MARC FOLEY OCD
WSPINACZKA NA GÓRĘ KARMEL Przewodnik po Drodze na Górę Karmel św. Jana od Krzyża Tłumaczyła Paulina Dulik
Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2016
Tytuł oryginału The Ascent of Mount Carmel: Reflections by Marc Foley, OCD © 2013 Washington Province of Discalced Carmelite Friars Inc. ICS Publications, 2131 Lincoln Rd NE, Washington DC 20002-1199 www.icspublications.org © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2016 Przekład Paulina Dulik Redakcja i korekta Katarzyna Dudek Okładka, design & prepress Paweł Matyjewicz Imprimi potest Tadeusz Florek OCD, prowincjał Kraków, 19 stycznia 2016 r. nr 5/2016 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl
ISBN 978-83-7604-383-8 Druk i oprawa: TOTEM – Inowrocław
Przedmowa
P
apież Jan Paweł II był przekonany, że „wielkie wyzwanie” stojące przed Kościołem w tym nowym milenium polega na uczynieniu go „domem i szkołą komunii”1. Kościół bardziej skupiony na kontemplacji na pewno stworzy w sobie większą jedność i stanie się lepszym partnerem w dialogu ekumenicznym i międzywyznaniowym, umożliwiając urzeczywistnienie pragnienia Jezusa wyrażonego w modlitwie: „aby stanowili jedno, tak jak My jedno stanowimy. Ja w nich, a Ty we Mnie! Oby się tak zespolili w jedno” (J 17, 22–23)2 . Głównym środkiem prowadzącym do przemiany Kościoła w bardziej kontemplacyjny jest tradycja karmelitańska. Święta Teresa od Jezusa napisała: „my wszystkie, ile nas nosi ten święty habit Karmelu, wszystkie jesteśmy powołane do modlitwy i kontemplacji” (T V 1, 2). Jan od Krzyża, twórca niezrównanych poezji i komentarzy, który współpracował z Teresą w dziele odnowy Karmelu, 1 2
Jan Paweł II, Encyklika Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001), 43. Wszystkie cytaty biblijne w tłumaczeniu polskim: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Pallottinum, Poznań 20005.
10 Droga na Górę Karmel: Releksje
pozostaje w tym tysiącleciu szczególnym przewodnikiem dla wszystkich pragnących żyć i modlić się w sposób bardziej kontemplacyjny. Pisma Teresy od Jezusa czytano z pasją jeszcze za jej życia, i tak jest do dziś. W przypadku Jana od Krzyża było jednak inaczej. Niektóre z jego wierszy uznawane są za jedne z najlepszych, jakie kiedykolwiek powstały w języku hiszpańskim, natomiast jego komentarze oraz inne pisma uczyniły go mistrzem dla mistyków. Mimo to na przestrzeni wieków istniały skomplikowane powody, dla których zaniedbano lekturę Jana od Krzyża. Począwszy od końca XVII wieku, w tradycji katolickiej zakorzeniła się postawa antymistyczna. Przetrwała ona aż do połowy XX wieku, gdy chrześcijanie zaczęli uświadamiać sobie, jak bardzo z powodu sprzeciwu wobec mistycyzmu ucierpiała żywotność chrześcijańskiej duchowości. Pisma Thomasa Mertona sygnalizowały nową otwartość na mądrość płynącą z kontemplacji, a zupełnie nowy moment nastąpił wraz z ogłoszonym przez Sobór Watykański II „powszechnym powołaniem do świętości” – świętości umacnianej przez modlitwę kontemplacyjną. Od czasu tego soboru wielokrotnie już zwracano uwagę na przesłanie przedstawicieli życia kontemplacyjnego. Poczesne miejsce w tym nurcie zajmuje mądrość wniesiona przez troje karmelitańskich doktorów Kościoła: Teresę od Jezusa, Jana od Krzyża
Przedmowa
11
i Teresę od Dzieciątka Jezus. Mimo iż wzrasta zainteresowanie kontemplacyjną mądrością Jana od Krzyża, utrzymują się jednocześnie obawy, że jest ona zbyt niedostępna dla przeciętnego chrześcijanina. Współczesne badania wyraźnie wskazują, że Jan bynajmniej nie był człowiekiem surowym. Wręcz przeciwnie, jako zakonnik cechował się wrażliwością, łagodnością i współczuciem. Co więcej, mądrość zawarta w jego pismach dotyczących natury ludzkiej, jej słabości i dziwactw, oraz powołania do zjednoczenia z Bogiem jest strawą duchową, tak bardzo potrzebną osobom pielgrzymującym drogą do świętości. Spostrzeżenia Jana od Krzyża dotyczące otwierania się ludzi na hojną miłość Bożą są wnikliwe i niepowtarzalne, wręcz bezcenne dla każdej wspólnoty, której członkowie pragną wieść życie bardziej kontemplacyjne. Niektórzy czytelnicy rezygnują z lektury Jana od Krzyża m.in. dlatego, że spotykają go po raz pierwszy w Drodze na Górę Karmel. Nie odnalazłszy jeszcze w pełni właściwego rytmu w pisaniu komentarza, Jan opisuje tu z jedno z najtrudniejszych wyzwań, przed którymi staje człowiek: wolność w dawaniu i otrzymywaniu miłości. Owa droga do wolności nie jest „tanią łaską”. W Drodze na Górę Karmel Jan objaśnia wymagania z nią związane, w mądry sposób prowadząc czytelników do „słodkiej i miłej wolności” (JKL 7). W moim cyklu wykładów dotyczących Jana od Krzyża zawsze zachęcałem do tego, by zgłębiać Drogę
12 Droga na Górę Karmel: Releksje
na Górę Karmel dopiero po lekturze jego poezji, a także po przeczytaniu np. Żywego płomienia miłości. Teraz jednak polecać będę studentom również Wspinaczkę na Górę Karmel autorstwa ojca Marca Foleya. Od dłuższego już czasu słyszę od nich o głębi wykładów ojca Marca na temat klasyki karmelitańskiej oraz o płynącym z nich natchnieniu. Dzięki tym refleksjom jasne stało się dla mnie, dlaczego ojciec Marc tak bardzo inspiruje swoich studentów. Książka ta jest teraz dla moich uczniów i dla mnie tym, czym stanie się również dla ciebie: bardzo zręcznie napisanym przewodnikiem po Drodze na Górę Karmel. Ojciec Marc jest doświadczonym czytelnikiem pism Jana od Krzyża, dzielącym się z innymi mądrością zdobywaną przez lata dzięki lekturze Drogi. Jan żył i pisał w zupełnie innej kulturze religijnej, posiadającej swoje własne sposoby zgłębiania ówczesnych zagadnień duchowych i używającej słownictwa, które należy teraz tłumaczyć przykładami czytelnymi dla pielgrzymów duchowych XXI wieku. Ojciec Marc wykonuje to tłumaczenie w sposób bardzo zręczny, przez co nowi czytelnicy oddający się lekturze tekstu Jana nabiorą pewności siebie. Sam Jan przyznaje, że jego styl w Drodze na Górę Karmel jest „nieudolny”, a jego doktryna „nieco ciemna” (DGK prolog, 8). Ojciec Marc podchodzi jednak do tych problemów z wprawą i dokładnością.
Przedmowa
13
Wyjątkowym wkładem, jaki ojciec Marc wnosi w swoją rolę tłumacza nauk Jana od Krzyża, jest jego szerokie oczytanie w literaturze. Z łatwością odnosi się on do twórczości takich postaci religijnych, jak Augustyn, Jan Kasjan, Tomasz z Akwinu, Dante, Franciszek Salezy, jak również do dzieł tzw. pisarzy świeckich, jak Shakespeare, William Blake, Charles Dickens, Fiodor Dostojewski czy C.S. Lewis. Wielcy pisarze badają nie tylko tragedie i cierpienia ludzkości, lecz także jej wysiłki zmierzające do tego, by wspaniale się rozwijać pomimo tych przeciwności. Do tych samych odbiorców zwraca się też Jan od Krzyża. Jest on jednym z zachodnich autorów pism o duchowości, którzy otwarcie mówią w nich o przebóstwieniu w życiu duchowym, a więc o procesie upodabniania się człowieka do Boga. Zapominamy niekiedy o tym, że przebóstwienie jest w istocie sposobem, w jaki Bóg pomaga nam osiągnąć pełnię człowieczeństwa. Szerokie oczytanie ojca Marca w literaturze zarówno religijnej, jak i humanistycznej sprawia, że potrafi on kreatywnie połączyć to, co zbyt często dzielone jest na religijne i świeckie. Mówiąc słowami T.S. Eliota: „Domysł wpółzbadany, dar wpółzrozumiany, to Wcielenie”3, wielkie, zbawcze zjednoczenie Boskości z tym, co ludzkie. Jan od Krzyża był poetą niezwykłym, dobrze obeznanym z ówczesną 3
Cztery kwartety: The Dry Salvages, w: T.S. Eliot, Poezje wybrane, tłum. K. Boczkowski, Warszawa 1991, s. 107.
14 Droga na Górę Karmel: Releksje
poezją, jak również posiadającym dużą wiedzę filozoficzną i teologiczną. Jego mądrość płynąca z kontemplacji jest wprost oszałamiająca; zbyt cenna, by pozostawić ją na półce z książkami. Doskonałe zrozumienie natury ludzkiej przez ojca Marca Foleya, pogłębione studiami w zakresie psychologii, oraz jego szeroka znajomość literatury sprawiają, że jest on bardzo zręcznym przewodnikiem po kontemplacyjnej mądrości Jana od Krzyża. Czytelnikom pism Jana zawsze radzę, aby w czasie lektury mieli pod ręką zarówno Biblię, jak i jego poezje. Teraz będę ich również zachęcał do przeczytania zawczasu refleksji ojca Marca na temat Drogi na Górę Karmel, jak również do posiadania przy sobie tej książki podczas lektury Drogi Jana od Krzyża. Ograniczenia związane z czasem, językiem oraz kulturą mogą utrudniać dostęp do ważnych dzieł klasyki, chociażby właśnie takich jak Droga na Górę Karmel. Jednak za sprawą ojca Foleya Droga nie onieśmiela już tak bardzo ludzi wezwanych przez Sobór Watykański II do autentycznej świętości, której kulminacją w tradycji karmelitańskiej jest przemiana w Bogu przez miłość. Keith J. Egan OCDS
Trudna lektura
Z
arówno treść, jak i styl pisania św. Jana od Krzyża sprawiają, że jego dzieła trudno jest zrozumieć. Nie można w pełni pojąć tematu jego pism, ponieważ dotyczy on wzajemnej relacji pomiędzy łaską Bożą i duszą ludzką, a zarówno jedno, jak i drugie jest tajemnicą. Nawet Jan przyznaje, że nie potrafi do końca wyjaśnić łask duchowych, które otrzymał. „Bo i któż może opisać to, co On pozwala zrozumieć duszom rozmiłowanym, w których mieszka? I kto ośmieli się wyrazić słowami to, co On im daje odczuć? Kto wreszcie może wyrazić pragnienia, które w nich wznieca? Na pewno nikt, nawet same te dusze, które to przeżywają” (PD prolog, 1)4. Nie znaczy to jednak, że nie da się o niczym opowiedzieć. Jan mówi bowiem również, że „w słowach pełnych alegorii, obrazów i porównań dają nam one poznać nieco ze swych przeżyć” (PD prolog, 1). W Drodze na Górę Karmel Jan wyjaśnia swoje przemyślenia, posługując się wieloma obrazami i porów4
Kursywa we wszystkich cytatach pochodzi od Marca Foleya. [Przyp. tłum.].
16 Droga na Górę Karmel: Releksje
naniami. Są one pomocne, lecz jednocześnie powodują niekiedy frustrację, ponieważ brakuje im przejrzystości, jakiej dostarczyć mogą jedynie przykłady z życia wzięte. Innym czynnikiem wzbudzającym niechęć u wielu osób czytających pisma Jana jest używanie przez niego terminologii scholastycznej. Zakłada on, że jego odbiorcy znają podstawowe pojęcia filozofii scholastycznej, jednak w przypadku większości z nas tak nie jest. Wreszcie – Jan nie wywiera na czytelniku dobrego pierwszego wrażenia. Styl prozy Drogi jest często surowy, pełen powtórzeń, a niekiedy wręcz niezrozumiały. Celem niniejszej książki jest uczynienie Drogi na Górę Karmel lekturą zarówno przystępną, jak i związaną z codziennym życiem.
Zgubna przerwa
Gdy zatrzymasz się nad czymś, przestajesz dążyć do wszystkiego. Albowiem, by dojść całkowicie do wszystkiego, musisz zaprzeć się siebie całkowicie we wszystkim. A gdy dojdziesz do posiadania wszystkiego, masz to posiadać, nie pragnąc niczego. Bo jeśli chcesz mieć coś we wszystkim, nie posiądziesz w Bogu twojego czystego skarbu. (DGK I, 13, 12)
F
lannery O’Connor pisze, że „wszystkie wspaniałe historie zawierają moment, w którym można odczuć obecność łaski, czekającej na to, by ją przyjąć lub odrzucić”48. Przykładem jest opowiadanie Antona Czechowa At the Mill [We młynie]. Jest to historia bogatego młynarza, który nazywał się Aleksiej Birukow. Pewnego dnia jego matka przyszła odwiedzić go we młynie, aby błagać go o trochę pieniędzy dla jego brata, Wasilija, który był bardzo biedny i nie mógł utrzymać swojej rodziny. „«Przyszłam 48
F. O’Connor, Mystery and Manners: Occasional Prose, New York 1969, s. 118.
130 Droga na Górę Karmel: Releksje
błagać cię o pomoc. […] W końcu jest on twoim bratem. […] On jest biedny, a ty jesteś bogaty; masz swój własny młyn i sad, handlujesz rybami. Pan dał ci inteligencję i dostatek – a jesteś sam. Wasilij ma jednak czwórkę dzieci, a i ja, przeklęta, jestem dla niego ciężarem. Zarabia tylko siedem rubli. Jakże ma wyżywić nas wszystkich?». Młynarz w ciszy napełnił ostrożnie swoją fajkę”49. Po jakimś czasie odpowiedział: „To nie twój interes mieszać się w sprawy innych ludzi”. Zrozumiawszy, że jej błagania są jak rzucanie grochem o ścianę, matka Aleksieja postanowiła wyjść. Przedtem jednak wyjęła z zawiniątka mały piernik i podała go Aleksiejowi. „Byłam wczoraj w domu diakonisy, gdzie je rozdawano. Wzięłam jeden dla ciebie”. Aleksiej był wściekły, kazał swojej matce wyjść i odepchnął jej rękę. Piernik upadł na ziemię. Gdy matka Aleksieja odchodziła, w piersi Aleksieja wzbudziło się dawno uśpione uczucie, przez jego twarz przemknął jakby wyraz strachu. „Maminka!” – zawołał. Stara kobieta zatrzymała się i obejrzała. Młynarz w pośpiechu zanurzył dłoń w kieszeni i wyjął duży skórzany portfel. „Proszę” – wymamrotał, wyciągając z niego plik banknotów, w którym tkwiło trochę srebrnych monet – „weź to!”. Obracał plik w swojej dłoni, ścisnął go […], a potem znów miętosił. Prześlizgując się pomiędzy jego pal49
A. Chekhov, At the Mill, w: The Portable Chekhov, red. A. Yarmolinsky, New York 1947, s. 83.
Zgubna przerwa 131
cami, banknoty i srebrne monety spadały jeden po drugim z powrotem do portfela, tak że w jego dłoni zostało tylko dwadzieścia kopiejek. Młynarz zbadał monetę, potarł ją palcami, a potem jęcząc, purpurowy na twarzy, wręczył ją swojej matce50.
Pieniądze, które wpadły z powrotem do portfela Aleksieja, symbolizują uśpione współczucie, które się w nim obudziło, lecz opadło na nowo w głąb jego serca. Historia ta mogła zakończyć się inaczej, gdyby Aleksiej nie zawahał się i nie obracał pieniędzy w dłoni. Był to decydujący moment. Wystarczył, aby chciwość pokonała jego szlachetne impulsy. W tamtej chwili w Aleksieju coś umarło: „jęcząc, purpurowy na twarzy, wręczył [dwadzieścia kopiejek] swojej matce”. Moment przeminął, okazja wymknęła mu się z rąk. Dosłownie prześliznęła mu się przez palce. Życie jest serią ulotnych chwil, rozdroży, na których należy wybrać podążanie za Bożymi inspiracjami do miłości lub też udawać, że się ich nie słyszy. Jan w powyższej przestrodze skupia się na rozstajach dróg widocznych w opowiadaniu Czechowa: na chwilach pomiędzy inspiracją a podjęciem decyzji. Ostrzega, by okazać czujność wtedy, gdy wahamy się, odpowiadając na wezwanie do pełnienia woli Bożej. „Gdy zatrzymasz się (reparas) nad czymś, przestajesz dążyć (arrojarte) do wszystkiego” (DGK I, 13, 12). 50
Tamże, s. 85.
132 Droga na Górę Karmel: Releksje
Reparas oznacza opóźnianie czegoś w celu rozważenia, rozpatrzenia. Przenośne znaczenie słowa arrojarte to reagowanie z pewną dozą spontaniczności. W ciągu przerwy w rozmowie nasze obawy, egoizm oraz lenistwo mogą skłonić nas do rezygnacji z podjętej już decyzji. Jan nie namawia swoją przestrogą do podejmowania lekkomyślnych decyzji życiowych. Ostrzega raczej, aby na codziennych rozstajach dróg życiowych nie ociągać się, gdy stajemy przed zwykłymi wymogami dobroci, gdyż w chwilach zawahania, tak jak Aleksiej, możemy odwieść samych siebie od zrobienia czegoś, o co prosi nas Bóg. Refleksja W których sytuacjach codzienności sta-
wiany jestem przed wyborem lub odrzuceniem postawy polegającej na przeliczaniu mojego czasu i energii na pieniądze? Jakie czynniki powodują we mnie skłonność do skąpstwa w tym zakresie? Czy potrafię sobie przypomnieć chwile wahania, kiedy wyperswadowałem sobie zrobienie czegoś, o co prosił mnie Bóg?
Spis treści Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trudna lektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyjaśnienie pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 15 17
KSIĘGA PIERWSZA Pożądanie i pożądania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niezadowolenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odmowa zaspokojenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szkody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Próg przyzwolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyjść oznacza wejść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przestroga pierwsza: wzrastanie w ciągłym pragnieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przestroga druga: odrzucenie przyjemności zmysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przestroga trzecia: upokarzanie samego siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przestroga czwarta: aby mieć wszystko, wyrzeknij się wszystkiego . . . . . . . . . Zgubna przerwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słodka pierś Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41 48 51 53 83 86 88 104 120 123 129 133
KSIĘGA DRUGA Wycofanie pociechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Bierna noc zmysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
304 Spis treści
Przejście od medytacji dyskursywnej do kontemplacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poznacie ich po owocach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ciemna pewność wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Głos wiary, głos rozumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak wyjaśnianie niewidomemu, czym jest kolor . . . . . . . Miłość nie jest ślepa – pozwala widzieć . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wizje i objawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po prostu rozmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atmosfera, jaką tworzymy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mądrość wspólnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147 154 157 159 161 164 168 178 182 188
KSIĘGA TRZECIA Pamięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie gromadź w pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wrażliwy cyngiel pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Żołądek umysłu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pokój duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nadprzyrodzone poznanie w pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pamięć o rzeczach przeszłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr doczesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr naturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr zmysłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr moralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr nadprzyrodzonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radość z dóbr duchowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
193 198 202 206 211 215 219 222 226 242 253 260 272 277
Zakończenie
301
...................................................