiałów dotyczących Zgromadzenia Rodziny Maryi, gdyż ono istniało tajnie. Główne źródło w Archiwach Rosji to dokumentacja dotycząca Założyciela abpa Z.S. Felińskiego oraz „Schroniska dla ubogich rzymskokatolickiego wyznania” przy 14 Linii nr 25/27 w Petersburgu z kaplicą pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP wraz ze swoją filią w Mikołajówce5, pod osłoną którego działało w ukryciu Zgromadzenie Rodziny Maryi.

2. Powstanie nowej wspólnoty zakonnej – Rodziny Maryi Genezy licznie powstających zgromadzeń zakonnych w połowie XIX wieku należy szukać w specyfice dziejów Kościoła6. Kryzys przez jaki przeszedł Kościół katolicki w tym okresie w Europie, na ziemiach polskich miał jeszcze inne przyczyny. Należały do nich: złożona sytuacja polityczna i społeczno-gospodarcza, rozbiory, represje ze strony państw zaborczych, kasta zakonów, załamanie się podstaw gospodarczych wielu instytucji kościelno-narodowych. Po chwilowej stagnacji zauważa się na ziemiach polskich odrodzenie religijne, które objęło i ożywiło różne warstwy społeczne i dało impuls do powstania nowych kongregacji żeńskich. Obok starych zakonów klauzurowych pojawił się silny ruch zakonotwórczy nastawiony na pracę czynną wśród społeczeń-

Państwowe Archiwum Historyczne Rosji, Petersburg (RGIA), dokumentacja z lat 1855–1899; por. Historia Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji i Polsce w dokumentach archiwów, bibliotek i muzeów Sankt Petersburga. Zarys – przewodnik, pod red. K. Pożarskiego, część 2, Sankt Petersburg – Warszawa 2000, s. 213–214, 230. E. Jabłońska-Deptuła, Zakony i zgromadzenia zakonne w Polsce w XIX i XX w., „Znak”, Kraków 17(1965), n. 137–138, s. 1653–1688 (1660).

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

stwa, wychodzący naprzeciw konkretnym potrzebom środowiskowym. Na polski ruch zakonny, który był częścią procesu ogólnoeuropejskiego, wywarły wpływ dwa nurty: emigracyjny i rodzimy. Niemal w tym samym czasie powstały zgromadzenia: Niepokalanek w Rzymie (1857), Służebniczek w Wielkopolsce (1850), Felicjanek w Warszawie (1855), Franciszkanek polskich na Podolu, Sióstr Ubogich w Wilnie, a na terenach najbardziej wysuniętych na północny wschód Europy – powstało Zgromadzenie Sióstr Rodziny Maryi (1857). Powstanie nowej wspólnoty zakonnej, pod nazwą Rodzina Maryi, w Petersburgu, w północnej stolicy Cesarstwa Rosyjskiego, tuż pod bokiem monarchy, w zasięgu wpływów urzędów ministerialnych i to w okresie ostrych przepisów państwowych, ograniczających działalność Kościoła i zakonów, było wydarzeniem wyjątkowym. Niewątpliwie kształtowanie nowego Zgromadzenia w okresie tzw. „odwilży pokrymskiej” i wyraźnych w tym czasie sympatii prokatolickich wśród arystokracji rosyjskiej nie pozostawało bez znaczenia7. a) Sytuacja zakonów katolickich w Cesarstwie Rosyjskim. Zarówno w Królestwie Polskim, jak i na „Ziemiach wcielonych” do Imperium Rosyjskiego i w samej Rosji władza cesarska systematycznie dążyła do ograniczenia życia zakonnego, a następnie do likwidacji klasztorów. Już w 1820 r. rząd carski wydalił z całej Rosji jezuitów, w 1832 r. zniósł ponad 200 klasztorów łacińskich i unickich. W 1817 r. określił wiek dla wstępujących do nowicjatu – 25 lat i dla składających profesję – 31 lat, w 1823 r. zabronił klasztorom przyjmować nowicjuszów, w 1842 r. zagar-

Tamże; T.A. Frącek RM, Rodzina Maryi – dzieło Sługi Bożego abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie (WAW), 65(1975), n. 9–11 [s. 502–514], s. 503.

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

nął kapitały i majątki zakonne. W 1844 r. skasował wszystkie szkoły i drukarnie prowadzone przez zakonników8. Jeszcze w 1846 r. istniały na terenie Rosji 74 klasztory męskie i 34 żeńskie. Wśród tych ostatnich były benedyktynki, bernardynki, dominikanki, karmelitanki, szarytki i wizytki9. Zawarty w 1847 r. konkordat między Rosją a Stolicą Apostolską gwarantował, że rząd nie będzie więcej kasował klasztorów, jednakże w praktyce nic się nie zmieniło. Ciosem dla zakonów był ukaz z 1850 r. polecający zamykać klasztory o mniejszej liczbie członków aniżeli 8. Wskutek tego w latach 1847–1860 rząd carski zniósł dalszych 36 klasztorów katolickich10. b) Problem powołań zakonnych, zapotrzebowanie społeczne na pracę charytatywną. Z chwilą zamknięcia nowicjatów i kasowania klasztorów życie zakonne w carskiej Rosji zostało automatycznie skazane na zagładę i faktycznie zaczęło w szybkim tempie zamierać. W tym czasie, kiedy w Petersburgu powstawała Rodzina Maryi (1856–1857), na terytorium archidiecezji mohylewskiej istniały jedynie dwa zgromadzenia zakonne żeńskie z 5 klasztorami i 46 zakonnicami, tj. szarytki (2 klasztory z 13 siostrami) i siostry mariawitki (3 klasztory z 33 siostrami). W Petersbur8

W. Urban, Dzieje Kościoła w zaborze rosyjskim, [w:] Historia Kościoła w Polsce, pod red. B. Kumora i Z. Obertyńskiego, t. 2, część 1, Poznań 1979, s. 469; por. Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 6, 7, 14, 29, 30, 35, Warszawa 1817–1844. W. Urban, Dzieje Kościoła, s. 469; Wołyniak [J.M. Giżycki], Zniesione kościoły i klasztory rzymsko-katolickie przez rząd rosyjski w wieku XIX-tym w diecezji łuckiej, żytomierskiej i kamienieckiej, [w:] Nowa Polonia Sacra, 1(1928), s. 145– –165, 208–211, 303–312; W. Urban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce (1815– –1965), Romae 1966, s. 229–230; H.E. Wyczawski, Powstanie i początkowe dzieje Zgromadzenia SS. Rodziny Maryi, [w:] Prawo Kanoniczne, Warszawa, 16(1973), n. 1–2, s. 131(129–176), [dalej cytujemy: Wyczawski, Powstanie]. Memoriale, Archivum Saecretum Vaticanum (ASV), Affari Ecclesiastici Straordinari (AA.EE.SS.): Russia e Polonia, Pos. 251, fasc. 79, ff. 84–86; Urban, s. 469– –470; E. Jabłońska-Deptuła, Zakony i zgromadzenia zakonne w Polsce, s. 1656 (pisze o 21 zniesionych klasztorach w 1850 r.).

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

gu, w omawianym okresie, nie było żadnego zgromadzenia zakonnego żeńskiego11. Tego rodzaju sytuacja zmuszała osoby z powołaniem zakonnym bądź do szukania dla siebie klasztorów poza granicami Rosji, bądź do praktykowania na miejscu pewnych form życia zakonnego w bezinteresownej pracy charytatywnej12. W Petersburgu pole do działalności charytatywnej było bardzo szerokie wśród ubogiej ludności. Spieszyły im z pomocą miłosierne damy z najwyższych sfer rosyjskich, wśród których także katoliczki lub sympatyzujące z katolicyzmem pod wpływem wybitnych jezuitów Gagarina i Pierlinga. Powstawały też schroniska dla ubogich pod patronatem arystokratek, zarządzane przez zespoły kobiet – Feliński nazywa je „samorodne siostry miłosierdzia” – które prowadziły rodzaj wspólnego życia, przyjmując nawet jednakowy strój. Instytucje te cieszyły się poparciem rządu carskiego. Sama wielka księżna Helena Pawłowna patronowała tej działalności13. Przed 1856 r. istniało w Petersburgu wiele prawosławnych instytucji dobroczynnych. Natomiast katolicy różnych narodowości, z najliczniejszą grupą polską, zorganizowani w dwóch parafiach, św. Katarzyny i św. Stanisława, liczący w sumie 30.000 wiernych, nie posiadali ani jednej. Wprawdzie rozwijała tu charytatywną działalność Włoszka Franciszka Jaume, mały „ouvroir” 11

W 1856 na terenie archidiecezji Mohylewskiej istniały 4 klasztory męskie z 60 zakonnikami: franciszkanie (OFM) w Mohylewie (13 zakonników) i dominikanie w Połocku (15), Zabiały (17) i w Petersburgu, por. Załącznik: G. do Instrukcji dla mons. Flavio Chigi, z 1856 r., Watykan, ASV, AA.EE.SS.: Russia e Polonia, Pos. 253, fasc. 80, f. 89-v. Por. Pamiętniki ks. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, Arcybiskupa Warszawskiego, ed. 3, Warszawa 1986, s. 442–443 [dalej cytujemy: Pamiętniki ks. Felińskiego]; Wyczawski, Powstanie, s. 131. Charitas. Księga zbiorowa wyd[ana] na rzecz rz.-kat. Tow. Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny, Petersburg 1894; Lexikon f. Theol. u. Kirche, IV, kol. 255–256 (o Gagarynie); J. N[iedzielski], Pierling Paweł, [w:] Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 31–32, s. 128; Pamiętniki ks. Felińskiego, s. 473; H.E. Wyczawski, Powstanie, s. 132.

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

prowadziła emigrantka Francuzka, pani Reuilly14, ale zasięg ich pracy był ograniczony. Pierwszy i przez długie lata jedyny katolicki zakład dobroczynny w Petersburgu powstał dopiero w 1857 roku, który zawdzięcza organizację i rozwój ks. Felińskiemu. Nie ulega wątpliwości, że inicjatywę zakonotwórczą podjął w Petersburgu w 1856 r. ks. Konstanty Łubieński, kapłan odznaczający się gorliwością apostolską. Jednakże zorganizowana przez niego wspólnota zakonna, pod nazwą Rodzina Maryi, pobłogosławiona przez nuncjusza apostolskiego Flavio Chigi, miała charakter kontemplacyjny i dla osłony jedynie przed władzami przyjęła na wychowanie troje sierot. Ta jednak wspólnota upadła, gdy zabrakło ks. Łubieńskiego, „zesłanego” za korespondencję z Watykanem na wikariat do Charkowa, przeniesionego później na probostwo do Rewla15. Z tej kontemplacyjnej rodziny zakonnej wyłoniła się nowa wspólnota, o tej samej nazwie, ale o charakterze czynnym, która realizowała swoje powołanie w założonym przez ks. Felińskiego schronisku dla sierot i ubogich. To Zgromadzenie zawdzięcza ks. Felińskiemu organizację, nadanie reguły, określenie celu, charakteru i zadań oraz właściwą formację duchową, a także legalizację jego zewnętrznej działalności przez władze państwowe. Etapy zaangażowania ks. Felińskiego w sprawy schroniska i Zgromadzenia poznajemy z jego listów do matki: „Organizujemy teraz […] rodzaj ochrony dla biednych dziewcząt katolickich, gdzie by się uczyły katechizmu, czytać, pisać i robót kobiecych” (4 I 1857). Innym razem donosił: „Nie mamy nic, ale ufam, że Opatrzność Boża nas nie opuści i zaradzi wcze14

[Roger Łubieński], Konstanty Ireneusz Pomian hr. Łubieński, Kraków 1898, s. 74. Sprawozdanie mons. Fl. Chigi, 3 XI 1856 r., Berlin: oryg., ASV, AA.EE.SS.: Carte di Russia e Polonia, vol. 13, f. 180v; por. L’Eglise de Russie en 1859 – Sprawozdanie o. Dominika Souaillard’a, tamże, vol. 15, f. 6v–7, 15v; List ks. Felińskiego do hr. Tomasza Wentforth Łubieńskiego, 15 XII 1890 r., oryg., Biblioteka PAU, Kraków, rkps 2417; Pamiętniki ks. Felińskiego, s. 442–443, 455–459.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

śniej niż się spodziewamy”. I rzeczywiście tak się stało, o czym sam Założyciel informował: „Dziateczek biednych w szkółce już mamy dwadzieścia siedem miejscowych, nie licząc przychodzących, staruszek prawie drugie tyle w szpitalu, i wszystkich Opatrzność żywi i cnotę, zwłaszcza w młodych sercach krzewi” (12 II 1858)16.

3. Rozwój Zgromadzenia Rodziny Maryi Zgromadzenie Rodziny Maryi ma bogatą historię. Jego powstanie i rozwój łączą się z trudną sytuacją ojczyzny i losami Polaków na rodzinnej i obcej ziemi. Powstało w okresie niewoli narodowej, kiedy Polska – podzielona między trzech zaborców – została wykreślona z politycznej mapy świata. Wyrosło niejako z ewangelicznego ziarnka, rzuconego w obcą ziemię przez polskiego kapłana, a choć wzięło początek w Rosji, to jednak poprzez działalność mocno związało swoją historię z dziejami Polski i to zarówno w okresie niewoli narodowej, wojen i okupacji, w latach panowania totalitaryzmów, jak też w wolnej – niepodległej Ojczyźnie. a) Charakterystyka nowej wspólnoty. Ks. Zygmunt Szczęsny Feliński (1822–1895), ówczesny wikariusz przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, wkrótce ojciec duchowny i profesor tamtejszej Akademii Rzymskokatolickiej17, założył Zgromadzenie Sióstr Rodziny Maryi w 1857 r. w trosce o budzące się powołania zakonne oraz w celu zaopiekowania się polskimi 16

Listy ks. Felińskiego do matki Ewy z Wendorffów Felińskiej, z lat 1856–1859, ARM F-c-4. Nominacja ks. Felińskiego na kapelana Akademii (1857), a wkrótce na profesora filozofii i logiki (30 XII 1860), Archiwum Państwowe Historyczne Rosji, Petersburg, f. 821, on. 1. d. 376 i 683; H.E. Wyczawski, Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński.

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

sierotami, chorymi i bezdomnymi tułającymi się na rosyjskiej ziemi. Nazwał to Zgromadzenie Rodziną Maryi, gdyż pragnął, aby siostry, wpatrzone w Maryję Niepokalaną, stały się nową Rodziną dla osieroconych dzieci i ludzi ubogich, pozbawionych własnej rodziny i ciepła ogniska domowego. To nowe Zgromadzenie, o wyjątkowej formie życia i pracy, nie mogło istnieć legalnie w carskiej Rosji ze względu na prześladowanie Kościoła katolickiego, zamykanie istniejących zakonów i surowy zakaz tworzenia nowych wspólnot. Toteż siostry w ukryciu prowadziły życie zakonne, a na zewnątrz oddawały się działalności oświatowej, wychowawczej i opiekuńczej w założonym przez ks. Felińskiego „Schronisku dla ubogich rzymskokatolickiego wyznania”, którego Statut został zatwierdzony przez samego cesarza Aleksandra II w 1859 r. Ks. Feliński zakładając Zgromadzenie nie nawiązywał do tradycyjnych struktur zakonnych. Wytworzył nowy model organizacyjny i swoistą, autentyczną duchowość opartą na Ewangelii. Stawiając siostrom na wzór Maryję, zalecił im naśladowanie ukrytych cnót Najśw. Rodziny, pokory i prostoty, ubóstwa i pracy. Wzajemne stosunki w Zgromadzeniu oparł na miłości, wolności i równości. Stąd też, utrwalając ducha rodzinnego, nie wprowadził kapituły win ani podziału na chóry, praktykowane wówczas niemal we wszystkich zgromadzeniach zakonnych. Egzystencję Zgromadzenia oparł na pracy, wykluczając kwesty i posagi. Duży nacisk położył na apostolat w świecie. Nie wiązał początkowo Zgromadzenia z żadną regułą, choć wybitne piętno wywarła na nim duchowość franciszkańska. Już w 1857 r. napisał Regułę, wysoko ocenianą przez ówczesnych znawców życia zakonnego, na której Zgromadzenie oparło swoją formację zakonną i działalność apostolską. Ks. Wiktor Ożarowski pisał do o. Honorata Koźmińskiego, 6 paźdz. 1859 r. z Paryża: „Przeczytasz regułę, jaką napisał ks. Feliński, oryginalną w swoim rodzaju, ale wcale trafną i zdaje się z Ducha Bożego, bo jest wyrazem nie konceptu, ale doświadczonej praktyki.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

Reguła ta zastosowana do okoliczności, nie może się uważać za tymczasową, bo dzisiaj ma rękojmię swej egzystencji w gorliwości dwóch osób, które nim rządzą: ksiądz Feliński i panna Dymman”18. Duch apostolski dominował w celu Zgromadzenia, formach jego realizacji, w charakterze i specyficznej działalności. W tym tkwi jego popularność, dynamizm rozwojowy i trwałość instytucjonalna. b) Kierunki rozwoju. Zasadnicza praca sióstr, nakreślona w Regule przez Założyciela, obejmowała: 1) działalność oświatowo-wychowawczą realizowaną w zakładach dla sierot, internatach, szkołach i ochronkach; 2) praca opiekuńcza nad chorymi, kalekami i starcami; 3) organizowanie kaplic i tworzenie ośrodków religijnych oddziaływujących na środowisko w duchu katolickim i narodowym. Siostry Rodziny Maryi jako Zgromadzenie czynne, ze względu na ówczesne warunki, prowadziły – jak wspomniano – życie zakonne w ukryciu. Na zewnątrz występowały jako osoby świeckie, oddające się pracy wychowawczej, oświatowej i charytatywnej z pobudek miłosiernych. W ten sposób Rodzina Maryi, podobnie jak wiele innych zgromadzeń tego okresu, rozwijała się dwutorowo. Pod osłoną legalnie działających instytucji dobroczynnych siostry prowadziły życie zakonne w całkowitym ukryciu. Władze jednak kościelne dobrze znały Zgromadzenie, akceptowały życie zakonne sióstr i ceniły ich działalność, ale formalnego dekretu erekcyjnego nie mogły wydać z obawy przed represjami ze strony rządu carskiego. Z późniejszych zaświadczeń wydawanych przez arcybiskupów mohylewskich wyraźnie wynika, że od 1856 r. na terenie archidiecezji działało Zgromadzenie Rodziny Maryi, którego członkinie prowadziły życie zakonne, oparte na regule i posłu18

Arch. OO. Kapucynów Prowincji Warszawskiej w Nowym Mieście nad Pilicą: Korespondencja o. Honorata Koźmińskiego, sygn. III D.

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

szeństwie prawowitym przełożonym, oddające się pracy w zakładach dla osieroconych dzieci i ludzi biednych. Rodzina Maryi była pierwszym zgromadzeniem zakonnym i przez dziesięciolecia jedynym, które działało w Petersburgu. Dopiero w końcu XIX wieku pojawiły się w północnej stolicy Imperium Rosyjskiego inne zgromadzenia. Główną instytucją zewnętrzną Zgromadzenia było wspomniane „Schronisko dla ubogich rzymskokatolickiego wyznania” w Petersburgu, założone przez ks. Felińskiego (1857), którego statut został zatwierdzony przez samego imperatora Aleksandra II – 27 października 1859 r. Legalizacja Ustawy dawała zakładowi Rodziny Maryi prawne istnienie19. Ustawa Schroniska, zwanego wówczas Przytułkiem, złożona z 12 paragrafów, regulowała działalność zakładu, który dzielił się na 2 wydziały: Schronisko dla ubogich kobiet oraz Sierociniec dla dziewcząt (par. 1). Jego byt materialny opierał się na ofiarności społecznej (ofiary dobrowolne założycielki i osób postronnych, par. 2). W razie likwidacji majątek instytucji miał przejść na własność diecezji rzymskokatolickiej i miał być obrócony na cele dobroczynne (par. 3). Zakład, zgodnie z Ustawą, mógł posiadać własny dom, kaplicę, kapelana (par. 8), zakładać podobne filie w innych miejscowościach (par. 10). Zgodnie z Ustawą podlegał Ministerstwu spraw wewnętrznych, a pod względem naukowym zwierzchności Petersburskiego Okręgu Naukowego (par. 12). Ks. Feliński, faktyczny założyciel Schroniska, nie występuje pod tym mianem w urzędowych dokumentach, choć władze rządowe wiedziały o jego zaangażowaniu w sprawy schroniska, o czym świadczą wiadomości z urzędowej korespondencji: „ks. Feliński od 1856 r. stoi na czele Przytułku dla Ubogich 19

Statut Przytułku dla ubogich rzymskokatolickiego wyznania w St. Petersburgu, 27 X 1859: „Kurier Wileński”, rok 101: 1860, n. 6, 19 styczeń, s. 43–44 (j. pol. i ros.); odpis, ARM, F-j-2.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

Rzymskokatolickiego Wyznania, w powstaniu którego miał decydujący wpływ i dzięki jego staraniom powstała przy tej instytucji kaplica”20. Celowo, dla łatwiejszego uzyskania zatwierdzenia rządowego, wysunął wysoko postawione osoby świeckie. Toteż Ustawa wymienia jako założycielkę Przytułku księżnę Gagarynowę, która jednocześnie pełniła funkcje przewodniczącej Komitetu (art. 1, 4), a niektóre rosyjskie źródła archiwalne mówią, że założycielką była baronowa Meyendorff, wiceprezeska Komitetu. Z tego powodu – kto nie zna kontekstu historycznego może błędnie interpretować tekst Ustawy. Dzięki ks. Felińskiemu zakład Rodziny Maryi zdobył sobie szereg wpływowych protektorek spośród arystokracji polskiej i rosyjskiej, do których należały: Przewodnicząca Komitetu Schroniska księżna Izabela Adamowna Gagarina z domu Walewska (matka dwóch jezuitów działających na Zachodzie), jej zastępczyni baronowa Zofia Rudolfowna Meyendorf z domu Buol fon Schauenstein (Austriaczka), żona Piotra K. Meyendorffa, prezesa gabinetu Aleksandra II, Katarzyna Wasilewna Czewkina z domu Tomatis, żona cesarskiego generał-adiutanta Konstantego D. Czewkina, ministra komunikacji w latach 1853–1862, żona generała Suthofa, żona generała-emeryta Bałabina (matka jezuity o. Eugeniusza Bałabina), hrabina Maria Bolesławowna Stroganowa z domu Potocka. Do grona dobrodziejek zakładu należały także Olga z Potockich Naryszkina i księżna Koczubej, hrabina Leopoldina Thun, żona ambasadora austriackiego w Petersburgu21. 20

Wyjątek z pisma ministra sekretarza Stanu do Spraw Królestwa Polskiego Tymowskiego do ministra spraw wewnętrznych Wałujewa, Petersburg, 25 XI/7 XII 1861, n. 12, oryg., PTIA, Petersburg, f. 821, op. 3, d. 1030, k. 4–8. Por. Tajny raport legacji rosyjskiej o ks. Felińskim, złożony przez M. Kisieleva w Watykanie w grudniu 1861 r., oryg., ASV, AA.EE.SS.: Russia e Polonia, pos. 275, fasc. 87, k.52. Por. Państwowe Archiwum Historyczne Rosji, Petersburg (РГИА), fond (f.) 821, opis (op.) 125, dzieło (d.) 3031, strona (s.) 7, 19; f. 1287, оp. 17, d. 462, s. 8. Por. Pamiętniki ks. Felińskiego, s. 510; por. Leopoldina Thun, Erinnerungen aus meinen Leben für meine Lieben Kinder, ed. 2 b.m. 1902, s. 163

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

Najbliższą współpracowniczką Założyciela, a zarazem przełożoną Zgromadzenia i Schroniska była s. Florentyna Dymman, osoba wielkiego serca i bezgranicznego poświęcenia, odznaczająca się talentem organizatorskim22. Dzięki staraniom Założyciela i Florentyny Dymman zakład petersburski, leżący na Wyspie Bazylego przy 14 Linii nr 25/27 obejmował następujące działy: ochronkę dla sierot, internat dla dziewcząt, szkołę powszechną dla dzieci miejscowych i przychodnich, mały szpital, schronisko dla starców, szwalnię, która prowadziła naukę kroju i szycia dla dziewcząt oraz pracownię szat liturgicznych. Przy zakładzie była obszerna kaplica publiczna; w 1897 r. siostry zbudowały nową kaplicę, na wysokość dwu pięter, która mogła pomieścić do 1000 osób. Kaplica ta stała się ośrodkiem duszpasterskim dla katolików Wyspy Bazylego, w której posługę duszpasterską spełniali księża profesorowie Akademii Duchownej23. c) Działalność. Zgodnie z duchem Założyciela, Siostry Rodziny Maryi, w swoim rozwoju historycznym, spieszyły wszędzie tam, gdzie wyłaniały się największe potrzeby Kościoła i Ojczyzny, gdzie Polacy, katolicy, potrzebowali opieki. W tym celu siostry organizowały zakłady naukowo-wychowawcze i opiekuńcze, w których uczyły i wychowywały dzieci, zakładały schroniska dla ubogich, pielęgnowały chorych, otwierały kaplice i wydatnie wspomagały duszpasterską pracę duchowieństwa. Taką działalność prowadziły najpierw w Rosji carskiej – od Pe-

Dokumenty personalne m. Florentyny Dymman (1828–1906), ARM AZ II 45. Por. List abpa Felińskiego do Jadwigi Zamoyskiej, 17 VI 1891 r., Dźwiniaczka, oryg., Bibl. PAN, Kórnik, rkps, 7618. „Kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP”, por. Historia Kościoła Rzymskokatolickiego w Rosji i w Polsce w dokumentach archiwów, bibliotek i muzeów Sankt Petersburga. Zarys – przewodnik, cz. 2, Sankt Petersburg – Warszawa 2000, s. 213–214; M. Matylda Getter, Wspomnienia. To, co najbardziej utrwaliło się i pozostało jeszcze w mojej pamięci, Warszawa – Niepokalanów 2007, s. 59–88.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

tersburga, Iłłukszty i Mikołajówki na północy aż po Kijów, Odessę i Jałtę – na południu. Według Ptaszyckiego, do założenia Towarzystwa Dobroczynności w w Petersburgu (1884), cała „dobroczynna i patriotyczna działalność publiczna społeczeństwa polskiego w Petersburgu skupiała się w zakładzie Rodziny Maryi na 14 Linii”24. W Iłłukszcie prowadziły siostry sierociniec, w którym część dzieci pochodziła z Petersburga, dwie szkoły dla dzieci – z miasta i ze wsi oraz schronisko i szpital dla chorych. Po 25 latach, z powodu trudności ze strony władz państwowych, musiały zamknąć obydwie szkoły w 1885 r., sierociniec w 1887 r. i całkowicie opuścić to miejsce. Wiele uczyniły dla życia religijnego tamtejszych katolików25. Tylko przez ich szkołę ludową przeszło 10 600 dzieci ze wsi. W Odessie nad Morzem Czarnym – prowadziły zakład naukowo-wychowawczy dla dziewcząt oraz kilka dobroczynnych filii dla dzieci, chorych i starców. W Jałcie na Krymie – ich kaplica była jedyną świątynią katolicką w tym mieście i stanowiła ważny ośrodek duszpasterski dla dzieci polskich, a zwłaszcza dla żołnierzy odbywających służbę w wojsku rosyjskim. Podobny charakter miały placówki Zgromadzenia w twierdzach rosyjskich na Krymie, w Sewastopolu (1885) i Symferopolu (1886–1891), gdzie siostry prowadziły szkoły i szwalnie oraz opiekowały się kaplicami. Ponadto w Krasiłowie i Słobódce Krasiłowskiej siostry prowadziły ochronki, w Kijowie pracowały wśród najbiedniejszych, w ochronce i w bursie dla chłopców26. 24

S. Ptaszycki, Z moich wspomnień znad Newy, [w:] Z murów św. Katarzyny, s. 56–57. Nad wzrostem katolicyzmu w Kurlandii ubolewała petersburska „Prawda” w 1889 roku. Według autora artykułu przed 20 laty katolików było tam 55 tys., a w 1889 – do 75 tys. Por. Kraj, S. Petersburg 1889, nr 20 z 18/30 maja. Sprawozdanie (Un compte rendu) z 1900 r., AGFMM, Rzym: Famille de Marie; M. Matylda Getter, Wspomnienia, s. 111, 114; C. Bohdanowicz, Rodzina Maryi w moim życiu, 1898–1956, Kostowiec – Warszawa 1956, mps, s. 28–34 (ARM F-g-1); T. Helman RM, Wspomnienia, mps, s. 154–162 (F-f-8); M. Lachowicka-

100

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

Okresowo pracowały siostry w Danii, Jugosławii, Czechosłowacji i Rumunii. W duńskim Maribo niosły pomoc polskim robotnikom sezonowym, otworzyły świetlicę dla młodzieży, organizowały spotkania niedzielne, opiekowały się kościołem polskim (1900–1908). Działały tam jawnie, toteż przywdziały strój zakonny, prowadziły nowicjat, opierały życie i pracę na specjalnie dla nich napisanych konstytucjach. Niestety fundacja ta, bardzo ceniona przez m. Dymman, została zamknięta wkrótce po jej śmierci. Tak zdecydowała Kapituła Rodziny Maryi, która obradowała w maju 1906 r. w Odessie, ale pozostały siostry w Maribo i ostatecznie placówka ta została zlikwidowana w 1908 r. Posiadłość tę kupili franciszkanie konwentualni ze Lwowa27.

4. Fundacja warszawska Od 1862 r. siostry Rodziny Maryi rozwijały działalność oświatowo-wychowawczą na ziemiach polskich – w Warszawie i jej okolicach, a ich fundacja w stolicy związana była z nominacją Założyciela na stanowisko arcybiskupa warszawskiego. Przy tej okazji poznajemy opinie o ks. Felińskim i jego dobroczynnej działalności w Petersburgu. „Przytułek katolicki wzrasta tu ciągle pod błogosławieństwem Bożym; od lat pięciu zaledwie istnieje, a już ma 30 sióstr,

-Czechowicz RM, Wspomnienia, Warszawa – Międzylesie 1954, mps, s. 19–101, 122, 142–143, ARM F-f-19; T.A. Frącek RM, Rodzina Maryi, s. 507. Constututions de l’Institut des Franciscaines du St. Nom de Jesus et Marie a Maribo, Danemarc, Roma, 20 mai 1900 an.; Listy m. Marii Drzewieckiej do generała Zakonu OFM, 23 VIII 1899 r., bd. [23 IV 1907 r.], 6 V 1907 r., Odessa, Arch. Gen. OFM, Rzym: Suore Polacche, Monache Russe; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 22–26, 142–146, 160–168; C. Bohdanowicz, Rodzina Maryi w moim życiu, s. 24–26; T.A. Frącek RM, Rodzina Maryi, s. 507–508; M.M. Getter, Wspomnienia, Warszawa – Niepokalanów 2007, s. 121, 124, 145.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

101

które posiadają dom własny z kaplicą publiczną, wychowują 80 dziewcząt sierot opuszczonych; utrzymują 18 niedołężnych staruszek, a oprócz tego mają obecnie w swoim szpitalu 15 chorych, niemowląt zaś podrzuconych pielęgnują przeszło 20. „Ogrodnika tej winnicy, która tak pięknie się rozwija, ks. Felińskiego, Pan Bóg odbiera nam, a wam go posyła. Żałujemy go tu bardzo, bo to mąż apostolski, pełen pokory i nauki; był on teraz w Akademii naszej Duchownej profesorem filozofii i kapelanem. Lat życia ma 39, kapłaństwa 8”28. a) Dom sióstr Rodziny Maryi. Już w pierwszych dniach marca 1862 r. Gazeta Polska, redagowana w stolicy przez J. I. Kraszewskiego, podała wiadomość: „Arcybiskup, pragnąc upamiętnić rok swego przybycia do Warszawy, postanowił założyć pod najbliższą i nieustanną opieką swoją dwa domy Przytułku dla opuszczonych dziatek, jeden dla chłopczyków, drugi dla dziewcząt, przy obu otwierając szkółki dla przychodzących dzieci”29. Do prowadzenia zakładu dla dziewcząt zaprosił Arcybiskup siostry Rodziny Maryi z Petersburga. Na jego wezwanie przybyła do Warszawy m. Florentyna Dymman, przełożona tamtejszego schroniska, a wraz z nią siedem sióstr, które 23 kwietnia 1862 r. były już w stolicy30. Tymczasowo zatrzymały się w mieszkaniu przy Alejach Jerozolimskich, gdzie otworzyły małą ochronkę, gromadząc przychodnie dzieci na naukę31.

28 29

„Piszą z Petersburga”, Pamiętnik Religijno-Moralny, 1862, n. 2 (luty). „Gazeta Polska”, 1862, nr 51 i 57, Warszawa (4 i 11 marca). Zakład dla chłopców, zgodnie z planem abpa Felińskiego, założył ks. Zygmunt Lasocki. Zakład ten po licznych przemianach przeszedł, ale już jako internat dla dziewcząt, pod opiekę sióstr Rodziny Maryi. W ten sposób powstał w 1874 r. drugi dom Zgromadzenia w stolicy (ul. Hoża 53). List Juliana Felińskiego do o. Hieronima Kajsiewicza w Rzymie, 23 IV 1862, Warszawa, Arch. CR, Rzym: Exsodales. Listy Cezaryny Gruszeckiej z Warszawy do o. Piotra Semenenki w Rzymie, 27 IV 1862 r., b.d. – z maja 1862, ACR: Mulieres; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 60, mps, ARM, F-f-8.

102

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

Dzięki ofiarności społecznej Arcybiskup kupił obszerną posesję z pałacykiem i zabudowaniami gospodarczymi oraz drugą, z drewnianym dworkiem, między ulicami: Żelazną, Żytnią i Wronią, które na początku XIX wieku stanowiły własność Wojciecha Bogusławskiego32. Po dokonaniu remontów i adaptacji budynku, siostry zamieszkały wraz z dziećmi w dworku drewnianym przy ul. Żytniej, a następnie w głównym budynku przy ul. Żelaznej 97, gdzie rozwinęły trzy działy pracy: sierociniec, szkołę i pracownię hafciarską. Poświęcenia zakładu dokonał abp Feliński 15 sierpnia 1862 r., w uroczystość Matki Bożej Wniebowziętej33. W dniu tym ks. Julian Feliński odprawił Mszę św. prymicyjną w kaplicy sióstr, po niej Arcybiskup przemawiał, a następnie przewodniczył uroczystościom zakonnym: odebrał śluby roczne od jednej z sióstr, a postulantkę przyjął do nowicjatu. Od początku istniała w domu mała kapliczka, a od 1864 r. nowo zbudowana obszerna kaplica z osobnym wejściem dla wiernych od ul. Żytniej. Powstał tu także nowicjat zakonny, do którego zostały włączone nowicjuszki Sióstr Ubogich z Wilna. Ich założycielka, Zofia Róża Dąbrowska, w obliczu kasaty przez krwawego Murawiewa, przyłączyła swoje zgromadzenie do Rodziny Maryi34. We wrześniu 1862 roku siostry otworzyły na Żelaznej szkołę dla dzieci miejscowych i przychodzących z okolicy, do której 32

Dom W. Bogusławskiego oddany na licytację w 1822 r. miał wielu właścicieli; ostatnią była Felicja z Gallów Kleczkowska, która kontraktem z 17 VI 1862 r., sprzedała nieruchomości nr 2449 i nr 2521 ks. Julianowi Felińskiemu za sumę 33.000 rubli srebrnych. Akta notarialne Hipoteki Warszawskiej: Posesja nr 2449 i nr 2521; Wojciech Bogusławski posesorem, ARM, F-i-9/1; List Juliana Felińskiego do o. H. Kajsiewicza, 18 maja i 21 VI 1862; Arch. CR, Rzym: Exsodales. „Kurier Warszawski”, 1862, nr 187, Warszawa, 18 VIII 1862; Pamiętnik Religijno-Moralny, Warszawa, 22/1862, nr 9, s. 325; List ks. Juliana Felińskiego do o. H. Kajsiewicza, 18 VIII 1862, Arch. CR, Rzym: Exsodales; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 63. List ks. Juliana Felińskiego do o. Hieronima Kajsiewicza, 1–2 VII 1862 r., Warszawa, ACR Rzym: Exsodales; List abpa Felińskiego do Piusa IX, 8 X 1862 r., oryg. franc., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 16, k. 212–217v.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

103

4 września uczęszczało już 260 uczniów, a w październiku 600, o czym donosił abp Feliński papieżowi Pius IX, z prośbą o błogosławieństwo dla sióstr Rodziny Maryi, które to zgromadzenie założył w Petersburgu i otrzymał dla nich Apostolskie Błogosławieństwo35. Istniejąca w domu na Żelaznej szkoła rozwijała się pomyślnie, przyciągając dzieci z najbliższej ubogiej dzielnicy Wola, a ich liczba wzrosła w następnych latach do 750 uczniów, w tym 100 chłopców36. Początkowo spowiednikiem sióstr był sam Arcybiskup, który co tydzień przyjeżdżał na Żelazną, odprawiał Mszę św., głosił konferencje i spowiadał, a w sierpniu 1862 r. obowiązek spowiednika zlecił swemu bratu ks. Julianowi Felińskiemu37. Pierwszym kapelanem zakładu, mianowanym przez Założyciela, został ks. Mikołaj Gorzelański (1836–1896), młody gorliwy kapłan, który pozostał na tym stanowisku do końca życia i położył duże zasługi dla rozwoju domu w Warszawie i jego filii w Kostowcu, kupionej w 1877 r., dokąd dzieci warszawskie wyjeżdżały na letnisko, korzystając z obszernego terenu, sadu, lasu i pola38. b) Inne zgromadzenia. Abp Feliński wysoko cenił życie zakonne i działalność zakonów zarówno kontemplacyjnych, jak też czynnych. Widząc w Warszawie duże pole dla pracy oświatowej, wychowawczej i charytatywnej podjął plan sprowadzenia do stolicy kilku zgromadzeń zakonnych: sióstr służebniczek z Wielkopolski, sióstr ubogich z Wilna, tercjarek z Podola. 35

Tamże i dpowiedź Piusa IX, 6 XI 1862 r., ASV, Epistolae ad Principes: Posizioni e minute, 1862, n. 396; List ks. Juliana Felińskiego do o. H. Kajsiewicza, 4 IX 1862. Krótka historia Zgrom. Sióstr Rodziny Maryi, tekst franc., s. 9, AGFMM, Rzym: Famille de Marie; List ks. Mikołaja Gorzelańskiego do ks. Juliana Felińskiego, 13 I 1865, Warszawa, Arch. CR, Rzym: Sacerdotes; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 71. List ks. Juliana Felińskiego do o. H. Kajsiewicza, 18 VIII 1862, ACR Rzym: Exsodales. Dokumenty personalne ks. Mikołaja Gorzelańskiego, ARM, AZ IX; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 79; Listy ks. M. Gorzelańskiego do Zmartwychwstańców, 1865–1872, Arch. Ojców Zmartwychwstania Pańskiego (Arch. CR), Rzym: Sacerdotes.

104

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

W 1862 r. zaprosił Arcybiskup do pracy siostry Matki Bożej Miłosierdzia z Krakowa – matkę Teresę Potocką i jej dwie towarzyszki, które świeżo wróciły z Laval we Francji. Ofiarował im drewniany dworek z posesją nr 2521 przy ul. Żytniej i Wroniej i 1 listopada 1862 r. poświęcił ich „Dzieło Miłosierdzia”. Pod ich opiekę oddał dziewczęta, zwane „magdalenkami”, którymi dawniej w domu na Żelaznej zajmowały się siostry felicjanki pod patronatem hr. Augustowej Potockiej z Wilanowa39. O troskliwej opiece nad tym Zgromadzeniem m. Teresa Potocka pisała do Laval 9 stycznia 1863 r.: „Ekscelencja ks. Arcybiskup otacza nas ojcowską dobrocią, często nas odwiedza i interesuje się w sposób doprawdy wzruszający najdrobniejszymi szczegółami naszych potrzeb doczesnych i duchowych; myśli też już o większym domu dla nas, aby dzieło bardziej mogło się rozwijać niż w tym małym domku, gdzie nie mamy nawet pokoju na nowicjat. Dom, który Ekscelencja ma na widoku jest na razie za duży, lecz ponieważ pracujemy z myślą o przyszłości, trzeba przejść przez niewygody i nieprzyjemności chwilowe. Ani Arcybiskup, ani ja, nie mamy kapitału potrzebnego na zakup tak wielkiego budynku, lecz Arcybiskup jest człowiekiem wiary żywej i gorącej. …Nigdy też nie powątpiewa w Opatrzność Boską nad dziełem, które dąży do chwały Bożej i mnie też zachęca, bym nie straciła sposobności do kupna, jego zdaniem, tak korzystnego”. Krótko trwała opieka abpa Felińskiego nad Rodziną Maryi i siostrami Matki Bożej Miłosierdzia, innych zgromadzeń nie zdążył sprowadzić, gdyż po wybuchu Powstania Styczniowego (1863), za obronę praw Kościoła i narodu, wezwany do Petersburga został skazany na wygnanie. 39

Listy Pauliny Wielopolskiej do m. Teresy Potockiej i tejże do sióstr Miłosierdzia w Laval (Francja), z lat 1862–1863, Archiwum Zgrom. Matki Bożej Miłosierdzia (AMBM), Kraków: Listy z Laval; List ks. Juliana Felińskiego do o. H. Kajsiewicza, 4 IX 1862 r.; J. Bar OFMConv, Zgromadzenie Matki Bożej Miłosierdzia, s. 44–45.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

105

Przed opuszczeniem Warszawy, 13 czerwca 1863 r., abp Feliński poświęcił boczne oficyny zakładu Rodziny Maryi przy ul. Żelaznej oraz statuę Niepokalanej, którą ufundował dla Zgromadzenia. Na jej postumencie, z czterech stron, umieścił napisy, które stanowią niejako duchowy testament Założyciela dla sióstr, a nawet dla stolicy: „Warszawa, 13 czerwca 1863. Wejrzyj, o Pani, na tę Rodzinę Twoją. – Matko, oto dziatki Twoje. Dziatki, oto Matka wasza. – Ojcze Święty! Zachowaj je w Imię Twoje, któreś mi dał: aby byli jedno, jako i My. – W zwątpieniach i pokusach, w trwogach i ucisku, wejrzyj na gwiazdę, wzywaj Maryję!”.

5. Opieka Założyciela nad Rodziną Maryi (1863–1883) Wywiezienie abpa Felińskiego na wygnanie, jego 20-letni pobyt w Jarosławiu nad brzegami Wołgi dotkliwie odbiły się na dziejach Zgromadzenia Rodziny Maryi, a zwłaszcza na losach niedawno założonego domu w Warszawie. Siostry jednak dzielnie przetrwały trudne czasy i ciężką próbę: represje po stłumieniu powstaniu, ostry kurs rusyfikacyjny, kasatę zakonów (1864). Ta ostatnia ominęła je, ponieważ oficjalnie nie figurowały w aktach rządowych jako zgromadzenie zakonne. Pod kierunkiem m. Florentyny Dymman utrwalały swoją działalność zarówno w Królestwie, jak i Cesarstwie Rosyjskim. Założyciel jako ksiądz w Petersburgu, arcybiskup w Warszawie, wygnaniec w rosyjskim Jarosławiu, a po uwolnieniu – jako duszpasterz ludu wiejskiego w Dźwiniaczce na Podolu, otaczał opieką założone przez siebie zgromadzenie. a) Troska Wygnańca o Zgromadzenie. Abp Feliński okazał wyjątkową troskę o Zgromadzenie podczas pobytu na zesłaniu. Zapewnił siostrom opiekę duchową ze strony wybitnych osób, swoich przyjaciół – ks. Wincentego Majewskiego, profesora Akademii Duchownej w Petersburgu i ks. Michała No-

106

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

wodworskiego40, a następnie ks. Henryka Kossowskiego, rektora Akademii Duchownej w Warszawie. Za jego przykładem, także duchowieństwo warszawskie spieszyło z pomocą siostrom Rodziny Maryi. Ksiądz Justyn Borzewski, profesor Akademii Duchownej i przyjaciel Założyciela, „został spowiednikiem nadzwyczajnym sióstr”. Fundator nawet z zesłania, w miarę swych możliwości wspierał siostry i ich dzieła pomocą materialną, co znalazło odbicie w dokumentach rządu carskiego, który dokładnie śledził na jakie cele zesłany Pasterz Warszawy przeznacza pieniądze ze swego biskupiego uposażenia. Wśród tych wydatków stałe miejsce zajmowała doroczna rubryka: 1056 rubli na utrzymanie i wychowanie 11 sierot w zakładzie dla ubogich dzieci w Warszawie przy ul. Żelaznej 97, wypłacane co kwartał po 264 rub. i kwitowane przez przełożoną zakładu Florentynę Dymman lub jej zastępczynię Zofię Choroszewską. Oprócz tego spłacał Założyciel długi zaciągnięte na kupno domu, a także własnym kosztem ufundował ołtarz do nowej kaplicy (1864)41. Pomimo skrępowania cenzurą abp Feliński znalazł sposób, by utrzymywać kontakty z siostrami w Petersburgu i Warszawie, korzystając z pośrednictwa osób przejeżdżających przez Jarosław lub odwiedzających go. W listach wysyłanych pocztą musiał liczyć się „z warunkami cenzury”. Swojej siostrze Zofii zwierzał się, że nie może pisać „z wędzidłem na ustach”, a w liście do bpa Popiela znajdujemy słowa: „niekiedy nawet siadam do stolika z zamiarem podzielenia się bądź troską, bądź pocie40

List ks. kan. Albina Dunajewskiego do Katarzyny z Branickich Adamowej Potockiej, 19 VI 1863 [Warszawa], oryg., Arch. Państwowe Miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego, Oddział – Wawel, Arch. Potockich w Krzeszowicach, Prot. D. 247; T. Helman RM, Wspomnienia, s. 99–100, ARM F-f-8. Fundusze Arcybiskupa Warszawskiego (1866–1868), f. 6–7, AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe w Królestwie Polskim, vol. 279 (por. vol. 278); Ks. M. Gorzelański, „Arcybiskupowi Felińskiemu”, list (wiersz) do abpa Felińskiego, b.d., [1869 r.], s. 10–13(11), papiery po m. A. Łączyńskiej, ARM F-g-10/1.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

107

chą, ale pióro wnet wypada z ręki, gdy przyjdzie liczyć się z warunkami naszej korespondencji”42. Jak bardzo cenzura rosyjska była czujna świadczą zachowane fragmenty jego listów cenzurowanych do Tekli Łęskiej, a właściwie do sióstr w Warszawie na Żelaznej, w których przepraszając za milczenie, napisał m. in.: „Ja nie mogę zadowolić się pustymi słowami, kiedy dusza pragnęłaby wypowiedzieć się przed ukochanymi osobami. To byłoby coś w rodzaju profanacji tego przepięknego daru słowa, pod którym ukrywałaby się nawet myśl przed tymi, którzy mają pełne prawo do naszej otwartości. Dlatego piszę tak rzadko i nie odpowiadam na żadne z pytań nas dotyczących”. I dodał: „co robić kiedy usta zakneblowane i ręce związane”43. Wśród sióstr w Warszawie trwała żywa pamięć o zesłanym Założycielu. W 1869 roku m. Dymman uzyskała z Rzymu od Piusa IX błogosławieństwo, w którym wyraźnie zostało powiedziane „Zgromadzenie Rodziny Maryi założone przez Arcybiskupa Warszawskiego”44. W 10 rocznicę ostatniej wizyty Założyciela na Żelaznej została poświęcona figura św. Józefa, którą siostry postawiły w ogrodzie z napisem: „Święty Józefie, opiekunie Jezusa i Maryi, miej nas zawsze w opiece swojej, dnia 13 czerwca 1873 roku”. W ich domu zawsze wisiał portret Założyciela. W razie niebezpieczeństwa i rewizji, np. ok. 1910 r., dano go na przechowanie do 42

Listy do Zofii Poniatowskiej z 30 kwietnia 1870 r. i bpa Wincentego Popiela z 29 września 11 października 1880 r., Arch. CR, Rzym: Mulieres; ARM F-c-10. Wyjątek cenzurowanego listu abpa Felińskiego do Tekli Adamowny Łęskiej, zamieszkałej w Warszawie przy ul. Żelaznej 97, z 11/23 VIII, Jarosław, b.r. (por. list z 25 X), przechowywany [w:] Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Federacji Rosyjskiej, Moskwa (CGIA), Osobista Kancelaria Cesarska: Wydział 111, f. 109, op. 2, d. 816. Oryginał błogosławieństwa papieskiego, odnaleziony w 1968 r. Rzymie u Sióstr Misjonarek, (podarowany s. T.A. Frącek), aktualnie znajduje się w ARM w Warszawie, Fcop 920.

108

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM

znajomej Cecylii Bohdanowicz, zamieszkałej wówczas w Warszawie45. Gdy po śmierci Założyciela ukazały się w druku jego Pamiętniki i ich egzemplarze pojawiły się w Warszawie, „Rosjanie ciągle niepokoili i śledzili, czy to nie z Zakładu na Żelaznej one są rozpowszechniane”46. Pozostało też po Założycielu wiele pamiątek, które z czcią przechowywano. Najbardziej przypominała go figura Matki Bożej Niepokalanej, stojąca na dziedzińcu, którą poświęcił w wigilię zesłania (13 czerwca 1863). b) Listy ascetyczne. W trosce o duchową formację sióstr, Założyciel napisał dla nich z zesłania cykl nauk duchowych, znanych pod nazwą Listy ascetyczne, które do dziś stanowią podstawę formacji zakonnej w Rodzinie Maryi. Z ich analizy wynika, że były one ascetycznym komentarzem Reguły, o czym świadczy także wypowiedź Fundatora: „Poznałyście już, Najmilsze Córki, czego od was wymaga powołanie pod względem pracy wewnętrznej. Teraz zastanowimy się z kolei nad obowiązkami stanu, jakie, wstępując do Rodziny Maryi, zaciągacie wobec Boga i bliźniego. Ponieważ normę tych obowiązków stanowi dla was Reguła, najwłaściwszą przeto będzie rzeczą trzymać się przy ich rozbiorze porządku w Ustawach waszych przyjętego”. Omawiając cel i zadania Zgromadzenia, wyraźnie podkreślał jego aspekt apostolski: gorliwość o „dusz zbawienie, służenie bliźnim, zwłaszcza ubogim”47. W tym samym liście ukazuje Założyciel cel Zgromadzenia: „Rodzina Maryi, powiedziane jest w Regule, obiera sobie za cel główny szerzenie chwały Bożej, pracowanie nad własnym udoskonaleniem i służenie bliźnim”. Po tym ogólnym celu, wspólnym wszystkim zgromadzeniom Kościoła katolickiego, nakreślił Założyciel, charakterystyczne zadania sióstr, które obrały „życie

45 46 47

C. Bohdanowicz, Rodzina Maryi w moim życiu, s. 17. A. Łączyńska RM, Wspomnienia, s. 14, rkps, ARM, F-f-20. Z.S. Feliński, Listy ascetyczne…, list n. 34.

Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi...

109

czynne”, tj. „służenie bliźnim, zwłaszcza ubogim” i mocno akcentował: „powinnyście szczególnie miłować dusze biednych” (n. 34). W tej kategorii na pierwszym miejscu postawił „dzieci i niedołężnych starców” (n. 28). Dużo miejsca w Listach ascetycznych poświęcił Założyciel ślubom zakonnym sióstr i cnotom, jakie powinny je charakteryzować. Szczególny nacisk położył na miłość Boga i bliźniego, na pokorę i prostotę, na wyrzeczenie, pracę i ubóstwo, na jedność oraz na ducha rodzinnego, który powinien przenikać wzajemnie stosunki sióstr, jak też ich kontakty z otoczeniem (n. 37). Zakończenie tych listów potwierdza, że stanowiły one komentarz ascetyczny do reguły: „Ze ściśnionym sercem – pisał Założyciel – biorę dziś pióro do ręki, gdyż ma to być ostatni list do was, Najmilsze Córki, objaśniający wam Regułę. […] To jest właściwe zadanie duchowego ojca waszego; urządzenie zaś zajęć i podział obowiązków, rzeczą jest Matki” (n. 41/43). O tym, że Rodzina Maryi od początku posiadała regułę, świadczą także „listy polecające” biskupów z terenu Rosji i Królestwa Polskiego. Odnoszą się one, zwłaszcza te z 1883 r., do pierwszej reguły. Znajdują się w nich zasadnicze informacje o Zgromadzeniu i jego organizacji, o celu, zadaniach i prowadzonych pracach. Na szczególną uwagę zasługuje „list polecający” arcybiskupa Aleksandra K. Gintowta, metropolity mohylewskiego, rezydującego w Petersburgu, który w 1883 r. pisał, że „członkinie Zgromadzenia Sióstr Rodziny Maryi prowadzą życie zgodne ze swymi regułami i zachowują posłuszeństwo legalnym przełożonym”48.

List polecający abpa Aleksandra Kazimierza Gintowta, 25 XI 1883, oryg., Arch. Gen. Sióstr Franciszkanek Misjonarek Marii, Rzym (via Giusti 18): Famille de Marie (Littere testimoniales).

Spis Treści

Ks. prof. PAT dr hab. Józef Wołczański Słowo wstępne..................................................................

Ks. prof. PAT dr hab. Jan Szczepaniak Troska bł. abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego o formację kapłańską i zakonną ................................

Zainteresowania zagadnieniami powołania ..................... Troska o powołania kapłańskie i formację kapłańską ..... Troska o powołania zakonne i formację zakonną ...........

13 19 28

Prof. dr hab. Franciszek Ziejka Błogosławiony Zygmunt Szczęsny Feliński – poeta ...

1. Literacki rodowód Felińskiego ....................................... 2. Wokół Praksedy ................................................................ 3. Smutna historia z czasów rabacji czyli o „Oskarze i Wandzie”..................................................... 4. Wianuszek majowy na cześć Maryi ................................ 5. „Nie to mię boli, że cierpim wiele” ................................ Aneks .....................................................................................

37 43 52 58 60 61

O. dr Zdzisław Gogola OFMConv Działalność abpa Zygmunta Felińskiego w świetle listów skierowanych do państwa Rogawskich ...........

1. Z kalendarium życia Błogosławionego .........................

374

Spis treści

2. Arcybiskup Feliński autorem listów skierowanych do państwa Rogawskich.................................................. 3. Karol Rogawski człowiekiem szerokich zainteresowań................................................................... 4. Znajoma ze studiów paryskich Eufemia z Brigantich Rogawska .......................................................................... 5. Działalność arcybiskupa Felińskiego w świetle listów (1883–1895) .......................................................... Zakończenie..........................................................................

73 83

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi – działalność na przestrzeni 150 lat ............................

1. Problem dokumentacji historycznej ............................ 2. Powstanie nowej wspólnoty zakonnej – Rodziny Maryi .............................................................. 3. Rozwój Zgromadzenia Rodziny Maryi ......................... 4. Fundacja warszawska ...................................................... 5. Opieka Założyciela nad Rodziną Maryi (1863–1883) ... 6. Rodzina Maryi ponownie pod kierunkiem Założyciela (1883–1895)................................................. 7. Rozwój Zgromadzenia po śmierci Założyciela (1895–1918) ..................................................................... 8. Zjednoczenie Zgromadzenia (1919) ............................. 9. Rozwój Rodziny Maryi w latach 1919–1939 ................ 10. Działalność Zgromadzenia w latach II wojny światowej ........................................................... 11. Odbudowa i reorganizacja Zgromadzenia ................... Ks. prof. PAT dr hab. Józef Wołczański Rozwój strukturalny Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi na Ziemiach południowo-wschodnich Rzeczypospolitej ................

69 71 72

85 88 93 100 105 110 121 129 132 150 153

165

Spis treści

375

S. dr Teresa Antonietta Frącek RM Akcja ratowania Żydów przez Siostry Rodziny Maryi podczas II wojny światowej ................

177

1. Sytuacja Żydów w latach II wojny światowej ............... 2. Organizowanie pomocy dla Żydów............................... 3. Zgromadzenie Sióstr Rodziny Maryi wobec tragedii Żydów ................................................................. 4. Ukrywanie dzieci żydowskich w sierocińcach ............. 5. Współpraca z osobami świeckimi w ukrywaniu dzieci ................................................................................. 6. Tragiczne przeżycia sierot w 1944 r. .............................. 7. Ukrywanie dziewcząt i osób starszych .......................... 8. Habit zakonny i klauzura ................................................ 9. Sprawy religijne ................................................................ 10. Milczenie powojenne i wspomnienia ............................ 11. Powrót do korzeni ............................................................ 12. Wdzięczność za uratowane życie – odznaczenie dla Matki Getter..................................... Aneksy ................................................................................... S. dr Danuta Fudali RM Siostry Franciszkanki Rodziny Maryi w Brazylii .....

178 179 184 189 203 205 209 214 216 224 230 238 244

259

Na pomoc polskim emigrantom ........................................ Przyjazd pierwszej grupy sióstr.......................................... W Kurytybie – stolicy Parany............................................. Otwarcie nowych wspólnot ................................................ Wizyty M. Generalnej Zofii Kończa w Brazylii ............... Dalszy rozwój Prowincji Dzieciątka Jezus w latach 1913–1920 ......................................................... Nacisk ze strony rządu brazylijskiego na język portugalski w szkołach prywatnych (1917 r.) ..............

265 270 275 283 292

Zakończenie..........................................................................

316

295 300

376

Spis treści

S. Maria Rokosz RM Słowo na zakończenie ........................................................ Związki bł. abpa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego z Krakowem ..................................................................... Zarys historii Domu Prowincjalnego Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi w Krakowie ................. Dodatki ....................................................................................

319 319 323 329