Historia Karmelu Terezjańskiego by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Czesław Gil OCD

HISTORIA KARMELU TEREZJAŃSKIEGO Wydanie II

Kraków 2012 Wydawnictwo Karmelitów Bosych

© Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, 2012 Projekt okładki Paweł Matyjewicz Imprimi potest o. Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, 11 stycznia 2012 r. nr 11/2012 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00; 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl Zapraszamy do naszej księgarni internetowej www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl

ISBN 978-83-7604-176-6 Druk i oprawa: Totem – Inowrocław

WSTĘP

W Zakonie Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel — nazywanym potocznie Zakonem Karmelitów — w wyniku podejmowanych prób powrotu do pierwotnego ideađu, podobnie jak w innych dawnych zakonach, powstawađy autonomiczne kongregacje reformowane. Przez krótki czas kongregację taką stanowiđy klasztory karmelitów i karmelitanek bosych, którym początek dađa św. Teresa od Jezusa. Po uzyskaniu peđnej samodzielności (1593) karmelici reformowani nazwali się Braćmi Bosymi Zakonu Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, đącząc w ten sposób już w samym tytule nowość dzieđa św. Teresy z korzeniami, do których się odwođywali. Podobną nazwę przyjęđa gađąź żeńska tego zakonu. Nazwa Karmel Terezjański, użyta w tytule pracy, ma tę zaletę, że w dwóch sđowach wyraża treść nazwy urzędowej nie tylko obu gađęzi zakonu, ale również instytutów duchowo z nimi związanych. W ostatnim póđwieczu nastąpiđ istotny postęp w rozwoju badań historycznych w Zakonie Karmelitów Bosych. Najważniejszym osiągnięciem tego okresu byđo wydanie kilku tomów źródeđ tyczących przebiegu reformy terezjańskiej, akt kapituđ i definitorium generalnego, niektórych tekstów dawnych konstytucji karmelitów i karmelitanek bosych... Bardziej szczegóđowo sprawy te zostađy omówione w rozdziale 22. Tutaj dodam tylko, że w tym czasie ukazađo się również kilka podręczników historii zakonu. Cztery z nich zasđugują na uwagę. Są to: Histoire du Carmel Henri’ego Peltiera (Paryż 1958), Carmel vivant Anne Steinmann (Paryż 1963), Historia de la Reforma Teresiana Alberto de la Virgen del Carmen OCD (Madryt 1968) i Historia del Carmelo Teresiano (Burgos 1996), również pióra karmelity hiszpańskiego, Pedro Ortegi Garcia. Ks. Peltier, wykđadowca historii Kościođa w seminarium duchownym, napisađ swoje dzieđo na prośbę karmelitanek z Amiens dla potrzeb nowicjatów karmelitańskich. Zaletą podręcznika jest ukazanie historii zakonu w kontekście historii Kościođa, sđabością zaś zbytnia — chociaż zrozumiađa — koncentracja na dziejach zakonu we Francji. Uwaga ta dotyczy również znacznie obszerniejszej pracy

WSTĘP

Steinmann, która jest udaną syntezą historii cađego Zakonu Karmelitańskiego. Autorka wiele uwagi poświęciđa duchowości karmelitańskiej i jej gđównym przedstawicielom. Kolejny autor, Alberto Sainz de Baranda, miađ tę przewagę nad poprzednikami, że przez pewien czas byđ archiwistą generalnym, mógđ więc korzystać ze źródeđ im niedostępnych i z tych możliwości skorzystađ, często ze szkodą dla ujęć syntetycznych. Autor najnowszego podręcznika, o. Pedro Ortega, przez wiele lat byđ magistrem nowicjuszów i jego praca przede wszystkim dla nich zostađa napisana. Przy licznych brakach i bardzo dowolnym doborze tematów, zawiera ona sporo wartościowych informacji, zwđaszcza o dziejach zakonu w krajach Ameryki Đacińskiej. Historia Karmelu Terezjańskiego jest pierwszym polskich zarysem dziejów Zakonu Karmelitów i Karmelitanek Bosych. Wbrew praktyce poprzedników, którzy koncentrowali się na historii reformy terezjańskiej, stosunkowo dużo miejsca poświęciđem dziejom zakonu w czasach najnowszych, ze szczególnym uwzględnieniem historii prowincji polskiej, co wynika z przeznaczenia książki dla czytelnika polskiego. Każdy zakon jest wspólnotą osób, która realizuje swoje powođanie w Kościele zgodnie z charyzmatem określonym przez zađożyciela i zapisanym w konstytucjach. U jego początku byđa konkretna potrzeba Kościođa, dostrzeżona przez zađożyciela. Gđębokie przeżywanie tej potrzeby i świadomość Bożego wezwania, aby jej zaradzić, jednoczyđa wokóđ zađożyciela wspólnotę, gotową poświęcić życie dla sprawy. Ta wielka żarliwość byđa źródđem energii duchowej, która udzielađa się innym i pociągađa ich do wspóđdziađania. Zađożyciele zakonów zdawali sobie sprawę z tego, że to duchowe napięcie z czasem ustępuje, dlatego potrzebuje ciągle nowych środków ożywczych. Wspólnota zakonna, jak każda wspólnota, podlega socjologicznemu prawu „zmęczenia”, spadku gorliwości. Po okresie ożywczego fermentu początków przychodzi czas spokojnej pracy, często bardzo owocnej, chociaż niespektakularnej.

WSTĘP

W historii Karmelu Terezjańskiego okres „pierwszej gorliwości” przypadađ na ostatnie dziesięciolecia wieku XVI i początek wieku XVII, potem nastąpiđ czas stabilizacji, która w niektórych krajach, zwđaszcza zaś w Kongregacji hiszpańskiej w XVIII wieku przerodziđa się w stagnację i kryzys. W takiej sytuacji konfrontacja z ideologią Oświecenia, prześladowaniem w czasie rewolucji francuskiej i kasatami z końca XVIII i w XIX wieku musiađa okazać się dramatyczna w skutkach. Zastanawia fakt, że klasztory karmelitów bosych đatwiej odrodziđy się we Francji niż w Hiszpanii, gdzie znacznie mniej ucierpiađy w wyniku kasaty. Jeszcze bardziej daje do myślenia to, że w Hiszpanii zakon odrodziđ się przy pomocy gorliwych zakonników z Francji (gđównie Hiszpanów), chociaż w tym samym czasie w Hiszpanii żyđo jeszcze kilkuset karmelitów z dawnych klasztorów, skasowanych w latach 1835Ŧ1836. Można zapytać również, dlaczego procesu odnowy klasztorów męskich nie wspomogđy w Hiszpanii klasztory sióstr, które praktycznie nie ucierpiađy w wyniku wspomnianej wyżej eksklaustracji. Zjawisko takie miađo miejsce w sąsiedniej Francji. Problematyka żywotności poszczególnych prowincji nie zostađa jeszcze przebadana. Wbrew dosyć powszechnemu przekonaniu, rozwój ilościowy prowincji nie zawsze szedđ w parze z ich żywotnością i wysokim poziomem życia zakonnego. Przykđadem może być historia Kongregacji hiszpańskiej w XVIII wieku i obu prowincji polskich przed pierwszym rozbiorem Polski. W obu przypadkach odrodzenie skasowanych prowincji dokonađo się przy pomocy zakonników z zewnątrz. Druga epoka dynamicznego rozwoju zakonu trwađa od końca XIX wieku do lat sześćdziesiątych wieku XX; pod niejednym względem nie ustępowađa ona pierwszej, z której czerpađa swoje soki żywotne Karmelici bosi są zakonem kontemplacyjno-czynnym, karmelitanki zaś klauzurowym i kontemplacyjnym. Historyk z trudem może ukazać pierwszy i gđówny element powođania karmelity i karmelitanki. Đatwiej uchwycić przejawy negatywne (niewierność modlitwie, życiu wspólnemu, wymaganej przez prawo surowości życia...).

WSTĘP

Pewnymi wskazówkami są popularność życia eremickiego, częstotliwość występowania osób znanych ze świętości życia, dzieđa z zakresu teologii życia duchowego, a także — w przekonaniu autora — gorliwość i ofiarność apostolska, która zawsze jest owocem przeżywanej wiary. Zamiarem autora byđo ukazanie tej możliwie szeroko pojętej żywotności zakonu — od zwykđej posđugi w konfesjonale, przez prace misyjne, do apostolstwa sđowa drukowanego. Pisząc jednak o tym, nie miađem zamiaru kreślić historii karmelitańskiej szkođy duchowości. Historię Karmelu Terezjańskiego komplikuje fakt, że bardzo wcześnie podzieliđ się on na dwie kongregacje. Z tego powodu z konieczności osobno przedstawiono ich dzieje ogólne, đącznie zaś te zagadnienia, które byđy im wspólne, np. nauczanie, różne formy dziađalności... To samo dotyczy historii zakonu na ziemiach polskich: raz będą to wyodrębnione rozdziađy lub paragrafy, kiedy indziej — chociaż rzadko — niektóre informacje dotyczące spraw polskich znajdą się w rozdziađach ogólnych. Historia Karmelu Terezjańskiego, jak każda praca tego rodzaju, tylko w pewnym zakresie jest wynikiem wđasnych badań autora. Dotyczy to przede wszystkim historii obu prowincji polskich i niektórych fragmentów historii ogólnej zakonu, w pozostađych przypadkach oparđem się na pracach innych historyków. Zađączone tablice przedstawiają sytuację aktualną zakonu w poszczególnych krajach, pozwalają również zorientować się w przemianach, jakim podlegađ zakon i jego prowincje w XX wieku. Aby uđatwić zainteresowanym gđębsze poznanie poruszonych w pracy zagadnień, dođączono podstawową bibliografię w ujęciu tematycznym. Na koniec pragnę serdecznie podziękować Ojcu Profesorowi Benignusowi Wanatowi i Ojcu Doktorowi Piotrowi Neumannowi za przeczytanie tej pracy przed drukiem i podzielenie się swoimi cennymi spostrzeżeniami.

Rozdziađ 1

POWSTANIE ZAKONU

Formy życia zakonnego w średniowieczu Na początku IX wieku, spośród wielu reguđ życia zakonnego powstađych w starożytności (św. Pachomiusza, św. Bazylego, św. Cezarego, św. Kolumbana...), na Zachodzie przetrwađa tylko reguđa św. Benedykta. Życie zakonne byđo zatem identyfikowane z życiem wedđug reguđy św. Benedykta. W XI wieku, pod wpđywem reformy gregoriańskiej, wzmogđo się zainteresowanie życiem wspólnotowym kleru. Regulowađy je postanowienia synodalne (canones), z powođaniem się na „reguđę św. Augustyna”. W ten sposób w Kościele Zachodnim, obok życia mniszego wedđug reguđy św. Benedykta, pojawili się kanonicy regularni, realizujący swoje powođanie zakonne w oparciu o reguđę św. Augustyna. O przynależności do stanu zakonnego decydowađa profesja jednej z tych reguđ. Trzecią — w Kościele Wschodnim — byđa reguđa św. Bazylego. Obok tych form zasadniczych istniađa jednak wielka różnorodność sposobów życia w oderwaniu od świata, ale pośród świata, czyli nie w klasztorach. Ci, którzy je podejmowali, nie przestawali być świeckimi (laici), nie stawali się mnichami ani też klerykami. Byli to pokutnicy (conversi), eremici i pielgrzymi. W praktyce trudno o dokđadne rozróżnienie tych trzech stanów, uznawanych zresztą przez Kościóđ za stany doskonađości.

ROZDZIAĐ 1

Ruch eremicki w Europie Zachodniej w XI–XII wieku Życie eremickie w Kościele ma bardzo dawne tradycje i dađo początek stanowi zakonnemu. Pierwsza faza jego rozwoju przypada na wieki IV–VII. Byđo ono wówczas reakcją na wygodne chrześcijaństwo pod opieką chrześcijańskich cesarzy. Od schyđku XI do XII wieku miađ miejsce ponowny gwađtowny rozwój eremityzmu jako wyraz protestu przeciw dostatniemu, zinstytucjonalizowanemu monastycyzmowi, zbyt mocno powiązanemu z feudalnym państwem i spođeczeństwem. Obie fazy đączyđa jedna idea: radykalne naśladowanie Chrystusa, zwđaszcza przez rzeczywiste ubóstwo, post, pracę fizyczną i modlitwę w samotności. Formy życia pustelniczego byđy bardzo zróżnicowane. Zakonnicy, spragnieni większej samotności i surowszych warunków życia, za pozwoleniem przeđożonych — już św. Benedykt uważađ, że do życia eremickiego najlepiej przygotowuje życie wspólnotowe — udawali się na miejsca samotne w pobliżu swego klasztoru, pozostając pod wđadzą opata. Niektórzy z nich, jak na przykđad św. Romuald (zm. 1027) czy św. Brunon (zm. 1101), dali początek nowym, surowszym formom życia zakonnego (odpowiednio kameduđom i kartuzom). Ludzie świeccy tworzyli mađe wspólnoty, a przede wszystkim jako indywidualni pustelnicy zaludniali góry, lasy i wyspy przybrzeżne, zwđaszcza w Anglii, w zachodniej Francji, w póđnocnych i pođudniowych Wđoszech. Jeszcze inni ciągle zmieniali miejsce swego pobytu, zacierając w ten sposób granicę między życiem pustelniczym a pielgrzymowaniem. Puđapką dla pustelników byđa ich popularność i autorytet, jaki posiadali w spođeczeństwie. Wielu szukađo u nich rady, stąd w konsekwencji często byli bardziej narażeni na kontakty z ludźmi niż mieszkańcy klasztorów. Jako przykđad może sđużyć Piotr z Amiens (ok. 1050–1115), zwany Eremitą, organizator tak zwanej ludowej wyprawy krzyżowej w latach 1095–1096. Również sami eremici często opuszczali swoje pustelnie i zamieniali się w wędrownych kaznodziejów.

POWSTANIE ZAKONU

Pustelnicy đacińscy na górze Karmel Inną, popularną formą życia pokutniczego, pokrewną eremityzmowi, byđo pielgrzymowanie. Chrześcijański pielgrzym, podobnie jak pustelnik, opuszczađ swoją rodzinną miejscowość, wđasne środowisko, aby żyć wśród obcych, bez oparcia w rodzinie czy w kręgu przyjacióđ, bez opieki prawa, w cađkowitym ubóstwie, rezygnując nie tylko z dóbr materialnych, ale również spođecznych i kulturowych. Zewnętrznym znakiem tego stanu byđ kij pielgrzymi. Celem pielgrzymek byđy miejsca uświęcone pobytem świętych (np. Rzym, Compostela), a przede wszystkim Ziemia Święta. Tam w sposób fizyczny pielgrzym mógđ spotkać się z rzeczywistością, pośród której przed wiekami żyđ Jezus Chrystus. W trzecim ćwierćwieczu XI wieku Turcy Seldżucy zajęli Ziemię Świętą i zagrozili cesarstwu bizantyjskiemu. Doprowadziđo to do kolejnych wypraw rycerstwa zachodnioeuropejskiego do Ziemi Świętej. Pierwsza z nich zdobyđa Jerozolimę (1099). Na zajętych terenach powstađo kilka państw chrześcijańskich pod nominalną wđadzą króla jerozolimskiego. W Ziemi Świętej od wieków istniađy klasztory bizantyjskie. Wyprawy krzyżowe otwarđy ją również dla zakonów i eremitów đacińskich, którzy przybywali tam razem z rycerstwem. Jako pierwsi osiedlili się w Palestynie benedyktyni (4 klasztory) i benedyktynki (również 4 klasztory), kanonicy regularni (objęli opiekę nad najważniejszymi kościođami), norbertanie (2 klasztory), później, bo już w XIII wieku przybyli dominikanie i franciszkanie. Eremici đacińscy zakđadali swoje pustelnie, często obok pustelni bizantyjskich, na pustyniach Judzkiej i Kwarantanny, nad Jordanem i Morzem Martwym oraz na Dolinie Jozafata, niedaleko murów Jerozolimy. Na górze Karmel, jak się wydaje, osiedlili się stosunkowo późno, dopiero u schyđku XII wieku, po trzeciej wyprawie krzyżowej (1188–1192), zorganizowanej po druzgocącej klęsce krzyżowców pod Hattin (1187) i zajęciu Jerozolimy przez suđtana egipskiego Saladyna. Dzięki ukđadowi króla angielskiego Ryszarda Lwie Serce

ROZDZIAĐ 1

z suđtanem (1192) chrześcijanie otrzymali wolny dostęp do Jerozolimy i innych miejsc świętych; Królestwo Jerozolimskie zatrzymađo wybrzeże między Tyrem w Libanie a Jaffą w Palestynie, w tym również pasmo górskie Karmelu. Jest bardzo prawdopodobne, że na Karmelu, w dolinie Wadi’ain es-Siah schronili się eremici z gđębi kraju, który w wyniku klęski pod Hattin dostađ się pod panowanie muzuđmanów. Stađo się to najpewniej dopiero po 1191 roku. Datę tę potwierdzają wykopaliska archeologiczne, przeprowadzone w latach 1958–1961 na terenie doliny przez Bellarmino Bagattiego, franciszkanina. Innego zdania jest Eugenia Nitowski, która w 1987 roku prowadziđa tam wđasne badania archeologiczne. W jej przekonaniu, odkryta ceramika dowodzi istnienia ciągđości đacińskiego życia eremickiego w dolinie od V wieku. Jednak zachowane wiarygodne źródđa pisane przemawiają raczej za opinią, że pustelnicy đacińscy zajęli opuszczoną đawrę bizantyjską. Pasmo górskie Karmelu, dđugości ok. 34 km, đączy wzgórza centralnej Palestyny z Morzem Śródziemnym, rozdzielając Samarię od Galilei. Jego póđnocny kraniec wcina się w morze przylądkiem zamykającym od pođudnia Zatokę Hajfańską. Na pođudniu najwyższy szczyt wznosi się na wysokość 550 m. Strome zbocza, pocięte wąwozami rzecznymi i porośnięte bujną roślinnością, z pięknymi widokami na morze i wzgórza Galilei, są idealnym miejscem na skupienie i modlitwę. Przylądek Karmelu, wznoszący się na wysokość 170 m nad poziom morza, również stromym zboczem opada do morza. Na nim to wđaśnie znajduje się dolina Wadi’ain es-Siah, w której — obok źródđa Eliasza — osiedlili się eremici đacińscy, kontynuując styl życia swoich poprzedników — pustelników bizantyjskich.. Nie wiemy, ilu ich byđo ani skąd przybyli. Niektóre przekazy źródđowe zdają się wskazywać, że pochodzili z Kalabrii, gdzie w tym czasie życie pustelnicze byđo w peđnym rozkwicie.

POWSTANIE ZAKONU

Przyjęcie reguđy od patriarchy Alberta Avogadro Przed otrzymaniem reguđy pustelnicy z góry Karmel byli grupą laików pokutników, pielgrzymów, którzy podjęli decyzję wspólnotowego życia. Nie posiadali kościođa ani klasztoru, z którym byliby związani. Dlatego to patriarcha Albert określa ich od miejsca, które wybrali sobie na mieszkanie: „przy źródle”. W imieniu pustelników wystąpiđ Brokard (tak późniejsza tradycja rozwiązađa inicjađ adresata reguđy, znajdujący się w jej tekście), peđniący dotychczas rolę przewodnika duchowego wspólnoty. Prośbę skierowano do patriarchy jerozolimskiego, rezydującego wówczas w Akce, chociaż góra Karmel podlegađa jurysdykcji biskupa Cezarei. Biskupstwo to jednak nie byđo w tym czasie obsadzone. Ponadto patriarcha byđ legatem papieskim dla Królestwa Jerozolimskiego i przypuszczalnie z tego powodu zwrócili się z prośbą wđaśnie do niego. Adresat listu Brokarda byđ czđowiekiem znanym i doświadczonym. W 1204 roku kanonicy Grobu Świętego wybrali Alberta Avogadro (ok. 1150–1214) đacińskim patriarchą Jerozolimy. W roku następnym papież Innocenty III wręczyđ mu paliusz arcybiskupi i mianowađ go swoim legatem w Ziemi Świętej. Przedtem Albert byđ krótko biskupem Bobbio, a następnie przez 20 lat rządziđ diecezją Vercelli, peđniąc równocześnie ważne misje dyplomatyczne z ramienia Stolicy Apostolskiej. Do Ziemi Świętej przybyđ w 1206 roku. Dnia 14 września 1214 roku zostađ zasztyletowany w Akce przez mistrza szpitala Ducha Świętego, którego usunąđ z urzędu za niegodne życie. Patriarcha Albert w liście skierowanym do wspólnoty pustelników „przy źródle”, które tradycja związađa z osobą proroka Eliasza, w imieniu Kościođa kodyfikowađ praktykowany przez nią sposób życia. List ten stađ się dla wspólnoty „formuđą życia”, a w przyszđości zostanie uznany za reguđę Zakonu Karmelitańskiego. Chociaż list patriarchy posiada liczne analogie do innych tekstów normatywnych, jego gđównym źródđem jest Pismo Święte. Świadczy o tym nie tylko nacisk pođożony na rozważanie sđowa Bożego i liczne cytaty biblijne, ale również biblijny styl. List, który stađ się reguđą,

ROZDZIAĐ 1

jest przykđadem ewolucji życia eremickiego w kierunku cenobickim. Samotna pustelnia w dalszym ciągu byđa miejscem modlitwy, pracy, posiđku i spoczynku eremity. Równocześnie jednak pustelnicy codziennie wspólnie uczestniczyli we Mszy św. i raz w tygodniu zbierali się na kapituđę, na której radzili „o zbawieniu duszy”, a przeđożony karciđ dostrzeżone przewinienia podwđadnych. Realizację ideađu kontemplacyjnego wspomagađy praktyki ascetyczne: ścisđe milczenie, praca, dđugotrwađe posty i zakaz spożywania mięsa. Przed otrzymaniem reguđy eremici nie posiadali kaplicy (Eugenia Nitowski kwestionuje tę opinię); najpewniej, podobnie jak pustelnicy đawr bizantyjskich, raz w tygodniu zbierali się na sđuchanie Mszy św. Wówczas też sđuchali nauki przeđożonego. Przypuszczalnie reguđa nie nakđadađa na mnichów obowiązku odmawiania godzin kanonicznych, polecając jedynie recytowanie wyznaczonej na każdą godzinę pewnej liczby psalmów — analfabeci znali je na pamięć — zgodnie z obowiązującą wówczas w Kościele praktyką. Eremici, zwracając się do patriarchy Alberta o nadanie reguđy, pragnęli otrzymać ze strony Kościođa uznanie swojej wspólnoty za wspólnotę zakonną. W tym czasie prawo kościelne nie rozróżniađo jeszcze zakonów na prawie papieskim i na prawie biskupim. Zatwierdzenie reguđy przez patriarchę dawađo eremitom z góry Karmel prawo zakđadania klasztorów również poza jego diecezją. Jeżeli później prosili papieży o zatwierdzenie swojej reguđy, czynili to dlatego, aby wzmocnić swoją pozycję wobec niechętnego im duchowieństwa. Oryginađ reguđy nie zachowađ się. Najstarszy jej tekst znamy z bulli papieża Honoriusza III Ut vivendi normam z 1226 roku, zatwierdzającej po raz pierwszy reguđę. Eliasz i Maryja Dla czđowieka średniowiecza góra Karmel byđa nierozerwalnie związana z osobą proroka Eliasza. W literaturze patrystycznej występuje on jako wzór życia eremickiego. Św. Atanazy pisze, że

POWSTANIE ZAKONU

„życie ascetyczne posiada wzór, w którym może się przeglądać jak w lustrze: jest nim przykđad wielkiego Eliasza” (Vita Antonii, 7). Św. Hieronim w 58. liście do Paulina przekonuje, że wzorami życia pustelniczego są Paweđ, Antoni, Julian, Makary, a w Piśmie Świętym Eliasz, Elizeusz i uczniowie proroccy, „którzy żyli w osadach i miejscach samotnych i rozbijali swoje namioty nad brzegami Jordanu”. Do eliańskiej tradycji odwođywano się również w zachodniej literaturze monastycznej. Św. Piotr Damiani twierdzi, że: „Ten sposób życia (...) zostađ zapoczątkowany w Starym Testamencie przez Eliasza. Elizeusz powiększyđ liczbę uczniów i jeszcze bardziej upowszechniđ życie pustelnicze”.

1. Statua proroka Eliasza

Jest nieprawdopodobne, aby eremici z góry Karmel nie zdawali sobie sprawy ze szczególnego znaczenia wybranego przez siebie miejsca. W takiej sytuacji musiađo się u nich zrodzić przekonanie,

ROZDZIAĐ 1

że są kontynuatorami sposobu życia, który kiedyś na górze Karmel praktykowađ prorok Eliasz. Tak wđaśnie powstađa legenda o eliańskim pochodzeniu zakonu. Sprzyjađ jej fakt, że pustelnicy đacińscy zasiedlili opuszczoną đawrę bizantyjską. W ten sposób pođączyđy się w jedną trzy niezależne od siebie tradycje. Pod koniec XIV wieku pogđębionej kodyfikacji tradycji, powszechnie przyjętej w zakonie, dokonađ prowincjađ kataloński Felipe Ribot w dziele Libri decem de institutione et peculiaribus gestis religiosorum carmelitarum (1370). Następcy Ribota za karmelitów i uczniów Eliasza uznali wszystkich mnichów. W XVII wieku historycy zakonu dzieje karmelitów zaczynali zawsze od Eliasza. W tym też wieku po raz pierwszy tradycyjną historię zakwestionowađ bollandysta Daniel Papenbroeck, jezuita belgijski, czym sprowokowađ ostrą polemikę, przerwaną w roku 1698 przez papieża Innocentego XII, który nakazađ milczenie obu stronom. Jego następca, Klemens XI, na prośbę obu gađęzi Zakonu Karmelitańskiego, zgodziđ się na umieszczenie posągu proroka Eliasza w jednej z nisz bazyliki św. Piotra. Nie wiemy, jakie racje skđoniđy go do wyrażenia zgody. Posąg, wykonany na koszt obu zakonów, zostađ umieszczony w roku 1727 w miejscu wskazanym przez Benedykta XIII, między posągami św. Dominika i św. Heleny. Widnieje pod nim napis: Universus Ordo Carmelitarum Fundatori suo S. Eliae Prophetae erexit. Dopiero w XX wieku legenda przestađa być historią, a prorok Eliasz pozostađ tylko duchowym ojcem karmelitów. Patriarcha Albert zleciđ eremitom zbudowanie oratorium. Byđ to warunek zaistnienia ich jako wspólnoty zakonnej, zakonnicy bowiem skđadali ślub przynależności do konkretnego domu zakonnego, a nie byđo domu zakonnego bez kościođa. Istnienie kościođa potwierdza relacja francuskiego pielgrzyma z 1231 roku: „Na tej górze (Karmel) znajduje się bardzo miđe i urocze miejsce, gdzie jest kościóđek pod wezwaniem Najświętszej Dziewicy”. Z czasem od tego wđaśnie kościođa eremici z góry Karmel byli nazywani „braćmi Najświętszej Maryi Panny z góry Karmel”. W 1252 roku nazwa ta po raz pierwszy pojawiđa się w bulli papieskiej. Świadczy to, że już wcześniej byđa w powszechnym użyciu.

POWSTANIE ZAKONU

Ponieważ eremici skđadali śluby w świątyni pod wezwaniem Maryi, stąd — zgodnie z pojęciami feudalnymi — istnieli po to, aby szerzyć Jej cześć. Takie określenie celu zakonu zostađo potwierdzone przez kapituđę obradującą w Montpellier w 1287 roku: „in cuius (Mariae, Matris Jesu) obsequio et honore fundata est nostra religio de Monte Carmelo — na Jej (Maryi, Matki Jezusa) sđużbę i ku Jej czci powstađ nasz zakon z góry Karmel”. Kilka lat wcześniej podobne przekonanie wyraziđ przeđożony generalny Pierre de Millaud (1282). Prosząc Edwarda I, króla Anglii, o listy polecające, zapewniađ go o modlitwach w jego intencji do Najświętszej Maryi Panny, „ad cuius laudem et gloriam ordo ipse in transmarinis partibus specialiter exstiterit — który to zakon powstađ w krajach zamorskich specjalnie dla oddawania czci i szerzenia chwađy (Maryi)”. Od oratorium przejąđ nazwę również klasztor, a następnie zakon. Pierwsze aprobaty papieskie W 1215 roku IV sobór laterański, zwođany przez papieża Innocentego III, pod naciskiem biskupów postanowiđ pođożyć tamę niekontrolowanemu rozwojowi nowych zakonów, ujmując go w ramy jednej z dwóch wypróbowanych przez wieki form: monastycznej i kanoniczej, bazujących odpowiednio na regule św. Benedykta i tak zwanej regule św. Augustyna. Karmelici mieli do wyboru: zmianę reguđy lub staranie się o zatwierdzenie wđasnej, którą jednak w mniemaniu biskupów sobór uznađ za nową i niedopuszczalną. Mimo to postanowili bronić swojego sposobu życia i swojej odrębności. Patriarcha Albert nie mógđ im pomóc, ponieważ zmarđ przed rokiem, zwrócili się więc bezpośrednio do Stolicy Apostolskiej z prośbą o zatwierdzenie wđasnej reguđy. W 1226 roku uczyniđ to papież Honoriusz III w bulli Ut vivendi normam, pozwalając im żyć wedđug reguđy Alberta „na odpuszczenie grzechów”. W ten sposób pośrednio zatwierdziđ zakon. W 1229 roku następca Honoriusza, Grzegorz IX, kilkakrotnie interweniowađ na rzecz eremitów z góry Karmel. W bulli Ex officii nostri jeszcze raz zatwierdziđ

ROZDZIAĐ 1

reguđę Alberta. Ponadto określiđ zakres obowiązywania ślubu ubóstwa, zabraniając także wspólnotowego posiadania dóbr ruchomych. Pozwoliđ jedynie na posiadanie osđów jucznych oraz na mađą hodowlę bydđa i ptactwa domowego. W obronie klasztoru przed ingerencją osób postronnych w jego życie, postanowiđ, że przeora wybiera wspólnota większością gđosów. Papież mocno podkreśliđ charakter kontemplacyjny zakonu.

SPIS TREŚCI

WSTĘP ......................................................................................................... 5 ROZDZIAĐ 1 Powstanie Zakonu Formy życia zakonnego w średniowieczu........................................... 9 Ruch eremicki w Europie Zachodniej w XI–XII wieku.................... 10 Pustelnicy đacińscy na górze Karmel................................................. 11 Przyjęcie reguđy od patriarchy Alberta Avogadro............................. 13 Eliasz i Maryja................................................................................... 14 Pierwsze aprobaty papieskie.............................................................. 17 ROZDZIAĐ 2 Rozwój zakonu w Europie Migracja do Europy ........................................................................... 19 Zatwierdzenie reguđy przez Innocentego IV ..................................... 20 Karmelici zakonem mendykanckim .................................................. 22 Rozwój zakonu w Europie................................................................. 23 Kult maryjny...................................................................................... 24 ROZDZIAĐ 3 Kryzys i pierwsze próby reform Przyczyny i objawy kryzysu.............................................................. 27 Zđagodzenie reguđy przez Eugeniusza IV.......................................... 29 Inne próby reform.............................................................................. 30 Reforma trydencka ............................................................................ 33 ROZDZIAĐ 4 Reforma terezjańska Powstanie Zakonu Karmelitanek....................................................... 34 Karmelitanki w Hiszpanii w pođowie XVI wieku ............................. 36 Święta Teresa z Awili........................................................................ 38 Geneza ideađu .................................................................................... 40 Karmelici w Hiszpanii w pođowie XVI wieku .................................. 43 Reforma braci .................................................................................... 46 Fundacja w Duruelo........................................................................... 48

SPIS TREŚCI

553

ROZDZIAĐ 5 Usamodzielnienie się reformy Trudne narodziny nowego ................................................................. 51 Powstanie prowincji .......................................................................... 54 Konstytucje dla braci i sióstr ............................................................. 57 Konflikt wewnątrz reformy ............................................................... 58 Kongregacja staje się zakonem.......................................................... 64 ROZDZIAĐ 6 Powstanie i rozwój Kongregacji wđoskiej w XVII wieku Zađożenie klasztoru w Genui ............................................................. 66 Podziađ Karmelu Terezjańskiego....................................................... 67 Kapituđa generalna w 1605 roku........................................................ 70 Twórcy Kongregacji wđoskiej ........................................................... 71 Rozwój zakonu w Europie................................................................. 76 Prowincja polska w XVII wieku ....................................................... 81 Prawodawstwo................................................................................... 84 ROZDZIAĐ 7 Zđoty wiek Kongregacji hiszpańskiej........................................................ 87 ROZDZIAĐ 8 Karmelitanki bose w XVII wieku W Kongregacji hiszpańskiej.............................................................. 92 We Wđoszech..................................................................................... 94 We Francji ......................................................................................... 97 W Belgii........................................................................................... 102 W Polsce .......................................................................................... 104 W innych krajach............................................................................. 109 ROZDZIAĐ 9 Erem karmelitański w XVII wieku Geneza eremu .................................................................................. 113 Prawo i życie eremów...................................................................... 114 Eremy hiszpańskie........................................................................... 121 Eremy Kongregacji wđoskiej ........................................................... 123 Erem w Czernej ............................................................................... 127

SPIS TREŚCI

554

ROZDZIAĐ 10 Misje karmelitańskie w XVI–XVII wieku Misja w Kongu ................................................................................ 131 Osiedlenie się w Meksyku............................................................... 132 Dyskusja o misjach.......................................................................... 137 Misja perska..................................................................................... 139 Misje w Indiach ............................................................................... 142 Misje na Bliskim Wschodzie........................................................... 145 Karmelici polscy na misjach............................................................ 147 Formacja misjonarzy ....................................................................... 149 Kongregacja Rozkrzewiania Wiary................................................. 154 ROZDZIAĐ 11 Nauczanie i nauka w XVII wieku Organizacja studiów ........................................................................ 156 Piśmiennictwo ................................................................................. 159 Nauczanie i piśmiennictwo w Polsce .............................................. 164 ROZDZIAĐ 12 Duszpasterstwo w XVII wieku Duszpasterstwo ogólne .................................................................... 172 Kult Dzieciątka Jezus ...................................................................... 176 Kult Matki Bożej ............................................................................. 180 Kult św. Józefa ................................................................................ 185 ROZDZIAĐ 13 Zakon w pierwszej pođowie XVIII wieku (do 1762 r.) Kongregacja hiszpańska .................................................................. 192 Kongregacja portugalska ................................................................. 195 Kongregacja wđoska ........................................................................ 197 Prowincja polska.............................................................................. 200 Zmiany w prawodawstwie............................................................... 206 Nauczanie i piśmiennictwo.............................................................. 208 Misje ................................................................................................ 211 Dziađalność duszpasterska ............................................................... 216

SPIS TREŚCI

555

ROZDZIAĐ 14 Upadek zakonu Kasaty józefińskie............................................................................ 223 Zakon w okresie rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich....... 227 Upadek Kongregacji hiszpańskiej ................................................... 235 Upadek Kongregacji portugalskiej .................................................. 243 ROZDZIAĐ 15 Zakon na ziemiach polskich w latach 1772Ŧ1864 Klasztory męskie ............................................................................. 245 Klasztory karmelitanek bosych ....................................................... 268 ROZDZIAĐ 16 Proces odnowy zakonu Kryzys i odbudowa struktur centralnych Kongregacji wđoskiej ..... 275 Zasady odnowy................................................................................ 278 Odrodzenie się dawnych prowincji Kongregacji wđoskiej.............. 281 Zjednoczenie zakonu ....................................................................... 288 Odrodzenie się prowincji polskiej ................................................... 291 ROZDZIAĐ 17 Odrodzenie karmelitanek bosych W krajach europejskich ................................................................... 298 Odrodzenie w Polsce ....................................................................... 306 Klasztory w Ameryce Đacińskiej .................................................... 309 ROZDZIAĐ 18 Zakon w XX wieku Póđwiecze rozwoju........................................................................... 313 Zmiana konstytucji w roku 1926 ..................................................... 316 Kolegia przygotowawcze ................................................................ 318 Odrodzenie eremu karmelitańskiego ............................................... 322 Prowincje hiszpańskie ..................................................................... 324 Inne prowincje europejskie.............................................................. 328 Zakon w Ameryce ........................................................................... 332 Zakon po Soborze Watykańskim II ................................................. 344

SPIS TREŚCI

556

ROZDZIAĐ 19 Rozwój odrodzonej prowincji polskiej Semiprowincja polska w czasie I wojny światowej ........................ 349 Prowincja polska w okresie międzywojennym ............................... 352 Okres II wojny światowej................................................................ 355 Lata powojenne................................................................................ 359 Niższe Seminarium.......................................................................... 364 Podziađ prowincji............................................................................. 367 ROZDZIAĐ 20 Karmelitanki bose w XX wieku „Wiek karmelitanek” ....................................................................... 369 Uwspóđcześnienie struktur............................................................... 371 Klasztory w Hiszpanii i Portugalii .................................................. 375 Klasztory we Francji........................................................................ 377 W pozostađych krajach europejskich ............................................... 379 Klasztory w Ameryce ...................................................................... 387 Klasztory w krajach misyjnych ....................................................... 389 ROZDZIAĐ 21 Karmelitanki polskie w XX wieku W okresie międzywojennym (1918Ŧ1939) ..................................... 395 W czasie II wojny światowej (1939Ŧ1945)..................................... 396 W nowej rzeczywistości .................................................................. 399 ROZDZIAĐ 22 Nauczanie i nauka w XX wieku Studia seminaryjne .......................................................................... 404 Nauczanie w prowincji polskiej ...................................................... 406 Kolegium Międzynarodowe w Rzymie........................................... 409 Nauka w zakonie ............................................................................. 411 Odrodzenie się szkođy karmelitańskiej ............................................ 414 Rozwój szkođy karmelitańskiej........................................................ 420 ROZDZIAĐ 23 Dziađalność apostolska w XIX i XX wieku Duszpasterstwo ogólne .................................................................... 423

SPIS TREŚCI

557

Bractwa karmelitańskie ................................................................... 426 Prasa karmelitańska ......................................................................... 430 ROZDZIAĐ 24 Duszpasterstwo prowincji polskiej w XX wieku Duszpasterstwo ogólne .................................................................... 434 Bractwa karmelitańskie ................................................................... 438 Apostolstwo sđowa pisanego ........................................................... 441 ROZDZIAĐ 25 Misje karmelitańskie w XIX i XX wieku Odrodzenie misji karmelitańskich ................................................... 445 Bliski i Środkowy Wschód .............................................................. 447 Indie ................................................................................................. 452 Daleki Wschód ................................................................................ 457 Afryka .............................................................................................. 459 Misjonarze polscy w Afryce............................................................ 462 Biađoruś i Ukraina............................................................................ 466 ROZDZIAĐ 26 III zakon. Zgromadzenia i instytuty agregowane III zakon........................................................................................... 468 III zakon w Polsce ........................................................................... 472 Zgromadzenia agregowane.............................................................. 475 Instytuty świeckie agregowane........................................................ 479 TABELE ................................................................................................... 481 BIBLIOGRAFIA Źródđa............................................................................................... 501 Podręczniki. Opracowania cađości................................................... 502 Zakon w Średniowieczu .................................................................. 503 Reforma terezjańska ........................................................................ 503 Studia monograficzne ...................................................................... 504 Karmelitanki bose............................................................................ 504 Karmelitanki bose w Polsce ............................................................ 505 Karmelici bosi w Polsce .................................................................. 506 Duchowość karmelitańska............................................................... 508 Duszpasterstwo................................................................................ 511

558

SPIS TREŚCI Misje karmelitańskie........................................................................ 512

SPIS ILUSTRACJI JEDNOBARWNYCH (W TEKŚCIE) .................................... 513 SPIS ILUSTRACJI KOLOROWYCH .............................................................. 517 INDEKS OSÓB ........................................................................................... 520 INDEKS MIEJSCOWOŚCI I NAZW GEOGRAFICZNYCH ................................. 535 521