Teologia komunii z Bogiem. Synteza teologii duchowości

Jerzy Wiesław Gogola OCD

Teologia komunii z Bogiem Synteza teologii duchowości Wydanie IV poprawione

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2012

© Copyright by Jerzy Wiesław Gogola OCD 31-510 Kraków, ul. Rakowicka 18 © Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2012 Foto na okładce Julia Britvich | Dreamstime Imprimi potest O. Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 23 listopada 2011 r.

N. 559/2011 Reimprimatur † Jan Szkodoń, wik. gen.

Ks. Jan Dyduch, kanclerz Kraków, dnia 28 sierpnia 2001 r.

L. 2234/2001

Karmelitański Instytut Duchowości 31-510 Kraków, ul. Rakowicka 18 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. 12-416-85-00; 12-416-85-01 fax 12-416-85-02 e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl www.wkb.karmel.pl ISBN 978-83-7604-166-7 (oprawa broszurowa) ISBN 978-83-7604-174-2 (oprawa twarda)

Przedmowa do wydania czwartego

Można się tylko cieszyć z tego, że w niespełna dwa lata od ukazania się ostatniego wydania Teologii komunii z Bogiem trzeba przygotować wydanie kolejne, już czwarte, mimo że każdorazowo nakład, jak na dzisiejsze czasy, nie jest niski.

Po dokonaniu najważniejszych zmian w wydaniu trzecim, tym razem zmiany są niewielkie, wręcz kosmetyczne. Najważniejsze z nich to dodanie dwóch indeksów na końcu książki: osobowego i rzeczowego, nie pomijając też nowej szaty graficznej. W ostatnim wydaniu szczegółowo wyjaśniłem powód, dla którego na razie nie dokonuję większych przeróbek. Dla mnie osobiście książka ta jest podstawą do prowadzenia wykładów z teologii duchowości na Wyższych Uczelniach, gdzie jestem, czy byłem zatrudniony. Z tej racji wszystkie zawarte tu zagadnienia prezentowane są i uzupełniane żywym słowem, które bardziej lub mniej różni się od tego zapisanego. Domyślam się, że podobnie postępują wykładowcy sięgający po Teologię komunii z Bogiem jako pomoc do prowadzonych przez siebie wykładów. Natomiast osoby zainteresowane głównie osobistą formacją duchową znajdą w miarę całościową syntezę teologii życia duchowego, z nieodzowną jedynie ilością definicji i cytatów, pisaną językiem bardzo prostym. Jeżeli jakieś zagadnienie okaże się za trudne dla Czytelnika, nie należy się tym specjalnie przejmować a skorzystać z tych tekstów, które da się przyswoić bez problemu.

Trudniejsze niech poczekają na inne czasy. Tak zresztą należy postępować z wszystkimi ważnymi tekstami, włącznie z Pismem świętym.

Składam serdeczne podziękowanie wszystkim, którzy wyrazili mi swoją opinię po lekturze książki. Życzliwe jej przyjęcie skłania do dalszego pogłębiania misterium chrześcijańskiej pełni, której centrum stanowi życiodajna komunia człowieka z Bogiem.

O. Jerzy Wiesław Gogola karmelita bosy Kraków, 27 października 2011 r.

Słowo wstępne

Po Soborze Watykańskim II teologia życia duchowego została na nowo odczytana. Refleksja teologiczna, podkreślając chrystoformizm świętości chrześcijanina, skupiła się przede wszystkim na ukazywaniu jedności życia duchowego człowieka, którego zasadą jest udział w życiu samego Boga. Wyraża ono jedność, która istnieje między człowiekiem odkupionym a życiem Osób Trójcy Świętej, opartą na sakramentach Chrztu i Eucharystii. Jest to jedność z Osobowym Bogiem, który w pełni objawia się w Osobie Jezusa Chrystusa i jest obecny w Kościele.

Dlatego realizacja życia duchowego otrzymanego w sakramencie Chrztu jest możliwa po przyjęciu postawy uwierzenia i osobowego otwarcia się na Boga transcendentnego, obecnego w wydarzeniach historii. W takim kontekście życie duchowe chrześcijanina, mając charakter historyczny i absolutny, rodzi się w komunii ze Słowem Bożym i z sakramentami, które objawiają Chrystusa i pogłębiają nieustannie rosnącą jedność mistyczną z Nim. Prowadzi ono współczesnego człowieka do pełni mistycznego zjednoczenia z Bogiem w Chrystusie. Z tego powodu życie duchowe człowieka ma zawsze wymiar mistyczny.

Trzeba jednak pamiętać, że mistyka i teologia duchowości dla wielu do niedawna, a może i dziś jeszcze, to nie tylko dwie odległe dyscypliny teologiczne, ale i rzeczywistości. Mistykę łączono z różnymi metodami, szkołami, wypracowanymi głównie przez założycieli i tradycję zakonów. I w tym nurcie rozwijała się ona, nie mając dostępu do różnych dyscyplin teologicznych. Utożsamiano ją ze zjawiskami nadzwyczajnymi lub osobami wybranymi przez Boga do życia klauzurowego. W ascetyce widziano zaś jedną z zasadniczych, oficjalnych form pobożności. I tu wciąż jeszcze nie zauważa się w podręcznikach, że właśnie wszyscy ludzie są powołani nie tylko do świętości, ale i do kontemplacji, a więc do realizacji pełnego życia mistycznego.

Dzisiaj już trudno jest rozgraniczać te różne aspekty ascetyki i mistyki. One się bowiem wzajemnie przenikają, tworząc syntezę życia duchowego od momentu otrzymania sakramentu inicjacji chrześcijańskiej aż do życia wiecznego.

Słowo wstępne

7

Wobec różnych koncepcji życia duchowego, a nawet utożsamienia go z wytworzoną przez nas kulturą umysłową, ważnym wydarzeniem i pomocą dla wszystkich, którzy chcą znać prawdę duchowości, staje się książka o. Jerzego Gogoli. W ostatnich latach również postęp nauk psychologicznych wyraźniej stawiających na problem doświadczenia duchowego, jak i refleksja filozoficzna starająca się dotrzeć do realnego życia człowieka, wpłynęła na stworzenie refleksji teologicznej bardziej systematycznej, ześrodkowanej na zrozumieniu życia duchowego w jego specyfice. W duchu powyższej koncepcji należy przyjąć książkę Autora jako nowe ujęcie teologii życia duchowego skoncentrowanej wokół idei komunii z Bogiem. Życie duchowe człowieka jest bowiem sprawianym przez Boga zespołem realnych jego powiązań z Osobami Trójcy Świętej aż do poziomu zjednoczenia przez miłość.

Czytelnik książki może poznać teologiczne przemyślenia na temat spełniania się w człowieku komunii z Bogiem, zorientować się w cechach, stanach i w dynamizmie życia duchowego jako jednolitego procesu, dokonującego się w rzeczywistości doczesnej i nadprzyrodzonej. Dotyczą nas obie te rzeczywistości.

I warto wiedzieć, jak kontaktujemy się z rzeczywistością Boga i w jakiej żyjemy komunii z Nim. Można powiedzieć, że książka ta opracowana na podstawie wieloletnich badań i dydaktycznych zajęć jest napisana z myślą o studentach, siostrach zakonnych i kapłanach. Ale także dedykowana jest każdemu wierzącemu w Chrystusa.

Ukazuje w sposób nowoczesny wspaniałość życia duchowego, a zarazem zachęca do podjęcia tego życia poprzez współpracę z działaniem Boga. Jest więc podręcznikiem bardzo pożytecznym zarówno dla zdobycia odpowiedniej wiedzy, jak i dla formacji duchowej, ponieważ w swojej treści odwołuje się do najnowszych badań różnych dyscyplin naukowych oraz do tradycji mistycznej, będąc zarazem syntezą. Pod tym względem podręcznik ten może być wykorzystany w formacyjnych i naukowych instytucjach Kościoła.

Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański Kierownik Sekcji Teologii Duchowości Uniwersytet Stefana Kardynała Wyszyńskiego Warszawa, 9 marca 2001 r.

Wykaz skrótów

AA AAS AK D DES DGK DH DM DSAM DT DTVC DV

— — — — — — — — — — — —

DZ EK EphCarm EtCarm EV F GS

— — — — — — —

KKK KPK L LG MD NC NDS NV

— — — — — — — —

Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem Acta Apostolice Sedis Ateneum kapłańskie, Włocławek Teresa od Jezusa, Droga doskonałości Dizionario enciclopedico di spiritualità, Roma 1990 Jan od Krzyża, Droga na Górę Karmel Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae Jan Paweł II, Dives in misericordia, 1980 Dictionnaire de spiritualité ascetique et mystique Dizionario Teologico, Brescia 1966 Diccionario teologico de vida consagrada, Madrid 1989 Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 1965 Faustyna Kowalska, Dzienniczek Encyklopedia Katolicka, Lublin Ephemerides Carmeliticae, Roma Etudes Carmelitaines Evangelica testificatio Teresa od Jezusa, Księga fundacji Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965 Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, 1994 Kodeks Prawa Kanonicznego, 1983 Jan od Krzyża, Listy Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, 1964 Jan Paweł II, List apostolski Mulieris dignitatem, 1988 Jan od Krzyża, Noc ciemna Nuovo dizionario di spiritualità, Ed. Paoline, Roma 19823 Teresa od Dzieciątka Jezus, Novissima verba

Wykaz skrótów PC PD PI PO RTK RM RevEsp SC T VC VCons. Ż ŻPM

— Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, 1965 — Jan od Krzyża, Pieśń duchowa — Potissimum istitutioni — Dekret o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis — Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, Lublin — Jan Paweł II, List apostolski Redemptoris Mater — Revista de espiritualidad, Madrid — Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium — Teresa od Jezusa, Twierdza wewnętrzna (numer rzymski po skrócie oznacza mieszkanie, a następujące po nim cyfry arabskie – rozdział i paragraf) — Adhortacja apostolska Vita consecrata — Czasopismo włoskie „Vita Consacrata” — Teresa od Jezusa, Księga życia — Jan od Krzyża, Żywy płomień miłości

9

Prezentacja Czy istnieje gdziekolwiek piękniejsza rzeczywistość i jednocześnie przyszłość dla człowieka niż komunia z Bogiem? Dla wierzącego nie istnieje. Z tej właśnie racji i z racji zrozumienia, czym jest w swej istocie życie duchowe, któremu służy w sposób szczególny jedna z dziedzin teologicznych, wychodzi pozycja pod tytułem Teologia komunii z Bogiem. Chodzi oczywiście o przedmiot, który w Polsce od kilku lat określany jest jako teologia duchowości. Jest ona odpowiednikiem nazwy włoskiej teologia spirituale, hiszpańskiej teología espiritual, francuskiej théologie spirituelle, angielskiej spiritual theology, jakkolwiek nie jest ich dosłownym tłumaczeniem.

Jednak i te nazwy budzą zastrzeżenia teologów. Podczas Kongresu Karmelitańskich Teologów Duchowości, który odbył się w kwietniu 2000 roku w Rzymie, poddano krytyce prawie wszystkie istniejące i funkcjonujące dotąd nazwy jako nie do końca adekwatne, m.in. nazwę duchowość odnoszoną do chrześcijańskiego życia duchowego1. Zdaniem niektórych sam termin duchowość dotyczy wszelkich sposobów realizacji życia duchowego bez względu na to, jak pojmowany jest Bóg. Z tej przyczyny duchowość jest terminem tak ogólnym, że właściwie, bez dalszych szczegółowych dookreśleń, nie bardzo wiadomo, o co chodzi.

Padły konkretne propozycje typu: teologia chrześcijańskiego doświadczenia, droga chrześcijańska czy wreszcie powrót do dawnej formuły: teologia mistyczna.

Nazwa teologia komunii z Bogiem jest moją propozycją, którą traktuję jako synonim teologii życia duchowego, ale nie zachęcam specjalnie nikogo do zastępowania nią wcześniejszych nazw. Tytuł ten bardzo dobrze odpowiada najgłębszej treści omawianego przedmiotu, więc może mieć charakter formacyjny.

Nie jest to nagły pomysł, ale oficjalne sformułowanie tego, co nieoficjalnie było od lat używane podczas wykładów.

Historia powstania książki. Prezentowana pozycja jest owocem mojej kilkunastoletniej działalności dydaktycznej. Podstawowe tematy dotyczące życia duchowego zostały umieszczone według przemyślanego schematu, by mogły stanowić pewną organiczną całość. Mimo że do przygotowania książki wykorzystano liczne podręczniki duchowości zarówno w języku polskim, jak i w językach obcych, jest to skromne ludzkie słowo, które zawsze można zastąpić innym skromnym ludzkim słowem. Nauka na temat doświadczenia Misterium Chrystusa i wypływającej z niego duchowej mądrości ciągle się rozwija i nikt nie powinien czuć się ostatnim ogniwem w jej teoretycznym ujęciu. Przeciwnie, upłyną 1

Tuż przed oddaniem tej książki do druku ukazały się Akta tego Kongresu: La teologia spirituale.

Atti del Congresso Internazionale OCD, Roma 24-29 aprile 2000, Edizioni del Teresianum 2001.

Zawiera je także specjalny numer czasopisma „Teresianum”: LII/2001 – I/II.

Prezentacja

11

tysiące lat od tej chwili, a teolog duchowości nadal będzie musiał uznać swoje intelektualne ubóstwo wobec niezgłębionego bogactwa Misterium Chrystusa.

Nie jest to bynajmniej pozycja zawierająca komplet zagadnień z duchowości.

Tematyka związana jest z trzyletnim cyklem wykładów w Prymasowskim Instytucie Życia Wewnętrznego. Należało przedstawić studentom podstawy życia duchowego oraz ukazać jego rozwój, ograniczając się jednak do koniecznego minimum.

W roku 1984, kiedy rozpoczynałem działalność dydaktyczną z teologii życia duchowego, nie były jeszcze dostępne materiały, z jakich początkujący wykładowcy mogą korzystać dzisiaj. W związku z tym należało prowadzić indywidualnie poszukiwania odpowiednich opracowań i dokonywać syntezy. Po kilku latach tej pracy powstały skrypty na użytek studentów różnych środowisk. Konieczność powielania co roku skryptów skłoniła mnie do opracowania pewnej syntezy w oparciu o istniejący już materiał. Okazało się jednak, że wymaga on całkowitego przepracowania, a nawet napisania od podstaw niektórych rozdziałów.

Czytelnik, poszukując pomocy do życia duchowego − czy jest jeszcze studentem czy już nim nie jest, czy też nigdy nim nie był − z pewnością znajdzie wiele przydatnych informacji. Źródła. W odpowiednim miejscu omawiane są źródła teologii duchowości.

Te źródła z natury rzeczy pokrywają się z uwagi na tożsamość przedmiotu duchowości jako życia i duchowości jako nauki. Tutaj chodzi głównie o literaturę i preferowanych mistrzów przy opracowywaniu książki. Nauka teologiczna, niezależnie od opcji poszczególnych szkół duchowości, powinna spełniać wymaganie merytorycznego obiektywizmu. Stąd nie może być mowy o tworzeniu teologii duchowości odpowiadającej tylko pewnej grupie chrześcijan. Jest to istotna uwaga zwłaszcza przed lekturą prezentowanej pozycji. Zawiera ona bowiem doktrynę obiektywną, jednak odkrywaną i komentowaną w dużym stopniu przez mistrzów i teologów szkoły karmelitańskiej. Dotyczy to szczególnie niektórych tematów, w które karmelitańscy doktorzy Kościoła – św. Jan od Krzyża, św. Teresa od Jezusa, św. Teresa od Dzieciątka Jezusa – wnieśli swój poważny wkład. Do takich należy problem duchowych oczyszczeń, rola cnót teologalnych w zjednoczeniu z Bogiem, modlitwa, mistyka, etc. Nie pomniejsza się jednak wkładu innych szkół duchowości, nawet jeżeli nie są one wymieniane.

Struktura. Przegląd struktury podręczników z teologii życia duchowego pozwala zauważyć różnorodność perspektyw poszczególnych autorów. Schemat niniejszej propozycji jest prosty i wynika z koncepcji chrześcijańskiego życia duchowego, którego istotę stanowi osobowa komunia Boga z człowiekiem i człowieka z Bogiem.

12

Prezentacja

Doświadczenie dydaktyczne uczy, że zarzucanie słuchacza na samym początku niezliczoną ilością definicji czyni nawet najbardziej fascynującą dziedzinę wiedzy ciężką i może wprowadzić intelektualną oschłość. Stąd też odchodzę od tego rodzaju koncepcji wykładu. Rozpoczynamy od ukazania natury życia w kategoriach biblijnego dialogu Boga z człowiekiem w ramach przymierza, ponieważ przed teologią było życie w komunii z Bogiem. Dopiero doświadczenie wspólnoty z Bogiem skłoniło wierzącego do refleksji nad swoim życiem wiary. Refleksja teologiczna wielu pokoleń wierzących przyczyniła się do wyłonienia prawideł komunii z Bogiem. W ten sposób powstała nauka teologiczna – duchowość. Z kolei potrzebny jest moment przejścia od nauki do życia. Celem doświadczenia zbawczej obecności Boga nie jest nauka, ale pełne wyzwolenie człowieka z wszelkiego rodzaju niewoli i uświęcenie. Temu właśnie ma służyć nauka. Dlatego tytuł pierwszego rozdziału brzmi: Teologia w służbie komunii z Bogiem. Kolejne rozdziały dotyczą powołania do komunii z Bogiem, procesu uświęcenia i środków komunii z Bogiem.

Doświadczenie wyniesione z dotychczasowej pracy dydaktycznej każe mi żywić nadzieję, że włożony trud w przygotowanie tej pozycji nie był daremny.

Ponieważ jednak żadne ludzkie dzieło nie jest doskonałe, więc i to posiada swoje ograniczenia. Wykładowców teologii duchowości zwłaszcza, zachęcam do konstruktywnej krytyki i podzielenia się swoimi uwagami, by móc je w jakiś sposób uwzględnić na przyszłość.  W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować osobom, które okazały mi swoje poparcie i pomoc w ukończeniu tej książki. Najpierw szczere podziękowanie kieruję pod adresem zawsze życzliwych mi profesorów teologii duchowości: ks. prof. dra hab. Waleriana Słomki (KUL), ks. prof. dra hab. Stanisława Urbańskiego (USKW), który oprócz wsparcia i cennych sugestii napisał Słowo wstępne.

Pragnę też podziękować o. prof. drowi hab. Dominikowi Widerowi za jego niezmienną życzliwość. Dziękuję bardzo moim kolegom teologom duchowości: ks. drowi hab. Markowi Chmielewskiemu (KUL), który po zapoznaniu się ze strukturą książki przedstawił mi cały szereg cennych sugestii oraz ks. drowi hab. Janowi Machniakowi (PAT) za wieloletnią już współpracę w dziedzinie duchowości.

Wszystkim Czytelnikom życzę coraz pełniejszego odkrywania zbawczej obecności Boga na swojej drodze życia.

O. Jerzy Wiesław Gogola karmelita bosy Uroczystość Chrystusa Króla Kraków, Jubileuszowy Rok Odkupienia 2000

Rozdział pierwszy

Teologia w służbie komunii z Bogiem

Wprowadzenie w duchowość dokonuje się dwojako: jako wprowadzenie w życie duchowe i jako wprowadzenie w teologię duchowości. W pierwszym przypadku chodzi o pomoc w odkrywaniu Boga żywego, Jego łaski; w drugim o poznanie refleksji nad życiem duchowym, o nabywanie duchowej mądrości. Życie duchowe oczywiście wyprzedza refleksję nad nim. Na początku jest Słowo Boże, Chrystusowa łaska i komunia człowieka z Bogiem. Refleksja teologiczna nad doświadczeniem komunii z Bogiem powstaje w dalszej kolejności i po to, by służyć tej komunii, być światłem na drodze do zjednoczenia z Bogiem. Już na płaszczyźnie naturalnej człowiek, zastanawiając się nad swoją przeszłością i ucząc się prawideł życia, nabywa mądrości życiowej. Tę mądrość wykorzystuje następnie w dalszym swoim życiu.

Ta sama logika charakteryzuje drogę, na której życie Boga staje się życiem człowieka, a ofiarowana komunia, komunią realizowaną1: — Punktem wyjścia, zarówno w budowaniu osobistego życia duchowego, jak i w teologicznym studium, jest odwieczna miłość Boga do człowieka, która ujawnia się w historii ludu wybranego.

— Miłość Boga wzbudza w wierzących postawę osobowej komunii i miłości, jest źródłem doświadczenia miłości, a w końcu teologii.

— Teologia życia duchowego jako nauka znowu kieruje człowieka ku życiu we wspólnocie z Bogiem, a to jest cel Objawienia. Wiedza o życiu w komunii z Bogiem, zgromadzona przez setki pokoleń wierzących powinna służyć realizowaniu się misterium zbawienia w każdym człowieku. Innymi słowy, powinna spełniać funkcję mistagogiczną.

1

Por. F. RUIZ SALVADOR, Caminos del Espíritu. Compendio de Teología espiritual, Madrid 19782, s. 15-16.

14

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

I. Wspólnota życia Historia wspólnoty Boga z człowiekiem wyrażona jest w Piśmie świętym przy pomocy kategorii przymierza. Przymierze jest wielkim tematem biblijnym rozwijanym przez całą historię świętą. W tym momencie duchowości przychodzi z pomocą teologia biblijna, dzięki której możemy lepiej rozumieć, czym było przymierze z Bogiem w historii Izraela i jaki był jego rozwój2.

W znaczeniu pierwotnym przymierze (hebr. berith) oznacza „kontrakt, układ między pojedynczymi osobami lub grupami. […] Składano ofiary i obie strony brały na siebie zobowiązania, posiadające moc przysięgi”3. Bóg, przemawiając do człowieka, posługuje się powszechnie zrozumiałymi znakami. Te znaki niosą jednak ze sobą głębsze znaczenie i odnoszą człowieka do rzeczywistości nadprzyrodzonej. „Dla Hebrajczyka berith może wiązać jednostki, szczepy, plemiona, narody i państwa z ich suwerenami, i to we wszystkich relacjach, tzn. równych z równymi albo wyższych z niższymi. Równość bowiem stron zawierających przymierze, do jakiej myśmy przywykli, nie była bynajmniej warunkiem zawarcia go. Stąd nikogo nie dziwiło na starożytnym Bliskim Wschodzie, że Bóg chce zawrzeć przymierze z ludźmi”4.

Dla uchwycenia istoty i dynamiki rozwoju wspólnoty z Bogiem uwzględnimy trzy biblijne przymierza: przymierze Boga z Abrahamem, przymierze u stóp góry Synaj oraz nowe i wieczne przymierze w Chrystusie.

Przymierza z Abrahamem i na Synaju mają dla wierzącego osobiste i duchowe znaczenie wówczas, gdy ma on udział w przymierzu Chrystusa. Dopiero Nowe Przymierze pozwala wydobyć mistyczny sens przymierza z Abrahamem i przymierza na Synaju.

1. Przymierze z Abrahamem Tak zostaje ono zapisane w Księdze Rodzaju (15, 5-18):

2

Zob. np.: A. JANKOWSKI, Biblijna teologia przymierza, Katowice 1985; G. HELEWA, Il mistero dell’alleanza divina. Teologia e Spiritualità biblica, Teresianum, Roma 1973, skrypt.

3 H. LANGKAMMER, Słownik biblijny, Katowice 1989, s. 133.

4 A. JANKOWSKI, Biblijna teologia przymierza, s. 13.

I. Wspólnota życia

15

„Wybierz dla mnie trzyletnią jałowicę, trzyletnią kozę i trzyletniego barana, a nadto synogarlicę i gołębicę. Wybrawszy to wszystko, Abram poprzerąbywał je wzdłuż na połowy i przerąbane części ułożył jedną naprzeciw drugiej [...] A kiedy słońce zaszło i nastał mrok nieprzenikniony, ukazał się dym jakby wydobywający się z pieca i ogień niby gorejąca pochodnia i przesunęły się między tymi połowami zwierząt.

Wtedy to właśnie Jahwe zawarł przymierze z Abramem” (15, 9-10. 17-18).

Abraham przygotowuje wszystko do zawarcia przymierza, ale sam nie uczestniczy w nim czynnie. Gdyby zawierano zwyczajne przymierze, to powinien przejść pomiędzy tymi rozciętymi połowami zwierząt razem z Jahwe i także ze swej strony podjąć pewne zobowiązania. Tak nie jest, ponieważ Bóg sam w symbolu ognistej kuli zawiera z nim układ i przyrzeka wypełnienie swoich zobowiązań. Dlatego jest to przymierze jednostronne: „Jahwe zawarł przymierze z Abramem”. Abram został zaszczycony tym, że Bóg czyni mu obietnice licznego potomstwa i kraju na własność. Abraham ze swej strony dał jedynie wiarę.

Jakie wnioski płyną z tego przymierza dla życia duchowego?

— Wspólnota z Bogiem jest przede wszystkim darem, nie nagrodą.

— Od Abrahama Bóg nie żąda niczego w zamian. Abraham jest jedynie biernym świadkiem zawieranego z nim przymierza.

— Bóg sam zobowiązuje się do wierności po wieczne czasy. Boże słowo jest niezmienne. Cokolwiek uczyni Abraham czy jego potomstwo, nie będzie to miało żadnego wpływu na wierność Boga.

2. Przymierze na Synaju Przymierze na Synaju ma zupełnie inny charakter od przymierza z ludźmi zawartego z Abrahamem. Czytający opis przymierza na Synaju odnosi wrażenie, i to wcale niezłudne, że Bóg niejako uzależnił swoją wierność i wypełnienie obietnic od postępowania Izraelitów.

— Historia zbawienia ukazuje, że Bóg stopniowo wprowadza człowieka do wspólnoty z Sobą. Oznacza to w kontekście zawieranych przymierzy, że lekcja wyniesiona z przymierza z Abrahamem musi być żywo w pamięci przy czytaniu przymierza na Synaju. Zatem mimo że przymierze jest warunkowe: „jeżeli”, wierność Boga jest nadal niezmienna. Potwierdziła to zresztą w sposób ewidentny dalsza historia zbawienia aż po dzień dzisiejszy.

— Jeżeli istotnie Synaj nie jest rozpoczynaniem historii zbawienia od początku, ale rozwijaniem relacji z Bogiem, to warunek, jakim jest wymaganie zacho-

16

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

wania Prawa, należy rozumieć jako kolejny krok w stosunkach człowieka z Bogiem. Oznacza, że człowiek jest odpowiedzialny za wspólnotę z Bogiem.

Nie ma bowiem zażyłości pomiędzy dwoma osobami czy osobą a grupą osób bez wzajemności. Wzajemność ze strony człowieka oznacza pełnienie woli Boga, wyrażonej w przepisach Prawa.

— Historia zbawienia, zwłaszcza ta po przymierzu na Synaju, pokazała, że każde przymierze Boga z człowiekiem jest w zasadzie jednostronne, gdyż człowiek nie jest równorzędnym partnerem Boga i nie potrafił dochować wierności temu przymierzu. Człowiek będzie zawsze doświadczał własnej niewierności. Jednak wierność Boga jest gwarancją budowania wspólnoty z Nim i siłą do powrotu.

— Liczne niewierności ludu wybranego skłaniały proroków, zwłaszcza Izajasza i Ezechiela, do zapowiadania czasu, w którym Bóg zawrze jeszcze jedno przymierze z ludem, przymierze doskonałe, nowe, w którym człowiek nie tylko zostanie pouczony o woli Boga, ale otrzyma wewnętrzną siłę do jej wypełnienia i zrealizowania tą drogą wspólnoty życia.

3. Nowe i wieczne Przymierze w Chrystusie W Chrystusie Bóg staje się Bogiem z nami. Wcielenie jest realizacją nowego i wiecznego przymierza. Komunia pomiędzy Bogiem a człowiekiem, jaka dokonuje się w Chrystusie, jest doskonała. Autor Listu do Hebrajczyków mówi o lepszym przymierzu od przymierza na Synaju (8, 6), mówi o lepszym Pośredniku, lepszych obietnicach i wiecznym trwaniu. Obietnice są nieporównywalnie doskonalsze, co zostało przez autora wykazane za pomocą tekstu Jeremiasza (por. Hbr 8, 8-13; Jr 31, 31-34). Nazywając przymierze z Chrystusem przymierzem nowym, pierwsze uznał za przestarzałe. Przymierze to ma wieczną trwałość, ponieważ zawiera je wieczny Kapłan.

Przymierze nowe pozwala nam wejść w osobową relację z Bogiem. Sam Bóg jest tego sprawcą i Bóg uczy nas miłości do ludzi, w taki sposób, w jaki uczyli i zapowiadali prorocy (1 Tes 4, 1). Albowiem to nowe i wieczne przymierze niesie z sobą wyzwolenie z grzechów, rozlaną w sercach miłość Bożą.

Nowe i wieczne przymierze Jezus zawiera na krzyżu. Wówczas jednoczy ludzkość z Bogiem i otwiera każdemu możliwość zjednoczenia z Nim. Owa jedność Boga z człowiekiem zawiązuje się podczas celebracji sakramentów: najpierw Chrztu, który jest łaską nowego przymierza, a następnie Eucharystii, która jest szczytem komunii Boga z człowiekiem.

II. Teologia

17

Dopiero chrześcijanin uczestniczący w nowym i wiecznym przymierzu może odpowiednio interpretować i odnosić do własnego życia treść starotestamentalnych przymierzy.

Patrząc w świetle przymierzy na drogę chrześcijanina do pełni komunii z Bogiem, zauważamy, że: — Przymierze z Abrahamem jest prototypem przymierza chrztu. Jest ono bowiem niezasłużonym przez człowieka Bożym darem i oznacza możliwości, jakie od tej chwili otwierają się przed człowiekiem.

— Przymierze na Synaju może reprezentować warunek komunii z Bogiem, tj. potrzebę przyjęcia osobistej odpowiedzialności za zawarte przymierze. Możemy je odnieść do tzw. drugiego nawrócenia, kiedy to wierzący pod wpływem doświadczenia łaski decyduje się na powierzenie całego swojego życia Bogu.

W ten sposób nowe i wieczne przymierze zawarte najpierw w Chrystusie, a następnie z każdym wierzącym na Chrzcie świętym stanowi klucz do duchowej celebracji przymierza jako daru komunii z Bogiem i przymierza jako warunku przynależności do ludu świętego.

II. Teologia Refleksję nad komunią z Bogiem, z uwagi na zwięzłość i przejrzystość myśli, ograniczymy do kilku głównych pojęć opisujących tę rzeczywistość.

1. Duchowość Komunia człowieka z Bogiem, jaką przedstawia Biblia, ewoluuje w historii Kościoła wielością konkretnych realizacji w zależności od kultur i mentalności ludzi. Bywają one określane jednym słowem duchowość. Istnieje wielka ilość określeń duchowości i jej synonimów5. Na gruncie chrześcijańskim zwykle utożsamia się duchowość z życiem wewnętrznym lub duchowym.

5

Por. O. FILEK, Wokół terminu „duchowość”, RTK 13(1966), z. 3, s. 41-52.

18

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM „Pozostawiając specjalistom dociekanie ścisłości znaczeń, przyjmijmy, że przez życie wewnętrzne rozumieć będziemy całą aktywność psychoemocjonalną, poznawczą i wolitywną człowieka, która choć zawsze nierozdzielnie wiąże się z jego aktywnością zewnętrzną, to jednak stanowi jego centrum osobowe, Każdy zatem człowiek, ponieważ jest istotą rozumną i wolną, ma życie wewnętrzne, które intuicyjnie odróżniamy od aktywności zewnętrznej jako wtórnej w stosunku do wewnętrznego świata osoby. Gdy życie wewnętrzne znajduje odniesienie do rzeczywistości pozazmysłowej, angażując w sposób szczególny osobowy wymiar człowieka, wówczas można mówić o duchowości. Najczęściej to odniesienie ma charakter religijny, i wtedy mamy duchowość religijną. […] Dla ścisłości zwykle duchowość określa się przymiotnikowo, na przykład: duchowość dalekowschodnia, średniowieczna, współczesna, chrześcijańska itd. Podstawą wyodrębnienia tej ostatniej jest odniesienie do osoby Chrystusa”6.

Terminu duchowość używa się najczęściej na oznaczenie praktyki życia duchowego oraz teorii o życiu duchowym. Zarówno jedna, jak i druga rzeczywistość posiada swoje znaczenie ogólne i szczegółowe, stąd wyrażenia duchowość ogólna, duchowość szczegółowa.

1.1. Duchowość w sensie ogólnym Duchowość jest przede wszystkim osobistym życiem duchowym wierzącego, który wchodzi w osobową relację z Bogiem. Termin sam z siebie nie wymaga, by wierzący był chrześcijaninem. I rzeczywiście, mówi się o duchowości arabskiej, hebrajskiej, pre-chrześcijańskiej... Uwzględniając jednak kulturę, w jakiej żyjemy w Europie, termin duchowość, bez dalszych uściśleń, zwykle odnosi się do duchowości chrześcijańskiej. W tym znaczeniu jest ona synonimem pobożności7, a na gruncie chrześcijańskim może być utożsamiona ze świętością. G. Thils i H. Urs von Balthasar uściślają, że duchowość jest konkretną formą świętości, jaką wierni realizują w zależności od warunków, w jakich żyją. Między świętością a duchowością zachodzi taka różnica jak pomiędzy istotą rzeczy a formą, którą ona może konkretnie przybierać8. Przy czym „formy” nie należy tutaj rozumieć zbyt powierzchownie, jako jedynie zewnętrznego sposobu bycia, ale jako wszelki wyraz świętości ze wszystkimi wewnętrznymi aktami wiary, nadziei i miłości, i całym duchowym doświadczeniem.

6

M. CHMIELEWSKI, Sto jeden pytań o życie duchowe, Lublin 1999, s. 11-12.

Zob. A. MATANIĆ, La spiritualità come scienza, „Spiritualità” – 7, Milano 1990, s. 41.

8 Zob. M. CHMIELEWSKI, Metodologia duchowości katolickiej, w: Teologia duchowości katolickiej, Lublin 1993, s. 53.

7

II. Teologia

19

Duchowość jest nauką, która zgłębia i głosi zasady autentycznej pobożności9.

W tym znaczeniu duchowość utożsamia się z doktryną duchową, z poznaniem życia duchowego, zwłaszcza w naszym chrześcijańskim rozumieniu.

Odpowiadając na pytanie, czym jest duchowość, ściśle odróżniamy rzeczywistość przeżywaną przez chrześcijanina (zwłaszcza świętego) od naukowego studium tej rzeczywistości. Dlatego podamy określenie duchowości, które można zastosować do poszczególnych wierzących, oraz nauki o życiu duchowym (teologii duchowości). „Duchowość jest nauką o życiu duchowym, które jest rozważane tak w wymiarze teologicznym, jak i we wszystkich wymiarach fenomenicznych”10.

Duchowość jest nauką, studium pozostającym w ścisłej zależności od rzeczywistości, którą się zajmuje. Jej przedmiotem materialnym jest życie duchowe w swej dążności ku pełni, stąd wyrażenia niektórych autorów, że jest to studium chrześcijańskiej doskonałości11. Przedmiot formalny ma charakter teologiczny i fenomeniczny. Wskazuje na odniesienie życia duchowego do Boga, ale również do historii, do społeczeństwa, do człowieka, itp. Uwzględnianie w duchowości wymiaru zjawiskowego, przeżyciowego pozwala jednocześnie wskazać na właściwe jej źródła.

1.2. Duchowości specyficzne Duchowość ogólna istnieje tylko w teorii, gdyż stanowią ją ogólne zasady kierujące rozwojem życia duchowego wszystkich ludzi. Kiedy jednak uwzględnimy praktyczną realizację powołania pojedynczej osoby czy grupy osób z jakiegoś konkretnego punktu widzenia, automatycznie mamy do czynienia z duchowością specyficzną.

W przypadku duchowości specyficznej również należy odróżniać duchowość jako życie duchowe danej osoby czy osób od duchowości jako nauki opisującej tę konkretną rzeczywistość. Duchowość specyficzną jako naukę A. Matanić określa w ten sposób:

9

Por. A. MATANIĆ, La spiritualità come scienza, s. 41-42; por. także J. De GUIBERT, La spiritualité de la Compagnie de Jésus, Romae 1953, XVIII-XIX. 10 A. MATANIĆ, La spiritualità come scienza, s. 42.

11 Np. A. ROYO MARÍN, La teología de la perfección cristiana, Madrid 19886.

20

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM „Duchowość specyficzna jest nauką o życiu duchowym rozważanym tak w wymiarze teologicznym, jak i we wszystkich wymiarach fenomenicznych, to znaczy biorąc pod uwagę podmiot (lub podmioty), do których się odnosi”12.

Istota duchowości ogólnej i specyficznej jest ta sama. Różnice biorą się z uwzględnienia w życiu duchowym jednostek lub grup roli określonego miejsca, czasu, stanu życia, wpływów doktrynalnych, itd. Ta różnorodność duchowości specyficznych porządkowana jest w teologii duchowości według konkretnych kryteriów. A. Matanić wymienia następujące13: Kryterium etniczno-geograficzne. Konkretna forma życia duchowego chrześcijan zależy od kontynentu, na którym żyją, regionu geograficznego, narodu, czy nawet poszczególnych miejscowości. Dlatego mówimy o chrześcijańskiej duchowości wschodniej i zachodniej; mówimy o duchowości hiszpańskiej, włoskiej, francuskiej, polskiej… Nie tylko każdy człowiek, ale także każdy naród, ma własną duchowość, gdyż realizuje chrześcijaństwo w określony sposób i w określonych warunkach.

Kryterium doktrynalne. Poszczególni chrześcijanie czy wspólnoty chrześcijan mogą wysuwać w swoim życiu duchowym na pierwszy plan jedną prawdę wiary. W tym znaczeniu mówi się o duchowości trynitarnej, chrystologicznej, pneumatologicznej, eucharystycznej, maryjnej, sakramentalnej, liturgicznej…

Kryterium ascetyczno-praktyczne. Duchowość interpretuje się w świetle praktykowanych umartwień i zdobywanych cnót. I tak można mówić o duchowości miłości, wspólnoty, pokuty, ubóstwa, pracy, służby; ale także o duchowości ekumenicznej, misyjnej, apostolskiej…, wynikającej z profilu działalności ewangelizacyjnej.

Kryterium antropologiczne lub psychologiczne. Brane są pod uwagę: osobowość człowieka, jego wiek i płeć. W konsekwencji wyróżnia się duchowość spekulatywną, afektywną, praktyczną; duchowość dzieci, młodzieży, ludzi w podeszłym wieku, chorych; duchowość mężczyzn, kobiet…

Kryterium stanów i zawodów. Nie ulega wątpliwości, że stan i zawód mają wpływ na kształtowanie stylu życia duchowego chrześcijanina. Ten fakt powoduje, że wyodrębnia się duchowość laikatu, zakonną i kapłańską; duchowość lekarzy, nauczycieli, robotników...

Kryterium historyczno-chronologiczne. Uwzględnia się tutaj okresy historyczne, i tak mówi się o duchowości czasów biblijnych, apostolskich, okresu patrystycznego, średniowiecza, baroku, Vaticanum II i okresu posoborowego.

Kryterium rodzin zakonnych i instytutów życia konsekrowanego. Każdy instytut posiada własną duchowość wynikającą ze sposobu życia właściwego dla 12 13

Por. A. MATANIĆ, La spiritualità come scienza, s. 45.

Por. tamże, s. 46-49.

II. Teologia

21

charyzmatu założyciela. Mamy więc duchowość benedyktyńską, kartuzjańską, karmelitańską, salezjańską, dominikańską...

2. Życie duchowe Życie naturalne człowieka odsłania kilka istotnych prawideł życia w ogóle: — do życia człowiek nie powołuje się sam, — do swego wzrostu człowiek potrzebuje atmosfery miłości darmowej, bezinteresownej, — sam także musi miłować. Biorąc jedynie, pozostaje nie w pełni dojrzały jako istota wolna i zdolna do miłowania.

Odwołując się do konstytucji Soboru Watykańskiego II Dei verbum, gdzie ukazany jest m.in. cel Objawienia, możemy odnaleźć powyższe prawidła życia.

W relacji Bóg-człowiek inicjatywa znajduje się po stronie Boga. Jej motywem jest dobroć Boga i nadmiar Jego miłości. Bóg obdarza człowieka życiem (nr 3) i udziałem w boskiej naturze, zawiązując z nim wspólnotę przyjaźni.

W celu określenia zaś samej zasady życia duchowego sięgniemy do Katechizmu Kościoła Katolickiego: „Łaska jest uczestnictwem w życiu Boga; wprowadza nas w wewnętrzne życie Trójcy Świętej. Przez chrzest chrześcijanin uczestniczy w łasce Chrystusa, Głowy swego Ciała. Jako «przybrany syn» chrześcijanin może odtąd nazywać Boga «Ojcem», w zjednoczeniu z Jedynym Synem. Otrzymuje on życie Ducha, który tchnie w niego miłość i buduje Kościół”14.

Otrzymanie Bożego życia równoznaczne jest z obdarowaniem miłością: „Miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany” (Rz 5, 5). Zdolność do życia na podobieństwo samego Boga polega na darze miłości.

Jest to możliwe dzięki Wcieleniu i Odkupieniu. Każdy ochrzczony staje się poprzez włączenie w życie Syna dzieckiem Ojca Niebieskiego: jesteśmy „synami w Synu”. Relacja Ojca do Jedynego Syna staje się naszą relacją przez uczestnictwo. Ojciec, patrząc na Syna, widzi w Nim każdego z nas. My z kolei, będąc jedno z Chrystusem, razem z Nim możemy nazywać Boga Ojcem.

Sprawcą tej wielkiej godności chrześcijanina jest Duch Święty.

14

KKK 1997.

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

22

„Łaska Chrystusa jest darem darmo danym, przez który Bóg obdarza nas swoim życiem wlanym przez Ducha Świętego do naszej duszy, by ją uleczyć z grzechu i uświęcić. Jest to łaska uświęcająca lub przebóstwiająca, otrzymana na chrzcie. Jest ona w nas źródłem dzieła uświęcenia”15.

Życie nadprzyrodzone jest darem, ale także świętość osiągnięta jest najpierw i przede wszystkim dziełem Boga.

Uświęcenie, nazwane też przebóstwieniem, polega z natury rzeczy na upodobnieniu do Boga. Nic więc dziwnego, że mówimy, iż życie duchowe polega na naśladowaniu Chrystusa.

Dzieło Ducha Świętego obejmuje dwa aspekty życia duchowego: pozytywny − dzieło uświęcenia, rozwój wszystkich nadprzyrodzonych możliwości otrzymanych na chrzcie świętym; oraz negatywny − uleczenie z grzechu i jego skutków.

Prawda ta jest niezwykle ważna dla praktyki życia duchowego. Można bowiem Boże działanie błędnie odnieść tylko do pozytywnego aspektu procesu uświęcenia, zostawiając trud nawrócenia i oczyszczenia z grzechu własnej pracy ascetycznej. „Łaska uświęcająca jest darem habitualnym, stałą i nadprzyrodzoną dyspozycją udoskonalającą samą duszę, by uzdolnić ją do życia z Bogiem i do działania mocą Jego miłości”16.

Łaska uświęcająca przebóstwia samą istotę duszy. Oznacza to, że sfera poznawania, woli, uczuć muszą być przemieniane później, gdy człowiek świadomie i dobrowolnie rozpocznie współpracę z łaską.

Na chrzcie św. człowiek zostaje uzdolniony także do dysponowania mocą samego Boga w codziennych wyborach życiowych (wyzwolenie z niewoli zła, siła potrzebna do przebaczenia, do miłości nieprzyjaciół, do dźwigania swojego krzyża, na który składają się wszystkie trudy związane z pełnieniem obowiązków własnego stanu). „Mocą Ducha Świętego mamy udział w Męce Chrystusa, umierając dla grzechu, i w Jego Zmartwychwstaniu, rodząc się do nowego życia; jesteśmy członkami Jego Ciała, którym jest Kościół, latoroślami zaszczepionymi na Winnym Krzewie, którym jest On sam: To przez Ducha mamy udział w Bogu. Przez uczestnictwo w Duchu stajemy się uczestnikami Boskiej natury… Dlatego ci, w których mieszka Duch, są przebóstwieni”17.

15

KKK 1999.

KKK 2000.

17 KKK 1988.

16

II. Teologia

23

Tekst dobitnie i klarownie ukazuje dwa wymiary życia duchowego: udział w Męce Chrystusa (aspekt negatywny) oraz udział w Jego Zmartwychwstaniu (aspekt pozytywny); Łaska uświęcająca, czyniąc nas dziećmi Ojca Niebieskiego, czyni nas zarazem członkami Mistycznego Ciała Chrystusa.

Przywołanie obrazu winnego krzewu tłumaczy źródło mocy wierzącego: jedynie trwając w stanie łaski uświęcającej, trwa on w miłości Boga. Jednak na ile ona ujawni się w codziennym życiu, zależy od postępu w łasce.

Podsumowując, chrześcijańskie życie duchowe można określić jako osobową relację Boga z człowiekiem zapoczątkowaną, podtrzymywaną i pogłębianą wyłącznie z Jego łaski; jest ono życiem w Duchu Świętym; opiera się na fundamencie Słowa Bożego, przez które Bóg wzywa człowieka do wspólnoty miłości i przyjaźni (por. DV 2) oraz wiary, która ze strony człowieka jest rozpoznaniem i przyjęciem tego wezwania. Można je ująć z dwóch punktów widzenia: z punktu widzenia daru łaski oraz z punktu widzenia współpracy wierzącego z łaską.

W pierwszym przypadku jest ono „miłością Bożą rozlaną w naszych sercach przez Ducha Świętego, który został nam dany” (Rz 5, 5). W drugim natomiast jest owocem współpracy człowieka z Bogiem, gdy człowiek w sposób wolny na ten Boży dar odpowie w sposób wolny wiarą, nadzieją i miłością. Tylko w drugim wypadku mamy do czynienia z życiem duchowym w ścisłym znaczeniu.

3. Chrześcijańskie doświadczenie duchowe W chrześcijańskim życiu duchowym jest miejsce na doświadczenie Boga zarówno zwyczajne, jak i mistyczne. Nie może ono jednak stać się celem dążeń wierzącego.

W duchowości jako nauce także jest miejsce na doświadczenie duchowe.

Zdają o tym sprawę podane niżej definicje określające naturę teologii życia duchowego, w których mówi się wprost, iż jest to nauka studiująca „chrześcijańskie doświadczenie duchowe” (Ch.A. Bernard), a także propozycja, wypływająca od uznanych autorytetów w tej dziedzinie, nazywania omawianej dyscypliny teologicznej „teologią chrześcijańskiego doświadczenia”18. „Doktryna duchowa 18

Przykładem podręczników teologii duchowości opartych na chrześcijańskim doświadczeniu duchowym mogą być następujące: Corso di spiritualità. Esperienza − sistematica − proiezioni, B. Secondin, T. Goffi (red.), Brescia 1989; PH. FERLAY, Compendio della vita spirituale, Torino 1990; T. GOFFI, L’esperienza spirituale, oggi. Le linee essenziali della spiritualità cristiana contemporanea, Brescia 1984.

24

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

utrzymuje istotną więź z doświadczeniem duchowym. Jej przedmiotem jest opisanie dróg i etapów tego doświadczenia, a celem – odtworzenie go u tych, którzy się w nie angażują”19.

3.1. Czym jest doświadczenie duchowe?

Sam termin doświadczenie20 w zależności od tego, na jakim polu go użyjemy, zmienia swój znaczeniowy zakres. S.T. Pinckaers poświęca doświadczeniu wewnętrznemu dużo miejsca, starając się określić, czym jest doświadczenie empiryczne, eksperymentalne, wewnętrzne, zgodne z cnotą, doświadczenie wiary, doświadczenie mistyczne21. Rzecz godna odnotowania na samym początku omawiania tego zagadnienia, że doświadczenie, ogólnie rzecz biorąc, jest formą poznania, nie zaś doznania, i oznacza osobiste i bezpośrednie poznanie rzeczy konkretnych, w odróżnieniu od poznania pojęciowego, abstrakcyjnego i dyskursywnego.

Doświadczenie ludzkie. Termin doświadczenie odniesiony do codziennego ludzkiego życia oznacza znajomość własnego życia jako czegoś nabytego przez samo życie. Stanowi ona pewną syntezę życiową. Tak jak kogoś bardzo dobrze obeznanego np. z Tatrami można nazwać doświadczonym taternikiem, tak człowieka, który przeżył dziesiątki lat i poznał wiele dróg ludzkiego życia, można nazwać człowiekiem o wielkim życiowym doświadczeniu. Gdy doświadczenie to osiągnie dojrzałość, można je nazwać mądrością.

Doświadczenie religijne. Doświadczenie w dziedzinie religii jest doświadczeniem divinum, choć zawsze za pośrednictwem znaków, do których należy zaliczyć sam akt religijny. To doświadczenie z pewnością zależy od sposobu pojmowania Boga i od form kultu właściwych danej religii. Człowiek religijny siłą rzeczy musi używać pewnych gestów, symboli, pojęć; musi posiadać pewne przeżycia chociażby związane ze sprawowaniem kultu. Z czasem nabywa poczucia sacrum, posiada więc pewne doświadczenie religijne.

Doświadczenie duchowe. Jest ono tego samego rodzaju, co doświadczenie życiowe, które normalnie osiągamy wraz z wiekiem. W znaczeniu chrześcijańskim doświadczenie duchowe jest świadomym, całościowym i osobowym przy19

S.T. PINCKAERS, Życie duchowe chrześcijanina według św. Pawła i św. Tomasza z Akwinu, Poznań 1998, s. 35-36.

20 W celu pogłębienia problematyki doświadczenia chrześcijańskiego por. W. SŁOMKA, Doświadczenie chrześcijańskie i jego rola w poznaniu Boga. Studium w świetle fenomenologicznej metody Husserla, Lublin 1972; S. GŁAZ, Doświadczenie religijne, Kraków 1998; A. LEONARD, Expérience spirituelle, w: DSAM, t. 4 (1961), kol. 2004-2026.

21 S.T. PINCKAERS, Życie duchowe chrześcijanina, s. 130-148.

II. Teologia

25

swojeniem sobie tajemnic wiary i łask sakramentalnych22. O doświadczeniu duchowym na gruncie chrześcijańskim możemy mówić wówczas, gdy człowiek odpowiedział wiarą, nadzieją i miłością na miłość Boga udzielającą się mu w Chrystusie. W doświadczeniu duchowym zawarta jest obiektywna rzeczywistość wiary oraz jej subiektywny odbiór przez wierzącego23. Świadomość rzeczywistości teologalnej nie ogranicza się do przeżycia psychologicznego, chociaż je zawiera. Przede wszystkim jest ona kształtowana wewnętrznym przeżywaniem wiary. Nie ogranicza się ono jednak do jakiegoś jednego szczególnego aspektu życia duchowego, np. kontemplacji czy działania, ale ogarnia całość. Przedmiot tego doświadczenia, a jest nim zbawcze misterium Chrystusa, dostępny jest człowiekowi tylko przez wiarę. Zatem potrzebne jest pośrednictwo pojęć, wyobraźni, uczuć, itd. Rzeczywistość Boska, w którą wierzymy nie podlega jednak doświadczalnemu sprawdzeniu, nie istnieją żadne ludzkie środki i techniki, które by to umożliwiały.

Doświadczenie mistyczne. Doświadczenie mistyczne jest dojrzałym wyrazem doświadczenia duchowego24. Mistyk doświadcza w sobie całej głębi rzeczywistości Misterium Chrystusa. Doświadczenie mistyczne jest więc swoistym doświadczeniem łaski, ogarnia całościowo zbawcze Misterium Chrystusa, angażując całego człowieka. Tego rodzaju doświadczenie jest wynikiem przede wszystkim Bożego działania i napełnia człowieka Bożą mądrością, mądrością miłości. I chociaż istotę mistycznego doświadczenia stanowi spotkanie z Bogiem żywym, obecnym w duszy, to również w tym przypadku najważniejszy jest aspekt mądrości i miłości.

3.2. Jak traktować doświadczenie duchowe?

Bezprzedmiotowe jest pytanie o postawę w odniesieniu do istoty doświadczenia duchowego, a szczególnie mistycznego, jaką jest „mądrość miłości”, posiadanie takiej mądrości jest ze wszech miar pożądane. Pytanie musi dotyczyć warstwy przeżyciowej doświadczenia duchowego. Pewne niebezpieczeństwo związane jest z silnymi przeżyciami, jakie towarzyszą wierzącemu, który zostaje ogarnięty szczególnym Bożym działaniem. Problem ten wyjaśnia w swoich pismach św. Jan od Krzyża. Kluczowym terminem w jego nauczaniu mistycznym nie jest doświadczenie mistyczne, ale zjednoczenie z Bogiem w miłości (unión de amor). Doktor Mistyczny poświęca wiele miejsca doświadczeniu mistycz22

Por. A. LEONARD, Expérience spirituelle, art. cyt., kol. 2021.

Por. T. GOFFI, L’esperienza spirituale cristiana, w: L’esistenza cristiana, Cità di Castello 1990, s. 174.

24 Głębszej analizy doświadczenia duchowego dokonujemy w rozdziale o mistyce.

23

26

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

nemu w różnych jego formach, jednak nigdy nie traktuje tego doświadczenia jako cel wysiłków wierzącego. Więcej, wszelkie doznawanie tak zmysłowe, jak i duchowe stanowi przedmiot oczyszczenia: „Po odrzuceniu tego wszystkiego, co czuje, czego zewnętrznie i wewnętrznie doświadcza lub może doświadczać i odczuć w tym życiu, niech szczerze pragnie dojść do tego, co przekracza wszelkie uczucie i doznawanie. Aby zaś dusza, dążąc do zdobycia tego, była swobodna i oderwana, żadną miarą nie powinna zajmować się tym, co odczuwa duchowo lub zmysłami […], nie przywiązując do tego żadnej wagi. Im więcej bowiem ceni i uważa za coś to, co pojmuje, czego doświadcza i co sobie wyobraża, czy to są rzeczy duchowe czy inne, tym bardziej się pozbawia Dobra najwyższego i opóźnia dojście do Niego”25.

Doświadczenie mistyczne jest jednak faktem i nie można od niego uciec.

W jednym z tekstów Pieśni duchowej autor, wyjaśniając werset „Odsłoń przede mną obecność Twoją”, mówi o trzech rodzajach Bożej obecności w duszy ludzkiej: „Dla zrozumienia tego należy zaznaczyć, że Bóg w potrójny sposób może przebywać w duszach. Pierwsza obecność jest przez Jego istotę, przez którą przebywa On we wszystkich duszach nie tylko dobrych i świętych, lecz w złych i grzesznych, podobnie jak jest we wszystkich stworzeniach […].

Drugim rodzajem obecności jest obecność przez łaskę, przez którą Bóg mieszka w duszy, podobając sobie w niej i będąc z niej zadowolony, Przez tę obecność nie wszyscy posiadają Boga, gdyż ci, co popadli w grzech śmiertelny, utracili Go, i dusza nie może wiedzieć w sposób naturalny czy Go posiada.

Trzecia obecność, to obecność przez odczucie duchowe (afección espiritual). Wiele bowiem dusz pobożnych nawiedza On swą szczególną obecnością w różnych przeżyciach duchowych, przez które je orzeźwia, napełnia rozkoszą i uwesela”26.

Może nieco dziwić fakt, że Doktor Mistyczny absolutnie nie występuje przeciw tej trzeciej obecności, a przeciwnie mówi o niej jako o czymś wspaniałym, o czymś, co jest objawieniem chwały Boga.

Warto zauważyć, że nasz autor mówił już o rodzajach obecności Boga w duszy w Drodze na Górę Karmel, gdzie zupełnie pominął obecność przez doświadczenie. Wymienił jedynie zjednoczenie naturalne, tj. istotne oraz nadprzyrodzone, tj. upodabniające27.

25

DGK II, 4, 6.

PD 11, 3. Tłumaczenie ostatniego zdania zostało nieco poprawione.

27 Por. DGK II, 5, 3.

26

II. Teologia

27

Wydaje się, że wystarczy wyjaśnić te różnice, by odkryć rolę doświadczenia Boga w życiu duchowym. Otóż różna jest sytuacja duchowa wierzącego opisywana w dwóch wspomnianych dziełach.

W Drodze na Górę Karmel objaśnia, co to jest zjednoczenie z Bogiem28, i ukierunkowuje wysiłki osoby pragnącej osiągnąć to zjednoczenie. Można powiedzieć, że cała księga ma charakter pedagogiczny, wychowawczy. W perspektywie Drogi centralne miejsce zajmują wiara, nadzieja i miłość, które prowadzą do Boga drogą najkrótszą i bezpieczną. Doktor Mistyczny wychowuje do życia teologalnego. Wierzący poprzez cnoty teologalne powinien wszystkie swoje siły kierować ku Bogu, starać się być posłuszny Bogu, naśladując Chrystusa, i pragnąć całkowitego zjednoczenia swojej woli z Bożą wolą. O resztę nie powinien się martwić.

W innej sytuacji znajduje się wierzący w Pieśni duchowej. Tutaj św. Jan od Krzyża opisuje historię duszy płonącej miłością Boga. „Te strofy powstały w chwilach porywów miłosnych i głębokiego zrozumienia mistycznych tajemnic”29. Święty opisuje wspaniałą rzeczywistość łaski (miłości Bożej) doświadczanej w mistycznym zjednoczeniu. Czym innym jest wychowywanie do zjednoczenia z Bogiem, a czym innym jest dzielenie się doświadczeniem zjednoczenia!

A taka jest różnica pomiędzy nauką zawartą w Drodze na Górę Karmel a nauką zawartą w Pieśni duchowej30.

Podsumowując, można powiedzieć, że chrześcijanin powinien być zawsze i głównie zainteresowany komunią z Bogiem, w której może wzrastać dzięki wierze, nadziei i miłości. Cały trud ascetyczny polega w istocie rzeczy na wychowaniu teologalnym. We wstępnym etapie życia duchowego nie ma sensu zajmowanie się doświadczeniem mistycznym. Potrzebne jest dążenie do istoty rzeczy i odrywanie umysłu i serca od wszystkiego, co nie jest Bogiem.

Mistyczne doświadczenie Boga jest natomiast czymś normalnym w życiu mistyka. Będąc wolny od wszelkich przywiązań do rzeczy stworzonych i od egoizmu, doświadczenie Bożej obecności nie stanowi dla niego żadnego zagrożenia a jest okazją do uwielbienia Boga i głębokiego zrozumienia wspaniałości Misterium Chrystusa.

28

Por. tytuł wspomnianego rozdziału 5.

DGK, Prolog, 2.

30 W tym miejscu nie podejmujemy szczegółowych rozważań o roli doświadczenia w życiu duchowym. Zgodnie z zapowiedzią w tytule chodzi jedynie o postawę wierzącego względem takiego doświadczenia.

29

28

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

4. Teologia duchowości Omówienia wymagają natura i źródła teologii duchowości. Drogą do przedstawienia tego zagadnienia jest prezentacja niektórych definicji teologii życia duchowego, powstałych zwłaszcza w drugiej połowie dwudziestego wieku. Źródła teologii duchowości z kolei wynikają z jej natury i jednocześnie o jej naturze decydują.

4.1. Natura teologii duchowości O naturze teologii duchowości informują już same nazwy nadawane jej w ciągu wieków aż po dzień dzisiejszy: teologia mistyczna, teologia ascetyczna, teologia ascetyczna i mistyczna, teologia życia wewnętrznego, teologia doskonałości chrześcijańskiej, teologia życia duchowego, teologia duchowości, teologia chrześcijańskiego doświadczenia czy wreszcie moja propozycja: teologia komunii z Bogiem.

Dokładniej naturę teologii duchowości opisują liczne jej definicje. Oto kilka (z kilkudziesięciu) uzupełniających się określeń, które jednocześnie pozwalają uchwycić pewną ewolucję duchowości jako nauki. „Duchowość jest tą częścią teologii, która traktuje o chrześcijańskiej doskonałości i o drogach do niej prowadzących. Różni się od teologii dogmatycznej, która naucza tego, w co należy wierzyć, i od teologii moralnej, która poucza o tym, co należy czynić, a czego unikać, by nie grzeszyć ani ciężko, ani lekko [...] Duchowość dzieli się na teologię ascetyczną i teologię mistyczną”31.

Definicja, jaką podaje P. Pourrat, pochodzi z roku 1918 i określa przedmiot duchowości (doskonałość chrześcijańska i drogi do niej prowadzące), broni jej autonomii w odniesieniu do teologii dogmatycznej i moralnej oraz, zgodnie z ówczesnym stanem rzeczy, dzieli ją na ascetykę i mistykę. „Teologię duchową możemy określić jako naukę, która, opierając się na objawieniu, opisuje naturę chrześcijańskiej doskonałości i środki, które do niej prowadzą”32.

Jak łatwo zauważyć, J. De Guibert w swoim opisie przejmuje część poprzedniej definicji.

31 32

P. POURRAT, La Spiritualité chrétienne, t. I, Paris 1918, s. V. J. DE GUIBERT, Theologia spiritualis, ascetica et mystica, Roma 1926, nr 9.

II. Teologia

29

„Jest ona nauką teologiczną o dążeniu do chrześcijańskiej doskonałości, czyli o podstawach i rozwoju życia łaski, o jego etapach i prawach, jak też o środkach właściwych do osiągnięcia tejże doskonałości ― w oparciu o dane Objawienia i chrześcijańskiego doświadczenia”33.

W tej definicji na uwagę zasługuje wyeksponowanie źródeł duchowości: Objawienie i chrześcijańskie doświadczenie. „Teologia życia duchowego jest dyscypliną teologiczną, która w oparciu o Objawienie studiuje chrześcijańskie doświadczenie duchowe, opisuje jego stopniowy rozwój, daje poznać jego struktury i prawa”34.

W powyższej definicji widać już wyraźny postęp w opisaniu duchowości.

Podkreślony zostaje jej teologiczny charakter, ale także w nowy sposób określony jest przedmiot: chrześcijańskie doświadczenie duchowe. Przedmiot ten tworzy doświadczenie Misterium Chrystusa35. Doświadczenie chrześcijańskie stanowi punkt wyjścia w redagowaniu niektórych współczesnych podręczników i syntez duchowości. Poważną próbę ukazania duchowości, wychodząc od pojęcia doświadczenia, podjęli w 1989 roku Bruno Secondin i Tullo Goffi36. Ten ostatni kilka lat wcześniej napisał książkę Doświadczenie duchowe, dzisiaj. Istotne kierunki chrześcijańskiej duchowości współczesnej37. Natomiast podczas Międzynarodowego Kongresu Teologii Duchowości, jaki odbył się w Teresianum, w kwietniu 2000 roku, zaproponowano nawet nazwę teologia chrześcijańskiego doświadczenia (zamiast teologii duchowości). Nie chodzi nam jednak o samą nazwę, lecz o kierunki ekspansji tej stosunkowo młodej nauki, która nie we wszystkich środowiskach akademickich zdołała uzyskać naukową autonomię.

Podamy jeszcze jedno określenie duchowości autorstwa karmelity bosego Federica Ruiz Salvador, które można uznać za syntezę wszystkich dotychczasowych, ubogacone wyeksponowaniem nowych elementów, których w poprzednich definicjach można się było jedynie domyślać. Definicja powstała w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku: „Teologia życia duchowego jest tą części teologii, która – w oparciu o objawienie i wzniosłe doświadczenie chrześcijańskie – opisuje w sposób systematyczny realizację misterium Chrystusa w życiu chrześcijanina i Kościoła, dokonującą się dzięki

33

E. WERON, Problem odrębności teologii życia wewnętrznego, w: Studia Theol. Vars. 29 (1991, nr 1), s. 80.

34 CH.A. BERNARD, Teologia spirituale, Roma 1983, s. 68.

35 Por. S. GŁAZ, Doświadczenie religijne.

36 Corso di Spiritualità. Esperienza – sistematica – proiezioni.

37 T. GOFFI, L’esperienza spirituale, oggi, dz. cyt.

30

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM działaniu Ducha Świętego i współpracy człowieka, uwzględniając wszystkie etapy duchowego rozwoju”38.

Ukazany zostaje tutaj charakter teologiczny duchowości, jej źródła (teologiczne i doświadczalne), przedmiot, którym jest realizacja Misterium Chrystusa (co jest, ogólnie rzecz biorąc, równoznaczne z chrześcijańskim doświadczeniem), Kościół jako prawdziwe duchowe środowisko życia wewnętrznego, główny Sprawca procesu uświęcenia i doświadczenia Misterium – Duch Święty, wreszcie nieodzowny element życia duchowego, jakim jest współpraca człowieka z łaską39.

4.2. Źródła teologii życia duchowego Użyteczność i skuteczność teologii duchowości w dużej mierze zależą od znajomości i zdolności korzystania z różnych jej źródeł. Od sposobu korzystania ze źródeł zależą natura i metoda. Kiedy przeważają źródła dogmatyczne i teologiczne, mamy do czynienia z metodą dedukcyjną. Przy uprzywilejowaniu źródeł doświadczalnych – z metodą indukcyjną. Dzisiaj panuje zgoda wśród teologów duchowości co do konieczności połączenia tych dwóch metod.

4.2.1. Jak czytać źródła duchowości?

F. Ruiz Salvador podaje kilka reguł koniecznych przy korzystaniu ze źródeł duchowości40. Związane one są z lekturą Pisma świętego, Ojców Kościoła, autorów starożytnych i współczesnych, różnych czasopism, etc.

Lektura według „klucza duchowego”. Dokumenty i wydarzenia, do których odwołuje się duchowość, przedstawiają także inną, nie tylko duchową wartość (historyczną, literacką, artystyczną, kulturalną). Poza tym modlitwą, mistyką i ascezą zajmują się także inne nauki, np. psychologia. Stąd nie wystarczy tylko czytać dokumenty, ale należy je czytać z punktu widzenia duchowości i z wra38

F. RUIZ SALVADOR, Caminos del Espíritu, Madrid 19782, s. 33 (tłum. J.G.).

Ostatnio ukazało się gruntownie przepracowane tłumaczenie podręcznika F. Ruiz Caminos del Espíritu na język włoski, w którym autor zamieścił nieco zmodyfikowaną wersję powyższej definicji: „Teologia duchowości jest: dyscypliną teologiczną, która, wychodząc od Objawienia i wzniosłego doświadczenia (esperienza qualificata), systematycznie studiuje postępującą asymilację misterium Chrystusa w życiu chrześcijanina i Kościoła, w nieustannym i stopniowym procesie zmierzającym ku doskonałości” (F. RUIZ SALVADOR, Le vie dello Spirito. Sintesi di teologia spirituale, Bologna 1999, s. 25 [tłum. J.G.]).

40 F. RUIZ SALVADOR, Le vie dello Spirito, s. 31-32.

39

II. Teologia

31

żliwością na duchowość. Nie chodzi tu o metodę lectio divina, ale o zdolność do czytania różnego rodzaju dokumentów w kluczu duchowości.

Zachowanie ciągłości pomiędzy przeszłością a teraźniejszością. Obiektywizm wymaga pewnego ponadczasowego myślenia. Duch Święty rozdziela swoje dary w ścisłym kontekście historycznym. One nie muszą się powtarzać w innych kontekstach. Chodzi teraz o umiejętność uchwycenia istoty daru, światła Bożego dzięki wczuciu się w ducha danej epoki. W ten sposób możemy dzisiaj korzystać z wielkich klasyków duchowości (Jan od Krzyża, Teresa od Jezusa, Ignacy Loyola), mimo że dzielą nas epoki i mentalność.

Historyczny ekumenizm. Obserwujemy współcześnie wysiłek wielu ludzi zmierzający do wzajemnego zrozumienia się i tolerancji. Polega on na wczuciu się w sytuację drugiego: w jego kontekst historyczno-socjalny i w jego sposób myślenia. Taką samą postawę trzeba zastosować w odniesieniu do dawnych autorów duchowości. Ekumenizm rozciągający się na inne kościoły i kultury należy przenieść także na duchowości ludzi z minionych epok, nawet najbardziej odmienne od naszej mentalności. Na tym właśnie polega historyczny ekumenizm.

Nie można czytać dawnych dokumentów z poczuciem wyższości, jakoby nasz obecny punkt widzenia był najbardziej słuszny.

Natura duchowości jako nauki wymaga, by z jednej strony uwzględnić źródła teologiczne czytane oczywiście według klucza duchowości, a z drugiej źródła doświadczalne.

4.2.2. Źródła teologiczne Duchowość jako dyscyplina teologiczna korzysta ze źródeł wspólnych wszystkim naukom teologicznym, ale czyni to z właściwego sobie punktu widzenia, tzn. duchowego.

Pismo święte jest źródłem łaski, jak to zostało już ukazane na początku tego rozdziału. Oprócz wiedzy o Bogu, o Jego dziełach, modlitw służących ożywieniu naszej pobożności i życiu wewnętrznemu, przykładów pobożnego życia, całe Pismo święte jest źródłem życia duchowego i teologii komunii z Bogiem. Potrzebna jest w tym celu lektura duchowa odsłaniająca różne sensy Pisma św., starająca się dotrzeć do najgłębszego – sensu mistycznego.

Nauczanie Ojców Kościoła stanowi część duchowej tradycji chrześcijańskiej. Wielkie komentarze biblijne Ojców są niezwykle cenne dla duchowości, gdyż powstały jeszcze przed podziałem teologii na poszczególne dyscypliny.

Wystarczy tutaj wymienić Orygenesa, św. Grzegorza z Nyssy, św. Grzegorza

32

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

Wielkiego, św. Bazylego Wielkiego, by zdać sobie sprawę, jak cenny i trwały jest ich wkład w duchowość.

Liturgia, która ukazuje, jak konkretnie Kościół żyje, wierzy, uświęca się, głosi Słowo Boże, itd., a tym samym jak karmi i ożywia wiarę oraz duchowe doświadczenie poszczególnych wierzących.

Magisterium Kościoła. Różne dokumenty Magisterium o charakterze dogmatycznym, moralnym służą także duchowości, a często pojawiają się dokumenty dotyczące bezpośrednio duchowości.

Teologia. Poszczególne dyscypliny teologiczne pomagają duchowości z tej racji, że dotyczą tego samego Misterium i zgłębiają podobne tematy we właściwym sobie aspekcie. „Systematyczne studium prawd wiary oraz ustawiczny wysiłek, by coraz lepiej zgłębiać prawdy objawione i przedstawiać je w organiczny sposób, usposabia do lepszego zrozumienia i ustawienia życia duchowego”41. Źródła teologiczne służą duchowości także w odniesieniu do metody stosowanej i konkretnych aplikacji historycznych.

4.2.3. Źródła duchowe Do źródeł właściwych teologii duchowości zaliczyć można: historię duchowości (osób, wydarzeń, szkół duchowości), osobiste doświadczenie duchowe (pisma świętych oraz hagiografie), doświadczenie duchowe w formie elaboratu, „klasyków duchowości”. Do tych ostatnich zaliczyć należy wielkich mistrzów duchowości, jak św. Ignacy Loyola, św. Teresa od Jezusa, św. Jan od Krzyża, św. Franciszek Salezy, etc. Ich dzieła stanowią nieprzemijającą wartość dla duchowości.

4.2.4. Źródła żywe Do źródeł duchowości zalicza się zazwyczaj pisma z minionych epok, doświadczenia słynnych świętych. Mniejszą wagę przywiązuje się do źródeł, jakimi są aktualne doświadczenia duchowe tak indywidualne, jak i wspólnotowe, które za kilkadziesiąt lat będą źródłami historycznymi (a więc doświadczenia różnego rodzaju grup czy ruchów współczesnego Kościoła)42. W duchowości trzeba odwoływać się nie tylko do starożytnych źródeł, ale także wykorzystywać współczesne.

41 42

A. MARCHETTI, Zarys teologii życia duchowego, t. 1, Kraków 1996, s. 20.

Zob. F. RUIZ SALVADOR, Le vie dello Spirito, s. 34.

III. Mistagogia

33

Do źródeł żywych można zaliczyć miejsca duchowego doświadczenia.

Chodzi o miejsca, które szczególnie sprzyjają doświadczeniu działania Ducha Świętego: spotkania wspólnotowe, odosobnione miejsca modlitwy, spotkania z cierpiącymi i ubogimi. Z uwagi na ich dystans od szarej codzienności przyczyniają się do ożywienia życia duchowego człowieka nieustannie zaangażowanego w sprawy doczesne. Takie miejsca tworzy się dzisiaj także celowo (domy modlitwy, formacji, eremy).

Nauki pomocnicze. Im bardziej poszerza się pole zasięgu duchowości, tym więcej nauk może jej służyć. Chociaż z innego punktu widzenia niż duchowość patrzą na daną rzeczywistość, to jednak przyczyniają się do lepszego jej rozumienia. Nauki zajmujące się człowiekiem, społeczeństwem, współczesną kulturą zaliczyć należy do źródeł żywych, gdyż kształtują one mentalność i wrażliwość człowieka. Chodzi tutaj o filozofię, socjologię, psychologię43.

III. Mistagogia Terminu mistagogia używamy tutaj w odniesieniu do zadań, jakie dzisiaj stoją przed teologią duchowości. Wrócimy jeszcze do tego terminu przy okazji omawiania procesu uświęcenia wierzącego.

Teologia duchowości działa w dwóch aspektach: naukowym i pastoralnym.

Zdobycie własnej naukowej autonomii nie jest celem, ale podstawą jej misji w odniesieniu do wierzących. Ta misja teologii duchowości nie pojawia się dopiero dzisiaj. Od wieków duchowa wiedza służyła wierzącym w osiąganiu zjednoczenia z Bogiem, jednak obecnie jej zasięg jest nieporównanie większy. Pole działania duchowości zostało dzisiaj niezwykle poszerzone i dotyczy również spraw, które przedtem nie wydawały się należeć do jej kompetencji.

Teologia duchowości pełni funkcję pedagogiczną i funkcję przewodnika po duchowych drogach, tj. na drogach do świętości, do pełni życia łaską. Realizacja tej funkcji wymaga odpowiedniej metody, a jest nią mistagogia. Ta mistagogiczna działalność, kiedyś prowadzona przez duchowość dla poszczególnych osób i małych grup, dzisiaj rozciąga się na wszystkie stany życia i na cały Kościół.

Skąd duchowość czerpie inspirację do prowadzenia takiego dzieła? Przede wszystkim z ekonomii zbawienia. Na przestrzeni całej historii zbawienia, przedstawionej na kartach Pisma świętego, możemy obserwować mistagogiczną działalność Boga w stosunku do ludu realizowaną poprzez patriarchów, królów, 43

Zob. A. MATANIĆ, La spiritualità come scienza, s. 117-139.

34

TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM

sędziów, proroków. W oparciu o ten biblijny kontekst możemy wskazać na trzy elementy struktury mistagogii: Mistrz, uczeń i doświadczenie44. Bóg jest tym Mistrzem i Przewodnikiem, który zawiązuje osobową relację z ludem (uczniem) i dzięki niej może go pouczać i prowadzić poprzez czyny i słowa (DV 2). Funkcja pastoralna duchowości posiada swoje szczególne cechy: jest odniesiona do misterium, jest żywa, osobowa i całościowa45. Jak na to wskazuje sam termin mistagogia, chodzi o wprowadzenie wierzącego w misterium; misterium wiary i chrześcijańskiego życia. Duchowość jako nauka wymaga mistrza-przewodnika, który potrafi wykorzystać duchową wiedzę w prowadzeniu człowieka ku pełni komunii z Bogiem.

Według F. Ruiz, mistagogia w teologii duchowości: jest to „stopniowe wprowadzanie wierzącego w misteria wiary, przekazywane i asymilowane drogą duchowego doświadczenia i praktyki życia chrześcijańskiego, przy pomocy doświadczonego mistrza”46.

Odnajdujemy w tym opisie takie elementy mistagogii jak: pedagogia, stopniowa inicjacja, misterium wiary i braterska pomoc. Duchowa mistagogia ofiaruje przekaz treści misterium chrześcijańskiego powołania i adekwatną pomoc w jego asymilacji. Uprzywilejowane są osoby Boga i człowieka, natomiast wszystkie środki i działania służą ich wzajemnej komunikacji. W oparciu o te założenia można wymienić cztery komponenty procesu mistagogii: Bóg, który osobiście udziela się człowiekowi, człowiek, który w sposób wolny przyjmuje Boga i pozwala się przemieniać, duchowy mistrz posiadający odpowiednie doświadczenie Boga, posiadający do dyspozycji naukę i doświadczenie.

Bóg, który udziela się człowiekowi. Bóg na mocy nowego i wiecznego przymierza udziela się człowiekowi w jego historycznej rzeczywistości. Objawia się nadal, w sposób szczególny w życiu i nauczaniu Chrystusa.

Człowiek, który otwiera się na Boga. Człowiek musi przebywać poszczególne etapy drogi uświęcenia. Tutaj w szczególności przydaje się nawiązanie do pedagogii Boga w Starym Testamencie. Nie w powolności leży istota, ale w respektowaniu ludzkich kroków w procesie uświęcenia. Aby przejść proces wewnętrznej przemiany, trzeba ćwiczyć się w wolnych wyborach. Do tego zaś trzeba powoli dorastać. W każdym razie nie dochodzi się do pełni bez duchowego procesu.

Mistagog-pośrednik. Pełni swoją funkcję poprzez obecność, posiadane doświadczenie i odpowiednie działania pedagogiczne. Szczególnie w naszej epoce 44

Zob. L. BORIELLO, Note sulla mistagogia o introduzione all’esperienza di Dio, w: EphCarm 32/1981, s. 39.

45 F. RUIZ SALVADOR, Le vie dello Spirito, s. 37.

46 Tamże.

III. Mistagogia

35

potrzebny jest osobisty kontakt z człowiekiem doświadczonym w wierze do przyswajania sobie misterium wiary. Obraz mistagogów duchowości znajdziemy w wielkich mistrzach, którzy zostawili mistyczne dzieła, ale byli bardziej przewodnikami niż profesorami. Środki: słowo i czyn. Asymilacja misterium Chrystusa wymaga doświadczenia Boga zarówno przez mistrza, jak i przez ucznia. Jak wiadomo doświadczenie jest owocem spotkania. Nigdy doświadczenie jako takie nie stanowi celu wysiłków wierzącego. Stąd uczeń powinien dążyć do Boga, nie do zdobycia doświadczenia, a mistrz powinien prowadzić do Boga, nie zaś opisywać własne doświadczenie.

Teologia duchowości może oczywiście pełnić swoją pedagogiczną, mistagogiczną funkcję bez mistrzów, o których zresztą nie jest dzisiaj łatwo – albo brak im doświadczenia, albo umiejętności wykorzystania go w procesie asymilacji Misterium. Same prawa życia duchowego, przedstawiane w podręcznikach, mogą dla wielu, zwłaszcza początkujących, nie wystarczyć. *** Chyba żadna dziedzina teologiczna nie jest tak blisko życia człowieka jak teologia duchowości, rozumiana jako teologia komunii z Bogiem. I tej swojej misji powinna dzisiaj bronić. Głębokie duchowe więzy, jakimi Bóg związał się z człowiekiem w swoim odwiecznym zamyśle miłości, a objawionym ludziom w Chrystusie mocą Ducha, owocują refleksją i swoistą mądrością, która służyć powinna komunii z Bogiem. Służyć powinna najpierw teologowi, który wchodzi w jej posiadanie, ale równie dobrze powinna służyć ogółowi wierzących. Źle by się działo, gdyby teologia służyła tylko teologom, a może jeszcze inni kontrolowaliby teologów, czy aby żyją tym, czego uczą. W historii Kościoła największy wkład w teologię duchowości wnieśli wielcy mistrzowie duchowości, którzy byli jednocześnie świętymi. Trzeba też zauważyć, że nawet tak wybitni teologowie jak św. Jan od Krzyża korzystali z bogactwa duchowego swoich przyjaciół i penitentów. Zatem zagadnienie życia duchowego, z którego czerpiemy duchową wiedzę i któremu ona z kolei powinna służyć, nie ogranicza się do skromnej grupy teologów.

Spis treści

Przedmowa do wydania czwartego .................................................................................... 5 Słowo wstępne.................................................................................................................... 6 Wykaz skrótów................................................................................................................... 8 Prezentacja........................................................................................................................ 10 Rozdział pierwszy TEOLOGIA W SŁUŻBIE KOMUNII Z BOGIEM.................................................................... 13 I. WSPÓLNOTA ŻYCIA................................................................................................. 14 1. Przymierze z Abrahamem........................................................................................ 14 2. Przymierze na Synaju .............................................................................................. 15 3. Nowe i wieczne Przymierze w Chrystusie .............................................................. 16 II. TEOLOGIA ................................................................................................................. 17 1. Duchowość............................................................................................................... 17 1.1. Duchowość w sensie ogólnym ......................................................................... 18 1.2. Duchowości specyficzne .................................................................................. 19 2. Życie duchowe ......................................................................................................... 21 3. Chrześcijańskie doświadczenie duchowe ................................................................ 23 3.1. Czym jest doświadczenie duchowe? ................................................................ 24 3.2. Jak traktować doświadczenie duchowe? .......................................................... 25 4. Teologia duchowości ............................................................................................... 28 4.1. Natura teologii duchowości.............................................................................. 28 4.2. Źródła teologii życia duchowego ..................................................................... 30 4.2.1. Jak czytać źródła duchowości?............................................................... 30 4.2.2. Źródła teologiczne .................................................................................. 31 4.2.3. Źródła duchowe ...................................................................................... 32 4.2.4. Źródła żywe ............................................................................................ 32 III. MISTAGOGIA........................................................................................................... 33 Rozdział drugi TWÓRCY TEOLOGALNEJ KOMUNII.................................................................................. 37 I. BÓG OJCIEC................................................................................................................ 38

408

Spis treści

1. Misterium Boga Ojca............................................................................................... 38 1.1. Ojcostwo Boga ................................................................................................. 39 1.2. Boża Opatrzność .............................................................................................. 42 2. Postawa wierzącego wobec Ojca............................................................................. 43 2.1. Znać Ojca ......................................................................................................... 43 2.2. Kochać Ojca, stosując się do Jego woli ........................................................... 44 II. CHRYSTUS ................................................................................................................ 45 1. Ziemskie życie Jezusa.............................................................................................. 45 2. Obecność Chrystusa Chwalebnego.......................................................................... 47 3. Chrześcijańskie powołanie ...................................................................................... 49 3.1. Powołanie ......................................................................................................... 49 3.2. Nawrócenie....................................................................................................... 49 III. DUCH ŚWIĘTY......................................................................................................... 52 1. Misterium Ducha Świętego ..................................................................................... 52 2. Postawa człowieka wobec działania Ducha Świętego w różnych stanach życia .... 57 2.1. Stan życia ......................................................................................................... 58 2.2. Duchowość stanów życia ................................................................................. 60 IV. KOŚCIÓŁ .................................................................................................................. 64 1. Kościół Oblubienica i Ciało Mistyczne ................................................................... 64 2. Kościół, powszechny znak zbawienia ..................................................................... 65 3. Kościół jako lud Boży.............................................................................................. 65 V. MATKA NAJŚWIĘTSZA .......................................................................................... 68 1. Teologiczno-historyczny kontekst więzi Boga i człowieka .................................... 68 2. Misterium Maryi ...................................................................................................... 71 3. Postawy Maryi ......................................................................................................... 72 VI. CZŁOWIEK ............................................................................................................... 77 1. Misterium człowieka w świetle Objawienia............................................................ 79 2. Człowiek w świetle teologicznej refleksji ............................................................... 81 3. Kobieta i mężczyzna w Kościele ............................................................................. 85 3.1. Kobieta na polu duchowości ............................................................................ 85 3.2. Mężczyzna w duchowości................................................................................ 87 Rozdział trzeci POWSZECHNE POWOŁANIE DO ŚWIĘTOŚCI ..................................................................... 89 1. Pojęcie świętości...................................................................................................... 89 2. Wymiary świętości Kościoła ................................................................................... 92 2.1. Świętość jako dar i jako zadanie ...................................................................... 92

Spis treści

409

2.2. Różnorodność świętości Kościoła.................................................................... 94 2.3. Ogólne i indywidualne powołanie do świętości............................................... 94 3. Nadprzyrodzone uposażenie chrześcijanina ............................................................ 95 3.1. Łaska uświęcająca ............................................................................................ 96 3.2. Władze nadprzyrodzone................................................................................... 98 3.2.1. Cnoty wlane............................................................................................ 98 3.2.2. Dary Ducha Świętego........................................................................... 101 3.3. Łaski uczynkowe............................................................................................ 102 4. Świętość jako zadanie............................................................................................ 102 4.1. Różne ujęcia pełni chrześcijańskiego powołania ........................................... 103 4.1.1. Świętość................................................................................................ 103 4.1.2. Zjednoczenie......................................................................................... 103 4.1.3. Pełnienie woli Bożej............................................................................. 104 4.1.4. Praktyka cnót ........................................................................................ 106 4.1.5. Doskonałość ......................................................................................... 106 4.1.6. Naśladowanie Chrystusa ...................................................................... 107 4.2. Ideał chrześcijańskiej doskonałości ............................................................... 107 4.2.1. Wymiar teologalny ............................................................................... 108 4.2.2. Wymiar moralny................................................................................... 109 4.2.3. Wymiar kościelny................................................................................. 109 4.2.4. Wymiar psychologiczny....................................................................... 110 Rozdział czwarty PROCES UŚWIĘCENIA ..................................................................................................... 111 I. ZAŁOŻENIA OGÓLNE............................................................................................. 111 1. Natura postępu duchowego.................................................................................... 111 2. Początek życia duchowego .................................................................................... 113 3. Nawrócenie ............................................................................................................ 115 3.1. Pojęcie nawrócenia......................................................................................... 116 3.2. Nawrócenie duchowe ..................................................................................... 117 II. PRAWA I WYMOGI DUCHOWEGO ROZWOJU................................................. 118 1. Dynamizm rozwojowy życia duchowego.............................................................. 119 2. Trudności i możliwości rozwoju............................................................................ 120 3. Wymogi duchowego rozwoju................................................................................ 121 3.1. Zdecydowanie i wspaniałomyślność.............................................................. 121 3.2. Znajomość praw życia duchowego ................................................................ 122 3.3. Zdanie się całkowite i we wszystkim na Boga............................................... 122 3.4. Kierownictwo duchowe.................................................................................. 123 3.5. Porządek i dyscyplina..................................................................................... 123 3.6. Zwracanie uwagi na chwilę obecną ............................................................... 124

410

Spis treści

4. Dwie przeciwstawne sytuacje: gorliwość i letniość .............................................. 124 4.1. Gorliwość ....................................................................................................... 124 4.1.1. Natura chrześcijańskiej gorliwości....................................................... 124 4.1.2. Jakość chrześcijańskiej gorliwości ....................................................... 126 4.1.3. Sposoby ćwiczenia się w gorliwości .................................................... 127 4.2. Letniość .......................................................................................................... 128 4.2.1. Próba określenia fenomenu letniości.................................................... 128 4.2.2. Przyczyna ............................................................................................. 130 4.2.3. Znaki..................................................................................................... 131 4.2.4. Skutki.................................................................................................... 132 4.2.5. Środki zaradcze .................................................................................... 133 III. OKRESY ŻYCIA DUCHOWEGO.......................................................................... 134 1. Klasyczne propozycje duchowej drogi .................................................................. 135 1.1. Trzy drogi i trzy stany .................................................................................... 137 1.2. Droga na Górę Karmel ................................................................................... 140 1.3. Droga doskonałości św. Teresy od Jezusa ..................................................... 144 1.4. Mała droga Teresy z Lisieux.......................................................................... 146 2. Ujęcia współczesne................................................................................................ 148 2.1. Wskazania ogólne .......................................................................................... 148 2.2. Konkretna propozycja .................................................................................... 151 2.2.1. Inicjacja chrześcijańska ........................................................................ 152 2.2.2. Chrześcijańska mistagogia ................................................................... 154 2.2.3. Personalizacja życia teologalnego........................................................ 155 2.2.4. Kryzys tożsamości i oczyszczenie ....................................................... 156 2.2.5. Dojrzałość duchowa ............................................................................. 158 2.2.6. Śmierć i wejście do chwały .................................................................. 160 Rozdział piąty TEOLOGALNY DIALOG ................................................................................................... 161 I. WIARA ....................................................................................................................... 161 1. Wiara w Piśmie świętym ....................................................................................... 162 1.1. Stary Testament.............................................................................................. 162 1.2. Nowy Testament ............................................................................................ 163 2. Wiara jako środek zjednoczenia z Bogiem............................................................ 166 2.1. Bóg wiary ....................................................................................................... 166 2.2. Postawa człowieka wiary wobec objawienia ................................................. 167 2.3. Życie w wierze ............................................................................................... 169 II. NADZIEJA ................................................................................................................ 172 1. Nadzieja w Piśmie świętym................................................................................... 172

Spis treści

411

1.1. Stary Testament.............................................................................................. 172 1.2. Nadzieja w Nowym Testamencie................................................................... 174 2. Nadzieja jako środek do zjednoczenia z Bogiem .................................................. 176 2.1. Nadzieja jako dar i obietnica.......................................................................... 176 2.2. Postawa człowieka nadziei wobec teraźniejszości......................................... 178 2.3. Człowiek nadziei wobec przeszłości.............................................................. 179 2.4. Człowiek nadziei wobec przyszłości.............................................................. 181 III. MIŁOŚĆ ................................................................................................................... 183 1. Miłość w Piśmie świętym ...................................................................................... 183 2. Miłość jako środek zjednoczenia z Bogiem .......................................................... 186 2.1. Biblijne wymaganie miłości Boga ponad wszystko....................................... 187 2.2. Miłość i przyjemność ..................................................................................... 189 2.3. Silna wola ....................................................................................................... 191 Rozdział szósty CHRZEŚCIJAŃSKA ASCEZA ............................................................................................ 193 I. ZAGADNIENIA WSTĘPNE ..................................................................................... 193 1. Pojęcie ascezy ........................................................................................................ 193 2. Współczesna problematyka dotycząca ascezy....................................................... 195 3. Zagrożenia ascezy dawne i współczesne ............................................................... 197 3.1. Dawne zagrożenia .......................................................................................... 197 3.2. Współczesne zagrożenia ................................................................................ 197 II. BIBLIJNE NAUCZANIE O ASCEZIE .................................................................... 198 1. Język egzortacji...................................................................................................... 198 2. Dwa aspekty Pawłowej ascezy .............................................................................. 199 2.1. Asceza jako składanie Bogu nowego kultu.................................................... 199 2.2. Asceza jako porzucanie „dawnego człowieka” a przyoblekanie się w „człowieka nowego”................................................................................... 200 3. Odczytanie woli Bożej a postępowanie zgodne z Ewangelią................................ 201 4. Asceza jako walka z wrogami doskonałości.......................................................... 204 4.1. Szatan ............................................................................................................. 205 4.2. Świat............................................................................................................... 206 4.3. Ciało przeciwne duchowi ............................................................................... 207 4.4. Przykłady walki.............................................................................................. 207 III. REFLEKSJA TEOLOGICZNA ............................................................................... 208 1. Rodzaje ascezy w historii religii............................................................................ 209 2. Teologiczna podstawa i natura chrześcijańskiej ascezy ........................................ 210 3. Cechy chrześcijańskiej ascezy ............................................................................... 210

412

Spis treści

IV. ASCEZA DZISIAJ................................................................................................... 212 1. Wskazania o charakterze ogólnym ........................................................................ 212 1.1. Całościowe dowartościowanie ascezy ........................................................... 212 1.2. Asceza zawsze obecna i nieustannie poddawana rewizji............................... 213 1.3. Asceza a modlitwa ......................................................................................... 213 1.4. Asceza w odniesieniu do osoby ..................................................................... 214 1.5. Świat miejscem ascezy................................................................................... 215 1.6. Asceza w doświadczeniu wspólnotowym ...................................................... 216 1.7. Etapy ascezy ................................................................................................... 217 2. Praktyczny plan działania ...................................................................................... 218 Rozdział siódmy PRZESZKODY KOMUNII Z BOGIEM I ICH PRZEZWYCIĘŻANIE ...................................... 221 I. GRZECH..................................................................................................................... 222 1. Poczucie grzechu ................................................................................................... 222 2. Istota grzechu ......................................................................................................... 224 3. Dynamika grzechu ................................................................................................. 225 4. Walka z grzechem.................................................................................................. 228 4.1. Rozwiązania niewystarczające....................................................................... 228 4.2. Istota problemu............................................................................................... 229 4.3. Plan działania ................................................................................................. 230 II. OCZYSZCZENIE CZYNNE .................................................................................... 233 1. Umartwienie........................................................................................................... 234 1.1. Znaczenie etymologiczne i teologiczne ......................................................... 234 1.2. Reguły dotyczące praktyki umartwienia ........................................................ 235 1.3. Funkcje umartwienia ...................................................................................... 236 1.4. Zasięg umartwienia ........................................................................................ 236 2. Cierpliwość ............................................................................................................ 238 3. Pokora .................................................................................................................... 239 3.1. Pojęcie ............................................................................................................ 239 3.2. Praktyka pokory ............................................................................................. 240 Rozdział ósmy CHRZEŚCIJAŃSKA MISTYKA .......................................................................................... 243 I. TEOLOGICZNE ŚRODOWISKO CHRZEŚCIJAŃSKIEJ MISTYKI ..................... 244 1. Współczesne zagrożenia chrześcijańskiej mistyki ................................................ 244 2. Misterium............................................................................................................... 246 2.1. Misterium u św. Pawła ................................................................................... 247 2.2. Misterium w tradycji patrystycznej................................................................ 248 3. Misterium i mistyka ............................................................................................... 249

Spis treści

413

4. Korzenie chrześcijańskiej mistyki ......................................................................... 250 II. PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU MISTYKI ............................................. 253 1. Życie mistyczne ..................................................................................................... 253 1.1. Pojęcie ............................................................................................................ 253 1.2. Antynomie życia mistycznego ....................................................................... 254 1.3. Życie mistyczne a doskonałość ...................................................................... 256 2. Doświadczenie mistyczne...................................................................................... 257 2.1. Pojęcie ............................................................................................................ 257 2.2. Elementy doświadczenia mistycznego........................................................... 260 2.3. Uwarunkowania chrześcijańskiej mistyki...................................................... 262 2.4. Fenomeny mistyczne...................................................................................... 263 2.5. Doświadczenie mistyczne a doskonałość....................................................... 265 3. Kontemplacja wlana .............................................................................................. 265 3.1. Święty Tomasz z Akwinu .............................................................................. 265 3.2. Święty Jan od Krzyża..................................................................................... 266 3.3. Współcześni autorzy ...................................................................................... 267 3.4. Kontemplacja wlana a doskonałość ............................................................... 269 4. Mistyka .................................................................................................................. 271 4.1. Pojęcie ............................................................................................................ 271 4.2. Miejsce mistyki w życiu chrześcijanina......................................................... 272 III. ZAGADNIENIE OCZYSZCZEŃ BIERNYCH ...................................................... 273 1. Konieczność oczyszczeń biernych......................................................................... 273 2. Przyczyny oczyszczeń biernych ............................................................................ 275 3. Fenomeny nocy biernej.......................................................................................... 277 3.1. Oschłość ......................................................................................................... 278 3.2. Pustka ............................................................................................................. 282 3.3. Ciemność ........................................................................................................ 283 Rozdział dziewiąty MODLITWA .................................................................................................................... 287 I. NATURA MODLITWY............................................................................................. 287 1. Modlitwa w Biblii.................................................................................................. 288 1.1. Modlitwa Jezusa............................................................................................. 288 1.2. Modlitwa Kościoła ......................................................................................... 288 1.3. Modlitwa chrześcijanina ................................................................................ 289 2. Modlitwa jako dar .................................................................................................. 290 3. Pośrednicy modlitwy ............................................................................................. 290 4. Modlitwa jako przyjacielska zażyłość z Bogiem................................................... 292 5. Modlitwa jako wysiłek człowieka ......................................................................... 293

414

Spis treści

II. PODMIOT I FORMY MODLITWY ........................................................................ 295 1. Człowiek modlitwy................................................................................................ 295 2. Formy modlitwy .................................................................................................... 296 3. Dwie formy modlitwy nieustannej ........................................................................ 297 4. Modlitwa życia – modlitwa sytuacyjna ................................................................. 297 5. Mistagogia modlitwy ............................................................................................. 300 6. Lectio divina .......................................................................................................... 301 6.1. Czym jest lectio divina? ................................................................................. 301 6.2. Podstawowe założenia lectionis ..................................................................... 302 6.3. Przygotowanie lectio divina ........................................................................... 303 6.4. Lectio divina Gwidona Kartuza († 1188)....................................................... 304 III. RODZAJE I ROZWÓJ MODLITWY ..................................................................... 305 1. Modlitwa liturgiczna i osobista.............................................................................. 306 2. Modlitwa ustna ...................................................................................................... 307 3. Medytacja............................................................................................................... 309 3.1. Funkcje medytacji .......................................................................................... 309 3.2. Pojęcie medytacji ........................................................................................... 310 3.3. Odnowa medytacji.......................................................................................... 311 4. Modlitwa myślna ................................................................................................... 311 5. Modlitwa uczuć...................................................................................................... 313 6. Modlitwa prostoty.................................................................................................. 314 7. Modlitwa mistyczna............................................................................................... 316 7.1. Skupienie bierne............................................................................................. 317 7.2. Modlitwa odpocznienia .................................................................................. 318 7.3. Zjednoczenie proste........................................................................................ 319 7.4. Zjednoczenie ekstatyczne (pełne) .................................................................. 319 7.5. Zjednoczenie przemieniające ......................................................................... 321 IV. PRAKTYKA MODLITWY MYŚLNEJ I TRUDNOŚCI W MODLITWIE........... 323 1. Uwarunkowania modlitwy..................................................................................... 323 1.1. Uwarunkowania wewnętrzne ......................................................................... 324 1.2. Uwarunkowania zewnętrzne .......................................................................... 325 2. Przygotowanie do modlitwy .................................................................................. 327 2.1. Przygotowanie dalsze..................................................................................... 327 2.2. Przygotowanie bliższe.................................................................................... 328 3. Przydatność metody modlitwy............................................................................... 329 4. Trudności na modlitwie ......................................................................................... 329 4.1. Roztargnienia ................................................................................................. 329 4.2. Oschłości ........................................................................................................ 330 5. Współczesne trudności medytacji.......................................................................... 331

Spis treści

415

Rozdział dziesiąty SAKRAMENTY JAKO ŹRÓDŁO KOMUNII Z BOGIEM ...................................................... 333 1. Sakrament jako znak łaski ..................................................................................... 333 2. Łaski właściwe poszczególnym sakramentom ...................................................... 336 2.1. Chrzest............................................................................................................ 336 2.2. Sakrament bierzmowania ............................................................................... 337 2.3. Sakrament Eucharystii.................................................................................... 337 2.4. Sakrament pokuty........................................................................................... 338 2.5. Sakrament kapłaństwa.................................................................................... 338 2.6. Sakrament małżeństwa................................................................................... 338 2.7. Namaszczenie chorych ................................................................................... 339 3. Owocność łaski sakramentalnej............................................................................. 339 4. Sakramenty a postęp duchowy .............................................................................. 340 5. Duchowość sakramentu pokuty ............................................................................. 340 5.1. Łaska sakramentu pokuty............................................................................... 340 5.2. Dyspozycje do owocnego korzystania z sakramentu pokuty......................... 342 6. Duchowość sakramentu Eucharystii...................................................................... 346 6.1. Łaska sakramentu Eucharystii........................................................................ 346 6.2. Elementy duchowości eucharystycznej.......................................................... 347 6.3. Dyspozycje do owocnego uczestnictwa w Eucharystii.................................. 349 Rozdział jedenasty DRUGORZĘDNE ŚRODKI KOMUNII Z BOGIEM ............................................................... 353 1. Wierność natchnieniom Ducha Świętego .............................................................. 353 1.1. Pojęcie wierności............................................................................................ 354 1.2. Pojęcie natchnienia......................................................................................... 355 1.3. Warunki posłuszeństwa Duchowi Świętemu ................................................. 356 2. Pamięć na obecność Bożą...................................................................................... 358 2.1. Podstawa praktyki .......................................................................................... 359 2.2. Metody ........................................................................................................... 360 2.3. Owoce............................................................................................................. 360 3. Praktyka zawierzania Bogu we wszystkim............................................................ 360 3.1. Podstawa praktyki .......................................................................................... 361 3.2. Owoce............................................................................................................. 362 4. Rachunek sumienia ................................................................................................ 362 4.1. Pojęcie duchowego rachunku sumienia ......................................................... 363 4.2. Metoda ignacjańska........................................................................................ 363 5. Kierownictwo duchowe ......................................................................................... 365 5.1. Natura kierownictwa duchowego................................................................... 365 5.1.1. Pomoc w doświadczeniu wiary ............................................................ 367

Spis treści

416

5.1.2. Bóg woła poprzez swoje Słowo ........................................................... 368 5.1.3. Pomaga w rozpoznaniu......................................................................... 369 5.2. Kierownik....................................................................................................... 371 5.3. Podmiot kierownictwa.................................................................................... 372 5.4. Relacja w kierownictwie duchowym ............................................................. 373 Rozdział dwunasty ZAGADNIENIA SZCZEGÓŁOWE ...................................................................................... 375 1. Możliwość obiektywnego poznania życia duchowego.......................................... 375 2. Współczesna kwestia mistyczna............................................................................. 377 2.1. Na czym polega kwestia mistyczna? .............................................................. 377 2.2. Uwagi historyczne dotyczące problemu mistycznego ................................... 379 2.3. Współczesne punkty zbieżne ......................................................................... 380 3. Problem jedności życia duchowego: asceza i mistyka .......................................... 382 3.1. Asceza i mistyka: dwa oblicza tej samej rzeczywistości ............................... 382 3.2. Asceza i mistyka jako okresy życia duchowego ............................................ 383 Bibliografia..................................................................................................................... 385 Indeks osób..................................................................................................................... 394 Indeks rzeczowy ............................................................................................................. 398

Karmelitański Instytut Duchowości Karmelitański Instytut Duchowości powstał w 1991 r. i mieści się w Krakowie, przy ul. Rakowickiej 18a. Jest Instytutem stowarzyszonym z Instytutem Duchowości działającym w ramach Papieskiego Wydziału Teologicznego Teresianum w Rzymie. Jego podstawowa działalność obejmuje: • prowadzenie dwuletniego cyklu Studium duchowości, wprowadzającego w podstawy duchowości chrześcijańskiej i oferującego pogłębienie niektórych związanych z nią tematów; • organizowanie serii wykładów z cyklu Formacja do życia konsekrowanego, traktujących o wybranych aspektach życia konsekrowanego w perspektywie teologicznej i praktycznej; • prowadzenie Ośrodka Konsultacyjno-Formacyjnego, służącego indywidualną pomocą duchową i psychologiczną.

Ponadto każdego roku Instytut zaprasza na Dni duchowości, a okazjonalnie – na sympozja i sesje.

Na publikacje Karmelitańskiego Instytutu Duchowości składają się serie wydawnicze: „Formacja zakonna” i „Karmel żywy”, rocznik Itinera Spiritualia, a także inne książki.

Karmelitański Instytut Duchowości współpracuje z Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II w Krakowie.

STUDIUM DUCHOWOŚCI Studium duchowości prowadzone jest zgodnie z dwuletnim cyklem wykładów kursorycznych i monograficznych. Tematyka wykładów kursorycznych jest stała, zaś tematyka wykładów monograficznych jest zmienna.

Dla słuchaczy zwyczajnych KID uczestnictwo w wykładach kursorycznych i monograficznych, jak również złożenie z nich egzaminu, jest obowiązkowe. Istnieje możliwość zastąpienia wykładów monograficznych wykładami z Formacji do życia konsekrowanego, z zachowaniem proporcji godzin wykładowych.

Na mocy umowy pomiędzy Karmelitańskim Instytutem Duchowości i Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, studenci Wydziału Teologicznego UPJPII, kursu podstawowego i licencjacko-doktoranckiego, mogą uczęszczać na wybrane przez siebie wykłady w KID, kursoryczne czy monograficzne, z możliwością zaliczenia ich do indeksu UPJPII jako monograficzne.

Program biennium Rok A (rozpoczęcie jesienią roku nieparzystego) Semestr I K1 Teologia duchowości – I 2 godz./tyg.

K5 Duchowość biblijna 2 godz./tyg.

Semestr II K3 Historia duchowości – I 2 godz./tyg.

K6 Duchowość patrystyczna 2 godz./tyg.

Rok B (rozpoczęcie jesienią roku parzystego) Semestr I K2 Teologia duchowości – II 2 godz./tyg.

K7 Duchowość liturgiczna 1 godz./tyg.

K8 Duchowość maryjna 1 godz./tyg.

Semestr II K4 Historia duchowości – II 2 godz./tyg.

K9 Duchowość karmelitańska 2 godz./tyg.

Wykłady kursoryczne (K) K1 Teologia duchowości – I o. prof. dr hab. J. W. Gogola OCD K2 Teologia duchowości – II o. prof. dr hab. J. W. Gogola OCD K3 Historia duchowości – I o. dr G. Firszt OCD K4 Historia duchowości – II o. dr O. R. Stokłosa OCD K5 Duchowość biblijna o. dr P. Nyk OCD K6 Duchowość patrystyczna o. dr hab. D. Kasprzak OFMCap K7 Duchowość liturgiczna s. dr hab. A. Sielepin CHR K8 Duchowość maryjna o. dr S. Fudala OCD K9 Duchowość karmelitańska o. dr hab. M. Zawada OCD

Wykłady monograficzne (M) Program biennium obejmuje 8 przedmiotów monograficznych (2 w każdym semestrze) po 2 godz./tyg., ustalanych na bieżąco.

Czas zajęć Środa, wykłady monograficzne: pierwszy wykład 17.00–18.30 (2 godz.) drugi wykład 18.45–20.15 (2 godz.)

Piątek, wykłady kursoryczne: pierwszy wykład 17.00–18.30 (2 godz.) drugi wykład 18.45–20.15 (2 godz.)

Zapisy Zapisy słuchaczy zwyczajnych Studium duchowości ogłaszane są na początku września i trwają do rozpoczęcia roku zajęć. Formalnymi warunkami przyjęcia są: • podanie • życiorys • zezwolenie właściwego przełożonego (w przypadku osób zakonnych oraz będących w nowicjacie i postulacie) • kopia świadectwa dojrzałości lub dyplomu ukończenia studiów wyższych • trzy fotografie • rozmowa kwalifikacyjna (przy składaniu dokumentów).

Zapisy wolnych słuchaczy rozpoczynają się miesiąc przed rozpoczęciem semestru i trwają do jego początku. W celu uczestnictwa w wykładach jako wolny słuchacz należy złożyć: • podanie • zezwolenie przełożonego (w przypadku osób zakonnych oraz będących w nowicjacie i postulacie).

Zapisy nie dotyczą studentów Wydziału Teologicznego UPJPII zaliczających w KID wykłady monograficzne.

Dokumenty należy składać: • słuchacze zwyczajni – w terminie umówionym z Dyrektorem KID, przy furcie klasztoru karmelitów bosych w Krakowie, ul. Rakowicka 18.

Przy składaniu dokumentów odbywa się rozmowa kwalifikacyjna.

• wolni słuchacze – przy furcie klasztoru karmelitów bosych w Krakowie, ul. Rakowicka 18 lub w dniu rozpoczęcia wykładów, w gmachu KID. Udział w zajęciach jest bezpłatny.

FORMACJA DO ŻYCIA KONSEKROWANEGO Od roku 1993/1994 (z przerwą w latach 2005/2006 i 2006/2007) Karmelitański Instytut Duchowości prowadzi wykłady z formacji do życia konsekrowanego zakonnego i świeckiego, dla wszystkich zainteresowanych, a szczególnie dla osób konsekrowanych. Podczas wykładów poruszane są tematy dotyczące życia konsekrowanego w perspektywie teologicznej i praktycznej. Program jest zmienny, ustalany na bieżąco.

Choć zajęcia z cyklu Formacja do życia konsekrowanego skupiają zasadniczo innych słuchaczy niż Studium duchowości, uczęszczanie na te wykłady i zaliczenie ich przez słuchaczy zwyczajnych KID oraz przez studentów Wydziału Teologicznego UPJPII kwalifikuje się do wpisu do indeksu jako wykład monograficzny.

Program cyklu Coroczny cykl obejmuje 4 przedmioty (1 godz./tyg.), ustalane na bieżąco.

Czas zajęć Soboty II semestru: pierwszy wykład 15.00-16.30 (2 godz.) drugi wykład 16.45-18.15 (2 godz.)

Zapisy Zapisy rozpoczynają się miesiąc przed rozpoczęciem II semestru i trwają do jego początku.

W celu uczestnictwa w wykładach należy złożyć: • podanie • zezwolenie przełożonego (w przypadku osób zakonnych oraz będących w nowicjacie i postulacie).

Warunki te nie dotyczą słuchaczy Studium duchowości KID i studentów Wydziału Teologicznego UPJPII, zaliczających wykłady z cyklu Formacja do życia konsekrowanego jako monograficzne.

Dokumenty należy składać przy furcie klasztoru karmelitów bosych w Krakowie, ul. Rakowicka 18 albo w dniu rozpoczęcia wykładów, w gmachu Instytutu.

Udział w zajęciach jest bezpłatny.

KONTAKT Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18a 31-510 Kraków tel. 12 294 45 00 www.kid.edu.pl Dyrektor tel. 12 294 45 00 dyrektor@kid.edu.pl Wicedyrektor tel. 12 416 85 50 wicedyrektor@kid.edu.pl Sekretarz tel. 12 426 36 21 w poniedziałki 8.30-12.30; środy 15.00-19.00; piątki 16.30-19.00 kom. 797 002 380 sekretarz@kid.edu.pl Odpowiedzialny za Ośrodek Konsultacyjno-Formacyjny tel. 12 424 04 10 w. 118 okf@kid.edu.pl Redaktor Naczelny rocznika Itinera Spiritualia tel. 12 416 85 50 ItinSpir@kid.edu.pl