KARMELITA BOSY
Ten, kogo Chrystus prowadzi na pustynię, powinien pozwolić pociągnąć się na drogę „filantropijnego” odosobnienia – podjętego dla zbawienia świata i dla własnego zbawienia.
www.wkb.krakow.pl
WYDAWNICTWO KARMELITÓW BOSYCH
HEZYCHIA DROGA NADPRZYRODZONEGO POKOJU I PŁODNOŚCI EKLEZJALNEJ
HEZYCHIA
Droga do tej podstawowej wolności wewnętrznej przeżywanej dla siebie i dla Kościoła zawsze prowadzi przez trzy etapy. Arseniusz doskonale zrozumiał tę zasadę i w jednym z apoftegmatów zawarł trzy imperatywy ukazujące nam drogę: „Uciekaj, milcz i trwaj w pokoju!”.
KARMELITA BOSY
Dopóki człowiek nie osiągnie wielkiego pokoju wewnętrznego i całkowicie nie zawierzy Bogu, przeżywa duchowe rozdarcie pomiędzy pragnieniem oddania się Chrystusowi a chęcią zaspokajania swoich namiętności. Nigdy nie osiągnie też pełni Miłości i nie przyniesie obfitego owocu, jakiego wymaga Chrystus, ani nie wniknie w tajemnicę płodności eklezjalnej.
WYDAWNICTWO KARMELITÓW BOSYCH
KARMELITA BOSY
HEZYCHI A DROGA NADPRZYRODZONEGO POKOJU I PŁODNOŚCI EKLEZJALNEJ
Przekład s. Emmanuela Monika Pliś OCD
Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2011
Tytuł oryginału L’hésychia. Chemin de la tranquillité surnaturelle et de la fécondité ecclésiale © Éditions du Carmel 2008 © Copyright for the Polish edition Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2011 Przekład s. Emmanuela Monika Pliś OCD Redakcja i korekta Iwona Pawłowska Design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 25.10.2011 r. nr 527/2011 Imprimatur † Jan Szkodoń, wik. gen. Kraków, dnia 19.10.2011 r. nr 3208/2011 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl
ISBN 978-83-7604-160-5 Druk i oprawa: Zakład Graficzny Colonel SA – Kraków
W milczeniu i ufności leży wasza siła. (por. Iz 30, 15)
KONIECZNOŚĆ HEZYCHAZMU
„P
okój zostawiam wam, pokój mój daję wam” (J 14, 27) – pokój ten nie jest naszym dziełem, ale pochodzi od Niego, od Jezusa. On ofiarowuje nam pokój zarazem ludzki i Boski. Nie możemy go osiągnąć własnymi siłami, ale powinniśmy przygotować się na jego przyjęcie. W nim znajdujemy odpoczynek obiecany przez Jezusa. Jednak dopóki nie złożymy wszystkiego w Jego ręce, uginamy się pod brzemieniem własnego istnienia, własnego „ja”. Gdy tylko ten niezmącony pokój zagości w duszy, Słowo może wreszcie działać w nas cicho i bez przeszkód; wreszcie nieskrępowane niczym, dokonuje skutecznie i z mocą swojego dzieła wypływającego z nadmiaru Jego miłości1. W ten sposób dajemy Mu możliwość uczynienia z nas prawdziwych dzieci Boga, żyjących, podobnie jak Syn, pełnią Ducha. Już od pierwszych wieków chrześcijaństwa ci, którzy posłyszeli wezwanie pustyni, zrozumieli, że celem ascezy jest jedynie otwarcie nas na przemieniające i przebóstwiające działanie Słowa. Człowiek powinien nauczyć się całkowitego ofiarowania siebie Bogu, a następnie spokojnego trwania pod Jego miłującą dłonią. 1
W oryginale: un trop grand amour (‘zbyt wielka miłość’) – wyrażenie bł. Elżbiety od Trójcy Świętej, które występuje wielokrotnie w jej pismach. [Przyp. tłum.].
8
Hezychia
Nie może to nastąpić bez obumierania sobie, obumarcia grzesznego „ja”, które pragnie działać samowolnie, nie poddając się pod jarzmo Chrystusa. Od tego momentu rozpoczyna się ciężka walka z własnym „ja”, które utrudnia wszelkie starania osiągnięcia prostej, spokojnej dyspozycyjności, otwartości na dar Boży. „Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego” (Łk 1, 38). Dziewica Maryja, istota doskonała, nieskazitelna, żyje w ustawicznej gotowości przyjmowania, w miłującej i pełnej oddania otwartości. Z tej wewnętrznej pełni czerpie pokój, gdyż w głębi siebie cała trwa w radosnym posłuszeństwie. Ona jest niczym, a On jest wszystkim i to od Niego oczekuje Ona wszystkiego z niewzruszoną ufnością. Natomiast dla nas, ludzi naznaczonych grzechem, przygotowanie się do przyjęcia tego pokoju wymaga zawsze długiej drogi przemiany, uśmiercenia swojego pełnego zastrzeżeń „ja” – wymaga umartwienia, które w gruncie rzeczy sprowadza się jedynie do dyspozycyjności wobec Bożego działania. Bóg może wówczas sprawić, że wyłoni się nasze „ja” wieczne, „ja” człowieka nowego – w przeciwieństwie do starego, o którym sądziliśmy dotąd, że stanowi naszą prawdziwą osobowość. Jeżeli z pełnym uległości zaangażowaniem nie wkroczymy na tę drogę wydania się Jego przemieniającemu działaniu, nie będzie On mógł wprowadzić nas do swego odpoczynku. Na tej drodze od pierwszej chwili towarzyszy nam Chrystus. Daje się poznać sercu poprzez swojego Ducha. Jeżeli człowiek zdecydowanie dąży do uwolnienia się od despotycznego „ja”, przyzwalając na
Konieczność hezychazmu
9
zanurzenie w pustyni, wówczas Bóg wzywa go na pustynię wewnętrzną. Pobudza go, by ogołocił samego siebie, by nie tracił odwagi, by zaufał i wydał się Jego miłości. Prowadzi go ku uczestnictwu w Jego boskości. Czyni to wraz z wielkim Antonim Pustelnikiem, tym, który dzięki pokorze potrafił stać się teodydaktą – człowiekiem nauczanym przez samego Boga. Czyni to również z prorokiem Ozeaszem: „Wyprowadzę cię na pustynię i będę mówił do twego serca” (por. Oz 2, 16). A znacznie później posługuje się także Arseniuszem, któremu zawdzięczamy ów słynny apoftegmat, który tylu ludzi zainspirował do pójścia na pustynię, aby doświadczyć takiego spotkania. Oderwanie od siebie podlega jednak prawu stopniowego wzrostu, jak pouczył o tym Chrystus tegoż Arseniusza: „Uciekaj od ludzi, milcz i trwaj w pokoju”2 . Są to trzy następujące po sobie etapy, które prowadzą od pokoju zewnętrznego, poprzez pokój duszy, do pokoju ducha; etapy, które przygotowują wielki pokój wewnętrzny, nadprzyrodzony, dzięki któremu Bóg może odnowić w nas odbicie swojego obrazu i swojego boskiego podobieństwa: w ten sposób pierwotny obraz i podobieństwo zostają odzyskane. „Uciekaj od ludzi, milcz i trwaj w pokoju” – uciekaj od tego, co światowe, od ducha tego świata i od otoczenia, w którym nigdy nie osiągniesz pełnej dyspozycyjności wobec Mnie. Kiedy znajdziesz się już na pustyni, zamilknij, nie dyskutuj z samym sobą, gdyż w ten sposób 2
ABBA ARSENIUSZ, Apoftegmat 2. [W wydaniu polskim : „Uciekaj, milcz, módl się” (tenże, Apoftegmat 2(40), w: Apoftegmaty Ojców Pustyni, t. I: Gerontikon, tłum. M. Borkowska, oprac. M. Starowieyski, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 20043, s. 142). Przyp. red. pol.].
10
Hezychia
pojawi się ponownie duch świata, a twoje odosobnienie niczemu nie będzie służyć. I wreszcie, trwaj w pokoju, nie lękaj się tego, co dokonuję w tobie, pozwól Mi ciebie miłować, wejdź w Mój odpoczynek, w Mój pokój, zanurz się w ufności i oddaniu, a tracąc siebie, odnajdziesz swoje życie we Mnie, czyli Mnie samego. Aby żyć powołaniem dzieci Bożych, a zwłaszcza powołaniem zakonnym, powinniśmy starać się wejść, z Bożą pomocą, na drogę pokoju. Pokój ten, początkowo naturalny i dobrowolny, przerodzi się stopniowo w nadprzyrodzony i pełen ciszy dzięki Bożej łasce i naszej uległości. Dlatego też Chrystus postępuje bardzo pedagogicznie, mówiąc do Arseniusza: „Trwaj w pokoju!”, co język grecki wyraża słowem hēsýchadze! Praktyka ta wywodzi się z hezychazmu, nurtu monastycznego ukierunkowanego na samotność, który w istocie łączy się z początkami monastycyzmu wschodniego. Zasada ta, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, znajduje odzwierciedlenie w życiu pełnym autentycznego poszukiwania Boga. Nie istnieje żadne życie monastyczne, życie w samotności czy też życie w autentycznej relacji z Bogiem bez ascezy polegającej na dyspozycyjności wobec Jego stwórczego działania w nas, bez spokojnego trwania pod Jego mocną dłonią. Takie wyrażenie znajdujemy w czwartym kanonie Soboru Chalcedońskiego (451 r.), który ustalił, że każdy mnich powinien dążyć do hezychazmu3. Jak pisze ojciec Iréneé Hausherr – hezychazm „jest być może 3
Por. MANSI, w: Dictionnaire de spiritualité, t. VII, kol. 350.
Konieczność hezychazmu
11
środkiem par excellence, a w każdym razie środkiem doskonałym dla osiągnięcia nieustannej modlitwy i zjednoczenia z Bogiem”4. Jeżeli określenie to nie zagościło dotąd w słownictwie karmelitańskim, to nie traci aktualności w takim sensie, że nie można mówić o zjednoczeniu z Bogiem, o naszym powołaniu dzieci Bożych bez dyspozycyjności wobec Jego przemieniającego, pełnego miłości działania, bez pozostawania w pokoju, aby Bóg mógł odbić w nas własne piękno. Zaprzeć się siebie całkowicie we wszystkim5 i pozwolić się miłować6 (pozostawać pod działaniem miłującej dłoni, która nas przemienia) to karmelitańskie sposoby wyrażenia postawy, która dąży do osiągnięcia jednego celu – wewnętrznej dyspozycyjności, pokoju – nieosiągalnych zresztą bez Jego pomocy. Taka postawa pozwala Bogu odtworzyć w nas swój obraz i podobieństwo oraz zjednoczyć się z nami. Dlatego też hezychazm w pierwotnym sensie tego słowa, w sensie „arseniańskim”, musi, choćby nieznacznie, znaleźć odzwierciedlenie w każdej autentycznej duchowości chrześcijańskiej, w każdym powołaniu kontemplacyjnym, a zatem i w powołaniu karmelitańskim, czy jeszcze ściślej, w każdym powołaniu do samotności. Ufność i zdanie się na Boga według Małej Teresy są jedynie odpowiadającą jej wrażliwości interpretacją tej potrzeby ufnego trwania w pokoju pod przemieniającym działaniem Boga. 4
5 6
I. HAUSHERR, Hésychasme et prière, „Orientalia Christiana Analecta” nr 176, 1966, s. 165. Por. DGK I, 13, 12. [Przyp. tłum.]. Por. PCM. [Przyp. tłum.].
12
Hezychia
Skoro jest niemożliwe, aby On nas opuścił, nie lękajmy się całkowicie powierzyć siebie Jemu, przez Niego i w Nim. Pozwólmy prowadzić się według zaleceń, których udzielił Arseniuszowi. Pierwszy etap będzie polegał na unikaniu ducha świata, gdyż zanurzeni w nim, nie mamy dość siły, aby porzucić zwyczaje światowe. Przypomnijmy sobie, że wielki Antoni opuścił świat, odseparował się od niego, kiedy – jak opowiada o tym św. Atanazy – usłyszał fragment Ewangelii o bogatym młodzieńcu. Święta Teresa z Awili, kobieta z natury towarzyska, została zainspirowana, aby zakładane klasztory miały ducha odsunięcia się od świata. Jedynym celem odseparowania się od rzeczy ziemskich jest tworzenie warunków sprzyjających zażyłości z Bogiem i miłującej dyspozycyjności wobec Niego. Jest to pierwszy krok w postanowieniu, aby podążać za Chrystusem, oraz stanowi skuteczne oddzielenie od spraw zewnętrznych. Osiąga się tu o wiele subtelniejsze milczenie wewnętrzne, gdyż Bóg dotyka głębszych pokładów naszej istoty. Zarówno Ojcowie Pustyni, jak i św. Teresa z Awili podkreślali konieczność milczenia wewnętrznego, jakim odznacza się dusza, która pragnie słuchać tylko jednego głosu i jest całkowicie podatna na Boże działanie w niej. I wreszcie, musimy okazać dyspozycyjność pod mocną ręką Boga i trwać w pokoju wobec Jego przemieniającego działania. Przyjrzyjmy się zatem trzem etapom tego jednoczącego przeobrażenia, tego wyjścia ze świata i z samych siebie, a wkroczenia w świat Boży, w „nasze u siebie”, jak mówiła bł. Elżbieta od Trójcy Świętej.
SPIS TREŚCI KONIECZNOŚĆ HEZYCHAZMU . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
„UCIEKAJ OD LUDZI” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwszy krok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kseniteja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyrzeczenie się apostolatu zewnętrznego . . . . . . . Apostolat eliański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13 13 23 25 30
MILCZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Logismoi i fantazmaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamilknąć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anagogia i straż serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doświadczenie spojrzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Filautia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trzy śluby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyniszczenie „ja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Błogosławiona apateja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34 34 35 44 52 60 72 79 87
TRWAJ W POKOJU! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Duchowe ogołocenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 W rytmie Syna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 HEZYCHIA I ŻYCIE EKLEZJALNE . . . . . . . . . . . . . . . . Filadelfia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uczucia Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Głębia płodności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
109 109 112 119
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133