Karmelitanki Bose w Polsce by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

CZESﾅ、W GIL OCD

Krakﾃｳw 2011

© Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2011 Korekta Aleksandra Dawiec Okładka, design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, 2 lutego 2011 r. nr 37/2011 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 Zapraszamy do księgarni internetowej www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-099-8

WSTĘP

Inicjatorem badań nad dziejami polskich karmelitanek bosych był niewątpliwie św. Rafał Kalinowski. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku zainteresował się on postacią m. Teresy Marchockiej (1603– –1652). Po bliższym zapoznaniu się z jej życiem i rolą, jaką odegrała w dziejach zakonu na ziemiach polskich, doszedł do przekonania, że powinien podjąć starania o otwarcie jej procesu beatyfikacyjnego. Najwcześniejsza wzmianka na ten temat znajduje się w liście do jego bratowej, Heleny Kalinowskiej, z 31 marca 1891 roku (list 639)1. Autor prosił adresatkę, by w antykwariatach warszawskich odszukała biografię m. Teresy pióra o. Ignacego od św. Jana Ewangelisty2. W latach następnych przeprowadził, najczęściej przez osoby zaprzyjaźnione, szeroko zakrojoną kwerendę archiwalną i biblioteczną, dotyczącą zarówno m. Teresy Marchockiej, jak i dziejów karmelitanek bosych w dawnej Rzeczypospolitej. Najważniejszym owocem jego pracy była publikacja czterech tomów kronik klasztorów karmelitanek bosych w Polsce3 i wspomnianej już wyżej biografii o. Ignacego od św. Jana Ewangelisty. 1 2

Józef Kalinowski (Rafał od św. Józefa), Listy, t. II, cz. 1 (1878–1899), wyd. C. Gil OCD, Kraków 1985, s. 228. Tytuły wszystkich pozycji cytowanych we Wstępie znajdują się w Bibliografii na końcu książki. Szerzej na temat prac edytorskich św. Rafała zob. C. Gil OCD, Prace edytorskie św. Rafała Kalinowskiego, w: Na drodze do świętości. Rafał Kalinowski powstaniec 1863 i karmelita bosy, pod red. Eugeniusza Niebelskiego i Stanisława Wilka SDB, Lublin 2008, s.157–173. Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych, Kraków 1900–1904. W serii zostały wydane kroniki klasztorów w Wilnie (1900), Lwowie – Warszawie (1901), Warszawie (1902) i Krakowie (1904).

Karmelitanki bose w Polsce

Przed drugą wojną światową badania nad pismami i doświadczeniem mistycznym m. Teresy Marchockiej podjął Karol Górski. Zasługą Profesora było wydanie autobiografii karmelitańskiej mistyczki (1939) oraz zwrócenie uwagi zarówno historyków literatury, jak i teologów na staropolskie piśmiennictwo z zakresu teologii duchowości. Pod koniec XX i na początku XXI wieku Autobiografia mistyczna jako tekst literacki i zapis doświadczenia mistycznego była przedmiotem badań Czesława Hernasa, Antoniego Czyża, Karoliny Targosz, Jerzego Wiesława Gogoli OCD, Wojciecha Grupińskiego, Haliny Popławskiej, Katarzyny Wojsław, Janusza K. Golińskiego, Artura Jocza, ks. Jerzego Misiurka, Katarzyny Kaczor-Scheitler… Historycy kultury zainteresowali się również innymi tekstami polskich karmelitanek, jak kroniki, życiorysy, konferencje przełożonych, zapiski autobiograficzne, „pioseneczki pobożne”, kantyczki… Są one świadectwem wysokiej kultury duchowej i literackiej wspólnot, które je wytworzyły4. W tym samym czasie ukazały się dwa ważne dzieła s. Małgorzaty Borkowskiej OSB: Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku (Warszawa 1996) i Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej (t. I–III, Warszawa 2004–2008), które dotyczą również karmelitanek bosych. Dzięki monografii Piotra Pawła Gacha na temat kasaty zakonów na ziemiach Rzeczypospolitej znamy przebieg likwidacji klasztorów karmelitanek bosych, natomiast Maria Brykowska w studium o architekturze karmelitańskiej uwzględniła także polskie klasztory sióstr. Podstawowym źródłem informacji o klasztorach założonych przed 1975 rokiem jest kompendium o. Benignusa Wanata OCD Zakon Karmelitów Bosych w Polsce… Pewnym uzupełnieniem dla niego jest tom czwarty siedmiotomowego słownika klasztorów karmelitanek bosych Carmelos del mundo, opracowany przez Rafaela Mejia. Wspomniany słownik jest praktycznie jedynym wiarygodnym źródłem wiedzy o polskich klasztorach w języku ob4

Zob. m.in.: B. Krzyżaniak, Kantyczki z rękopisów karmelitańskich (XVII–XVIII w.), Kraków 1977; K. Targosz, Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce w XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002; H. Popławska, Kultura literacka karmelitanek bosych w Polsce (XVII–XVIII wiek), Gdańsk 2006.

Wstęp

cym. Inne obcojęzyczne opracowania historii zakonu o klasztorach polskich, podobnie jak o dziejach zakonu na ziemiach polskich, niewiele mają do powiedzenia. Jak wynika z tego przeglądu, chociaż na temat polskich karmelitanek bosych napisano stosunkowo dużo, nie mamy jeszcze syntezy dziejów tego zakonu na ziemiach polskich. Prezentowana tutaj praca również nie rości sobie pretensji do takiej syntezy. Jest raczej posumowaniem dotychczasowych badań autora pośrednio lub bezpośrednio dotyczących dziejów polskich karmelitanek bosych. Obficie korzystałem przede wszystkim z dwóch prac: Życie codzienne karmelitanek bosych w Polsce w XVII–XIX wieku oraz Słownik polskich karmelitanek bosych 1612–1914. Ponadto wykorzystałem publikacje dotyczące służebnicy Bożej Teresy Marchockiej, m. Anny od Jezusa (Stobieńskiej), m. Teresy Barbary od Najśw. Sakramentu (Zadzikowej), m. Marii Ksawery Czartoryskiej, m. Jadwigi Wielhorskiej; biografię św. Rafała Kalinowskiego oraz Historię Karmelu Terezjańskiego. Ponieważ w wymienionych pracach podałem niezbędne informacje źródłowe, tutaj w zasadzie zrezygnowałem z aparatu naukowego. Przypisami opatrzyłem tylko cytaty oraz te partie opracowania, które poszerzają wcześniejszy zakres badań. W formie dodatku dołączyłem teksty źródłowe dotyczące ważniejszych epizodów z życia wspólnot klasztornych. Na zakończenie chciałbym wyrazić nadzieję, że jubileusz czterechsetlecia przybycia karmelitanek bosych do Polski stanie się impulsem do nowych studiów nad nieprzebadanymi jeszcze tematami ich historii. – Pragnę również podziękować Siostrom Karmelitankom za dostarczone mi fotografie klasztorów i materiały ze swoich zbiorów (Borne Sulinowo, Gdynia, Hafnerfjördur, Kalisz, Karaganda, Katowice, Kraków Wesoła, Kraków Łobzów, Oświęcim, Oziornoje, Pokotylivka, Usole, Zakopane), a Siostrom z Usola i Hafnarfjörđur za relacje o swoim życiu. Wreszcie bardzo serdecznie dziękuję o. dr. Piotrowi Franciszkowi Neumannowi za bardzo uważne przeczytanie tekstu przed drukiem i podzielenie się ze mną swoimi uwagami.

Wykaz skrótów

AŁob.

– Archiwum Klasztoru Karmelitanek Bosych w Krakowie (Łobzów)

APKB

– Archiwum Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

BWes.

– Biblioteka Klasztoru Karmelitanek Bosych w Krakowie (Wesoła)

Rozdział I Z Awili w świat

1. Hiszpania i jej kolonie Święta Teresa wychowała cały zastęp wybitnych zakonnic, które kontynuowały jej dzieło, walcząc równocześnie z uporem o wierność ideałowi św. Matki. „Nie było klasztoru, który by nie miał świętych zakonnic” – napisał o. Valentino Macca, archiwista i ceniony znawca historii zakonu. W 1593 roku, czyli w roku usamodzielnienia się reformy terezjańskiej, istniało 31 klasztorów mniszek, w których żyło ponad 600 sióstr; 15 klasztorów powstało po śmierci św. Teresy. W latach 1594–1600 karmelitanki założyły 15 dalszych klasztorów w różnych regionach kraju. Był to niewątpliwie okres największego nasilenia fundacji w dziejach zakonu w Hiszpanii. W pierwszej połowie XVII wieku ilość fundacji zmalała, chociaż w dalszym ciągu były one liczne (do połowy wieku – 24). W drugiej połowie wieku powstało zaledwie kilka nowych klasztorów. Pierwszy klasztor poza Hiszpanią otworzyły karmelitanki bose w Lizbonie, stolicy Portugalii, złączonej w tym czasie z Hiszpanią unią personalną. Założyła go w roku 1585 Maria od św. Józefa (de Salazar, 1548–1603), przeorysza z Sewilli. Pod koniec XVII wieku kongregacja hiszpańska liczyła 71 klasztorów karmelitanek bosych, w tym 48 pod jurysdykcją zakonu, pozostałe były pod władzą biskupów. Niektóre miały własne konstytucje i własną tradycję, czasem nawet pochodzeniem nie były związane z zakonem.

Karmelitanki bose w Polsce

Klasztory pozostające pod jurysdykcją przełożonych zakonu należały do właściwych prowincji i, chociaż autonomiczne, były związane licznymi więzami z zakonem, zwłaszcza w zakresie kierownictwa duchowego. Dlatego gdy w jakiejś miejscowości nie było klasztoru męskiego, obok klasztoru sióstr budowano hospicjum dla spowiedników – karmelitów bosych. W 1585 roku karmelici bosi z Hiszpanii założyli klasztor w Meksyku, pierwszy w Nowej Hiszpanii. W tym przypadku „szczęśliwą winą” karmelitanek było, że nie poszły w ślady swoich braci, umożliwiając powstanie klasztorów żeńskich w oparciu o miejscową inicjatywę. W 1604 roku siedem beginek z Veracruz, pozostających pod duchową opieką Antonio Ruiza, jezuity, przy życzliwym poparciu miejscowego biskupa Diega Romano, założyły w Puebla de los Angeles pierwszy klasztor karmelitanek bosych w Meksyku. Dwa lata później pobożne panie, wychowane przez klaryski i koncepcjonistki,

1. Awila. Klasztor św. Józefa.

Rozdział I – Z Awili w świat

dały początek klasztorom w Bogocie i w Cartagenie w Kolumbii. W 1616 roku, również z inicjatywy koncepcjonistek, powstał klasztor w mieście Meksyku, w roku zaś 1628 beatki dominikańskie założyły klasztor karmelitanek bosych w Córdobie. Do końca XVII wieku na terenie Ameryki Południowej w podobny sposób powstało 14 następnych klasztorów: cztery w Peru, trzy w Ekwadorze, po dwa w Meksyku i Boliwii, po jednym w Kolumbii, Chile i Gwatemali. Wszystkie pozostawały pod jurysdykcją biskupów i chociaż bezpośrednio nie były związane z zakonem, dzięki obecności karmelitów bosych w Meksyku, korespondencji z karmelitankami hiszpańskimi i lekturze pism św. Teresy pozostawały wierne duchowości terezjańskiej. W XVII wieku do wspomnianych klasztorów przyjmowano wyłącznie Hiszpanki i Kreolki. Karmelitanki z Bogoty wymagały nawet od swoich postulantek na siostry chórowe czystej krwi hiszpańskiej od dwóch pokoleń. Bez trudu jednak przyjmowały Metyski i Mulatki na siostry konwerski.

2. Włochy Pierwszy klasztor karmelitanek bosych we Włoszech powstał z inicjatywy o. Mikołaja Dorii, wówczas wikariusza generalnego karmelitów bosych. Koszty fundacji pokryła Maddalena Centurione, bogata wdowa rodem z Włoch zamieszkała w Madrycie. Na fundatorki o. Mikołaj wyznaczył zakonnice z klasztoru w Malagón. Maddalena Centurione w drodze do Genui przyjęła habit karmelitanki i imię Magdaleny od Jezusa i Maryi. W grudniu 1590 roku fundatorki przybyły do Genui. W 1594 roku wszystkie Hiszpanki zostały odwołane, nie zagroziło to jednak istnieniu klasztoru, który zapełnił się miejscowymi kandydatkami. Fakt ten wyjaśnia, dlaczego drugi klasztor karmelitanek bosych we Włoszech, założony w 1598 roku w Rzymie, na wzgórzu Pincio, pw. św. Józefa, powstał bez udziału sióstr z Genui. Ks. Francisco Soto, oratorianin, Hiszpan, nie mogąc liczyć na ich pomoc, oddał zgromadzone przez siebie kandydatki pod opiekę augustianek. Mimo

Karmelitanki bose w Polsce

wielokrotnie ponawianych próśb, przełożeni kongregacji włoskiej nie zgodzili się na przyjęcie klasztoru pod swoją jurysdykcję. Stało się to dopiero w roku 1940. W podobny sposób powstał we Włoszech cały szereg klasztorów, zwłaszcza na południu, które do dzisiaj pozostają pod jurysdykcją biskupów. Popularność dzieł św. Teresy, przetłumaczonych na włoski (niektóre tłumaczył ks. Soto) i aktywne włączenie się karmelitów bosych w życie Kościoła utorowały drogę licznym fundacjom sióstr. W 1607 roku m. Magdalena od Jezusa i Maryi (Centurione) założyła klasztor w Neapolu, który z kolei dał początek klasztorom św. Idziego w Rzymie (1610), w Terni (1618), św. Teresy w Rzymie (1627), dwóm klasztorom w Palermo na Sycylii (1628 i 1629), w Lecce (1631) i w Bari (1647). Pierwszy klasztor w Genui dokonał fundacji w Awinionie (1613), drugi zaś, założony w 1619 roku pw. św. Teresy, otworzył klasztory w Savonie (1623), Florencji (1630) i Casalnoceto (1687). Ponadto w XVII wieku powstały klasztory w innych wielkich i średnich miastach włoskich, m.in. w Bolonii (1619), Parmie (1635), Modenie (1652), Mantui (1653), Piacenzy (1673), Mediolanie (1674), Reggio Emilii (1689), Alessandrii (1696)… Do końca XVII wieku na Półwyspie Apenińskim powstało około 40 klasztorów mniszek. Dynamika ich rozwoju była inna niż w Hiszpanii, gdzie w drugiej połowie wieku powstały tylko nieliczne domy, we Włoszech natomiast nieco ponad połowa fundacji przypada na ten okres. Fundatorki pierwszego klasztoru w Genui przywiozły ze sobą konstytucje z Alcali (1581), potem przyjęły tzw. konstytucje doriańskie z 1592 roku, przetłumaczone w roku następnym na włoski. W 1630 razem ze wszystkimi klasztorami kongregacji włoskiej przyjęły konstytucje opracowane przez o. Ferdynanda od NMP. Były to z niewielkimi zmianami konstytucje doriańskie. Zdecydowana większość klasztorów włoskich powstała i pozostawała pod jurysdykcją zakonu, chociaż początkowo wzajemne relacje obu gałęzi zakonu nie były wolne od napięć. W roku 1597 bulla Klemensa VIII Sacrarum religionum wyjęła genueński klasztor karmelitanek bosych spod jurysdykcji przełożonych hiszpańskich i czasowo podporządkowała go Stolicy Apostolskiej. Pierwsze konstytucje

Rozdział I – Z Awili w świat

włoskie (1599) zabraniały karmelitom bosym przyjmowania opieki duszpasterskiej nad klasztorami mniszek, w tym również karmelitanek bosych. Wyjątek uczyniono dla klasztoru w Genui. Zasadę tę potwierdził Klemens VIII w brewe In apostolicae dignitatis (1600), które powoływało do istnienia kongregację włoską. Pierwszą ofiarą tej decyzji był, jak wspomniano, klasztor św. Józefa w Rzymie. Postawa taka nie była nowością w dziejach zakonów mendykanckich. Już w średniowieczu broniły się one, najczęściej bezskutecznie, przed podejmowaniem opieki duszpasterskiej nad klasztorami mniszek. Karmelici włoscy mieli ponadto własne powody, aby się przed tym bronić: byli nieliczni, poza tym byli Hiszpanami, którzy dobrze pamiętali ostry konflikt między przełożonymi kongregacji hiszpańskiej i niektórymi klasztorami sióstr. Stanowisko takie jednak było nie do utrzymania, jeżeli chcieli być wiernymi myśli św. Teresy, której bardzo zależało na ścisłej więzi między obiema gałęziami zakonu. Spór ostatecznie rozstrzygnęły konstytucje z 1605 i 1623 roku, które zobowiązywały przełożonych do zapewnienia klasztorom mniszek opieki duszpasterskiej.

3. Francja Starania o sprowadzenie karmelitanek bosych do Francji trwały wyjątkowo długo. Prowadził je z wytrwałością Jean de Quintanadueñas de Brétigny, syn Hiszpana i Francuzki, który w 1583 roku poznał karmelitanki bose w Sewilli. Dwa lata później kapituła prowincjalna karmelitów bosych zgodziła się na fundację sióstr we Francji, ale po wcześniejszym założeniu tam klasztoru karmelitów. Jednak na tej samej kapitule prowincjałem został wybrany o. Mikołaj Doria, który uniemożliwił realizację podjętej decyzji. Jean de Brétigny, oczekując na lepsze czasy, przetłumaczył i wydał wybór pism św. Teresy od Jezusa (Paryż 1601–1602), które spotkały się z życzliwym przyjęciem ze strony czytelników. Pod wpływem ich lektury jedna z najbardziej znanych dam Paryża, Barbe Avrillot Acarie (1566–1618), postanowiła zrealizować zamiar de

Karmelitanki bose w Polsce

Brétigny’ego. Była ona matką sześciorga dzieci, z trzech synów jeden został księdzem, a wszystkie trzy córki wstąpiły do karmelitanek bosych. Za zgodą męża, prowadziła swego rodzaju salon teologiczny, w którym spotykali się m.in. św. Franciszek Salezy i jej kuzyn ks. Pierre de Bérulle, założyciel Oratorium, wybitny pisarz teologiczny, później kardynał. Madame Acarie zgromadziła w swoim domu dwanaście młodych dziewcząt i wdów, które stały się pierwszymi kandydatkami dla przyszłego klasztoru, a po śmierci męża sama przyjęła habit siostry konwerski w klasztorze w Amiens jako s. Maria od Wcielenia. Zmarła w Pontoise, w klasztorze założonym w roku 1605 (beatyfikowana w 1791). W listopadzie 1603 roku Klemens VIII pozwolił karmelitankom bosym z Hiszpanii założyć klasztor w Paryżu i skłonił przełożonych hiszpańskich do wyznaczenia fundatorek. Przełożoną została m. Anna od Jezusa (Lobera), która dobrała sobie współfundatorki, m.in. Annę od św. Bartłomieja (García, 1549–1626, beatyfikowana w 1917), profeskę awilańską, pierwszą konwerskę w reformie; po zmianie welonu na czarny została przeoryszą w Pontoise (1605), potem fundatorką w Antwerpii w Niderlandach. Fundatorki przyjechały do Paryża 15 października 1604 roku. Dwa dni później przeniosły się do klasztoru Notre-Dame des Champs, na przedmieściu St.-Jacques, który wkrótce przyjął tytuł Wcielenia i stał się kolebką zdecydowanej większości klasztorów francuskich. W roku następnym powstały klasztory w Dijon, z m. Anną od Jezusa jako przeoryszą, i w Pontoise, fundowany przez drugą Annę. Karmelitanki dopiero w Paryżu poznały dokładnie treść bulli Klemensa VIII In supremo, która regulowała ich stan prawny. Jechały do Francji w przekonaniu, że pozostaną pod jurysdykcją zakonu. Po przybyciu na miejsce dowiedziały się, że pełnię władzy nad klasztorem paryskim i następnymi fundacjami otrzymali trzej wybitni kapłani: Jacques Gallemant (1569–1630), Pierre de Bérulle (1575–1629) i André Duval (1564–1638). Wizytatorem klasztorów – do czasu osiedlenia się karmelitów bosych we Francji – został generał kartuzów. Kiedy klasztorów zaczęło przybywać, generał zrzekł się urzędu wizytatora, a Paweł V mocą brewe Cum alias z 9 września 1606 roku

Rozdział I – Z Awili w świat

upoważnił nuncjusza we Francji do mianowania wizytatora, unieważniając równocześnie, dzięki staraniom Bérulle’a, postanowienia bulli In supremo, dotyczące karmelitów bosych. W ten sposób francuskie klasztory karmelitanek bosych utworzyły odrębną strukturę zakonną, w której klasztor Wcielenia w Paryżu odgrywał rolę domu generalnego w stosunku do innych klasztorów. Ponieważ pozostałe klasztory, broniąc własnej autonomii, zapewnionej im przez Konstytucje św. Teresy, sprzeciwiły się takiej zależności, klasztor Wcielenia zrzekł się tych uprawnień; Stolica Apostolska anulowała je w roku 1623. Po rezygnacji generała kartuzów wizytatorem karmelitanek we Francji został mianowany ks. Gallemant, a następnie ks. Bérulle. W roku 1614 papież Paweł V, na prośbę „przełożonych francuskich”, mianował ks. Bérulle’a dożywotnim przełożonym i wizytatorem. Jego następcami mieli być kolejni generałowie oratorianów. W 1631 roku, zaledwie dwa lata po śmierci kardynała Bérulle’a, kapituła generalna oratorianów zrezygnowała z opieki nad karmelitankami, ponieważ coraz większa liczba klasztorów – wówczas było ich już 48 – zbyt mocno angażowała przełożonego generalnego. Od roku 1632 wizytatora karmelitanek bosych mianował nuncjusz; jego kadencja trwała trzy lata. Od 1661 poszczególne klasztory same wybierały sobie przełożonych, których potem zatwierdzał nuncjusz. Należy zaznaczyć, że przełożony i wizytator to dwie różne osoby. Ważniejszą z nich był wizytator i właśnie dzięki wizytatorom klasztory francuskie do rewolucji utrzymały wysoki poziom życia zakonnego. Od 1667 było ich trzech, a od 1783 – czterech. Rozwój zakonu we Francji był wyjątkowo szybki. W 1654 roku istniało we Francji 59 klasztorów, w drugiej połowie wieku powstał tylko jeden, w Trévoux, w hrabstwie Franche-Comté (1668). Hrabstwo to należało wówczas do Hiszpanii, dopiero dziesięć lat później zostało przyłączone do Francji. Na terenie Francji w XVII wieku powstało też kilka fundacji z inicjatywy klasztoru w Awinionie i karmelitanek belgijskich. Karmelitanki francuskie od początku przyjęły konstytucje z Alcali z drobnymi zmianami, wprowadzonymi przez Sykstusa V

Karmelitanki bose w Polsce

i Grzegorza XIV (1590 i 1591). Przełożył je na francuski i wydał Jean Brétigny (1601). To samo tłumaczenie wydała m. Anna od Jezusa w Brukseli (1607). W roku 1623 wydano tekst konstytucji dostosowany do realiów francuskich, zastępując w tekście przełożonych zakonu przez wizytatorów i przełożonych diecezjalnych. Z biegiem lat karmelitanki francuskie wydały również inne własne księgi pomocnicze.

4. Niderlandy Do Niderlandów południowych (dzisiaj Belgii) zaprosili karmelitanki bose arcyksięstwo Izabela i Albrecht. Najpierw zwrócili się o fundatorki do przełożonych kongregacji hiszpańskiej, a kiedy ci odmówili, poprosili m. Annę od Jezusa, z czego ona chętnie skorzystała z powodu konfliktu z ks. Bérullem na tle wierności dziedzictwu św. Teresy od Jezusa. Do m. Anny przyłączyło się kilka Hiszpanek i Francuzek. Towarzyszył im Jean Brétigny, już wówczas ksiądz, który z upoważnienia Stolicy Apostolskiej przez pierwszych kilka lat był przełożonym karmelitanek w Belgii. Fundatorki przybyły do Brukseli w styczniu 1607 roku. W tym samym miesiącu klasztor został otwarty. Kiedy w 1610 karmelici bosi założyli klasztor w Brukseli, o. Tomasz od Jezusa (Sánchez Dávila), ich przełożony, został również przełożonym sióstr, chociaż Niderlandy południowe należały do Hiszpanii. Każdą nową fundację organizowała Anna od Jezusa, następnie przekazywała władzę mianowanej przez siebie przełożonej i wracała do Brukseli, gdzie była przeoryszą do śmierci (zm. 4 marca 1621). W 1611 do klasztoru w Mons przyjechała z Paryża Anna od św. Bartłomieja. Spędziła tam rok, następnie wyjechała na fundację do Antwerpii (ul. Rosier), gdzie zmarła 7 lipca 1626 roku, otoczona powszechnym szacunkiem. Mieszkańcy jej modlitwom przypisywali obronę miasta przed protestantami. Była pierwszą przeoryszą tego klasztoru.

Rozdział I – Z Awili w świat

2. Bł. Anna od św. Bartłomieja.

Do klasztorów belgijskich wstępowały dosyć licznie kandydatki z rodzin angielskich, które z powodów religijnych musiały opuścić ojczyznę. Niektóre z nich wywarły duży wpływ na rozwój zakonu. I tak np. Anna od Wniebowstąpienia (Worsley, 1588–1644), profeska klasztoru w Mons, uczestniczyła w pierwszej fundacji w Antwerpii, była długoletnią przeoryszą drugiego klasztoru w tym mieście (Hopland) i promotorką kilku innych; Teresa od Jezusa (Ward), również profeska z Mons, wzięła udział w fundacji klasztoru w Krakowie, następnie była fundatorką drugiego klasztoru dla kandydatek angielskich w Lier (1648). Kościół karmelitanek w Antwerpii, zbudowany w 1615 roku, jako pierwszy w zakonie otrzymał za patronkę bł. Teresę od Jezusa, beatyfikowaną w roku poprzednim. Myśl założenia w Antwerpii (Hopland, 1619) klasztoru dla kandydatek z Anglii wyszła od angielskiej emigrantki, Mary Lovel. Początkowo przełożeni byli temu przeciwni, kiedy jednak fundatorka

Karmelitanki bose w Polsce

zobowiązała się, że klasztor pozostanie pod jurysdykcją zakonu, wyrazili zgodę. Mimo to w roku 1622 klasztor ten przeszedł pod jurysdykcję biskupa, nie godząc się na ograniczenie wolności wyboru spowiednika, wprowadzone przez belgijskie wydanie konstytucji z 1621 roku. Również inne „klasztory angielskie” pozostały pod jurysdykcją biskupów; opiekę duchową zapewniali im jezuici. „Klasztory angielskie”, nie tworząc wspólnoty prawnej, tworzyły wspólnotę kulturową, co w przyszłości ułatwiło im przeszczepienie reformy terezjańskiej do Anglii i Stanów Zjednoczonych, a przedtem do Holandii i Niemiec. W 1624 roku z klasztoru w Antwerpii-Hopland wyjechały pierwsze fundatorki do Bois-le-Duc (holend. ‘s-Hertogenbosch), dzisiaj na terenie Holandii. Gdy w roku 1629 miasto dostało się w ręce protestantów, którzy zburzyli klasztor, siostry wróciły do Antwerpii-Hopland, a następnie podzieliły się: w 1630 część zakonnic wyjechała na fundację do Kolonii, pozostałe w 1632 otworzyły klasztor w Aalst we Flandrii. Do końca XVII wieku karmelitanki bose założyły w Niderlandach hiszpańskich 20 klasztorów. Zdecydowana większość z nich powstała w pierwszej połowie wieku.

5. Inne kraje Do krajów Rzeszy Niemieckiej reforma terezjańska docierała równocześnie z dwóch kierunków: z Włoch i z Niderlandów hiszpańskich, w pierwszym przypadku z inicjatywy cesarza, w drugim – z inicjatywy zakonu, wspartej przez miejscowych władców. W obu wypadkach klasztory męskie uprzedziły klasztory sióstr. Dla klasztorów sióstr, zakładanych przez zakonnice z Niderlandów, nie miało to większego znaczenia, ponieważ pozostawały pod jurysdykcją biskupów. Pierwszą fundacją był klasztor wiedeński pw. św. Józefa, założony w 1629 roku przez cesarzową Eleonorę i Ferdynanda II, zwycięzcę spod Białej Góry, w listopadzie 1629 roku. Zakonnice przybyły z Genui i Terni, przeoryszą została dotychczasowa przeorysza klasz-

Rozdział I – Z Awili w świat

toru w Genui, m. Paula Maria od Jezusa (Centurione), siostra Magdaleny od Jezusa i Maryi, współfundatorki klasztoru w Awinionie, fundatorki klasztorów w Carpentras i Chambéry we Francji. Dzięki m. Pauli klasztor wiedeński stał się ważnym ośrodkiem kultu św. Józefa w Austrii. W roku 1643 karmelitanki wiedeńskie założyły klasztor w Grazu. Organizowała go wspomniana m. Paula Maria, po jej wyjeździe przeoryszą została m. Maria Elekta od Jezusa (Tramazzoli), profeska genueńska, która uprzednio brała udział w fundacjach wiedeńskiej i graceńskiej. W roku 1656 oba klasztory fundowały klasztor w Pradze, uposażony przez Ferdynanda III i cesarzową Mariannę, Hiszpankę. W pałacu cesarskim, przeznaczonym na klasztor, od listopada 1655 roku mieszkały karmelitanki z Krakowa, które schroniły się za Karpatami przed wojskiem szwedzkim. Fundatorki przyjechały do Pragi w sierpniu następnego roku. Polki opuściły gościnny klasztor praski we wrześniu 1657 roku. W roku 1665 powstał ostatni klasztor karmelitanek bosych w Rzeszy Niemieckiej w XVII wieku, równocześnie była to ostatnia fundacja generacji włoskiej. Chodzi o klasztor w Wiener Neustadt, założony przez siostry z Wiednia, a uposażony – podobnie jak poprzednie – przez dwór cesarski. Wróćmy teraz do fundacji pochodzenia niderlandzkiego, a dokładniej do klasztorów angielskich w Niderlandach hiszpańskich. O fundacji w Kolonii marzyła już bł. Anna od św. Bartłomieja, ostatecznie wymusiła ją likwidacja klasztoru w ‘s-Hertogenbosch z powodu zajęcia tego miasta przez protestantów w 1629 roku. Część zakonnic z tego klasztoru, jak już wspomniano, w czerwcu 1630 roku wyjechała do Kolonii i tam założyły klasztor przy Kupfergasse, zwany Loreto. W roku 1637 w Kolonii przy Schnurgasse karmelitanki założyły drugi klasztor. Powstał on z inicjatywy prowincjała niemieckiego o. Eugeniusza od św. Benedykta, którą podjęły zgromadzenia z Brukseli i Antwerpii (Rosier). Królowa Francji Maria de Medici podarowała siostrom drewnianą figurkę Maryi Królowej Pokoju (Maria vom Frieden). Od roku 1692, kiedy kościół został konsekrowany, łaskami słynący wizerunek nadał tytuł kościołowi i klasztorowi.

Karmelitanki bose w Polsce

Pierwszy klasztor w Kolonii bezpośrednio lub pośrednio uczestniczył w fundacjach w Westfalii (1643 – Düsseldorf, 1659 – Münstereifel, 1662 – Akwizgran) oraz w dalekim Neuburgu nad Dunajem (1661). W latach 1624–1632 karmelitanki sycylijskie podjęły nieudaną próbę osiedlenia się w stolicy Malty, Valletcie. Nie powiodły się również trzykrotnie podejmowane próby założenia klasztoru w Irlandii: w latach 1630–1640 w Dublinie, w połowie wieku w Galway i ostatnia, trzydzieści lat po niej. Prześladowania purytanów zmusiły wspólnoty do rozproszenia się. W XVII wieku karmelitanki bose zakładały klasztory przede wszystkim w krajach romańskich: w Hiszpanii, Francji, Włoszech i Niderlandach hiszpańskich (Belgii). Ich fundacje świadczyły o silnej pozycji Kościoła w tych państwach i jednocześnie umacniały tę pozycję, a także przyczyniały się do pogłębienia życia religijnego wiernych. Obecność karmelitanek w katolickich krajach Rzeszy Niemieckiej, jakkolwiek znacząca, w porównaniu z krajami romańskimi była niewielka.

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział I Z Awili w świat 1. Hiszpania i jej kolonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Włochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Francja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Niderlandy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Inne kraje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 11 13 16 18

Rozdział II Fundacja klasztoru św. Marcina w Krakowie 1. Sprowadzenie karmelitanek bosych do Polski . . . . . . . . 2. Budowa klasztoru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Pierwsze pokolenie polskich karmelitanek . . . . . . . . . . . 4. Epidemia – element codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 26 29 33

Rozdział III Półwiecze rozwoju 1. Klasztor pw. św. Józefa w Lublinie . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Fundacja w Wilnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Klasztor we Lwowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Klasztor w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Drugi klasztor w Lublinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36 41 44 46 51

Rozdział IV Czas wojen i moru 1. W 1. połowie XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Czasy „potopu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 57

272

Karmelitanki bose w Polsce

3. Zagrożenie tureckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Klasztory opuszczone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68 69

Rozdział V Odbudowa i powolny rozwój 1. Odbudowa klasztorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Fundacja w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Znowu mór i wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Drugi klasztor w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Półwiecze przed I rozbiorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 77 79 84 87

Rozdział VI Kasaty 1. Kasaty w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Kasata klasztoru lwowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kasata klasztorów św. Marcina, warszawskiego i lubelskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Agonia klasztoru poznańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Kasata klasztoru wileńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89 91 93 95 97

Rozdział VII Klasztor w Krakowie na Wesołej w XIX wieku (do 1875 r.) . . .

100

Rozdział VIII Odnowa zakonu w Galicji 1. Zasady odnowy zakonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Druga fundacja w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Nowa fundacja w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Starania o odnowę klasztoru w Czernej . . . . . . . . . . . . . 5. Fundacja wielicko-lwowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Fundacja w Przemyślu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Kandydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

106 109 116 122 126 132 135

Rozdział IX W XX wieku 1. „Wiek karmelitanek” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

140

Spis treści

273

2. W okresie międzywojennym (1918–1939) . . . . . . . . . . . . 3. W czasie II wojny światowej (1939–1945) . . . . . . . . . . . . . 4. W PRL i później . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142 145 149

Rozdział X Życie religijne 1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pustynia w mieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Naśladowanie Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kult Najśw. Sakramentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Maryjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Kult św. Józefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Lektury pobożne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163 165 169 176 181 187 191

Rozdział XI Prace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199

Dodatek Karmelitanki o sobie 1. Pierwsze lata w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Obłóczyny Marianny Marchockiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Introdukcja do klasztoru lwowskiego w 1642 roku . . . . . 4. Niedole poznańskich karmelitanek . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. W powstańczej Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Na Islandii – w służbie jedności Kościoła . . . . . . . . . . . . . 7. Karmel w Usolu Syberyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

206 210 213 217 223 229 233

8. Karaganda – ziemia męczenników . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Oziornoje – na kazachstańskim stepie . . . . . . . . . . . . . . .

235 239

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243

Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

251

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254

Indeks miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

266