Świętość a zjawiska nadzwyczajne by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Autorzy: J.W. Gogola OCD J. Machniak W. Misztal S.T. Praśkiewicz OCD A. Ruszała OCD A. Smagacz OCD D. Wider OCD M. Zawada OCD W. Zyzak

ZJAWISKA NADZWYCZAJNE A ŚWIĘTOŚĆ XII Dni duchowości 7–8 maja 2009 Pod redakcją O. Jerzego Wiesława Gogoli OCD

Kraków 2010 Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Imprimi potest O. Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 13.04.2010 r. Nr 84/10

Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18a, 31-510 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-072-1

Wprowadzenie w Dni duchowości

26 sierpnia 1878 roku w Betlejem umiera karmelitanka bosa Mariam Baouardy urodzona w Galilei, a więc rodaczka Jezusa z Nazaretu. Natychmiast idzie wiadomość wśród miejscowej ludności, że umarła święta – to jest po dzień dzisiejszy w tamtych okolicach jej imię własne. Pogrzeb tej karmelitanki był wielką manifestacją wiary i zachwytu ludu. Pochowano ją przy wejściu do nowej kaplicy i umieszczono obszerny napis: „Tu spoczywa w pokoju Pana siostra Maria od Jezusa Ukrzyżowanego, zakonnica profeska nosząca biały welon (konwerska), dusza ciesząca się szczególnymi łaskami i cnotami, wyróżniająca się przez swoją pokorę, przez swoje posłuszeństwo i miłość. Jezus, Jedyna miłość jej serca, wezwał ją do Siebie w 33 roku jej życia, w 12 jej życia zakonnego, w Betlejem 26 sierpnia 1878 roku. Niech odpoczywa w pokoju”. To niezwyczajne, by na epitafium dla zwykłej siostrzyczki umieszczać tak obszerny napis zawierający właściwie streszczenie jej duchowości. Czas pokazał, że ten wyjątek był jak najbardziej uzasadniony. Nie musiał zresztą czas tego pokazywać, bo dla prostego ludu i dla wszystkich, którzy mieli z nią jakikolwiek kontakt, jej wyjątkowe życie było czymś oczywistym. Epitafium streszcza istotę jej duchowości, bo najpierw wspomina o wyjątkowych łaskach, jakimi Bóg ją obdarzał w życiu a potem w specyficznych postawach, tj. pokorze, posłuszeństwie i miłości, jako jej odpowiedzi na Boże działanie.

Jerzy W. Gogola OCD

Biorąc pod uwagę niezwykłość tego życia zdecydowałem się wziąć za temat tegorocznych Dni duchowości „Zjawiska nadzwyczajne a świętość”. Pozwoli nam on nie tylko poznać przynajmniej odrobinę z bogactwa ducha świętej Palestynki, ale i przybliżyć sobie ten ważny w naszych czasach temat. Pragnę powitać gości biorących udział w tegorocznym wydarzeniu Dni duchowości. W tym roku nie mogę powitać naszego Ojca Prowincjała, bo kilkanaście dni temu rozpoczęła się Kapituła Generalna naszego zakonu w Fatimie, na którą wyjechał i z której już nie wróci, bo został wybrany na jednego z Definitorów. Nie ma w Polsce nawet jego wikariusza, więc witam obecnego zastępcę prowincjała o. Andrzeja Ruszałę, który dokona krótkiego wprowadzenia. Witam Ojców prelegentów zaproszonych na dzień dzisiejszy i wszystkich przybyłych. Program tegorocznych Dni jest taki w sam raz, jak się wydaje. Są referaty poświęcone duchowości siostry Mariam i są inne o charakterze bardziej ogólnym zainspirowane jej duchowością. O. Jerzy Wiesław Gogola OCD Dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości

Słowo Przedstawiciela Prowincjała

Z radością witam Was wszystkich, przybyłych na Dni duchowości karmelitańskiej. W tych dwóch dniach spotkamy się z różnych względów z bardzo ciekawą postacią Karmelu – siostrą Marią od Jezusa Ukrzyżowanego. W ubiegłym roku na ok. 60 sprzedawanych pozycji książkowych, wydanych w naszym wydawnictwie, rekord pod względem poczytności i sprzedaży pobiła pozycja o. Pierre’a Estrate’a, Mariam. Święta Palestynka. Życie siostry Marii od Jezusa Ukrzyżowanego. Świadczy to o dużym zainteresowaniu tą dotąd mało znaną w Polsce postacią Karmelu Terezjańskiego. Wydaje się, że zainteresowanie to w dużej mierze rodzi się już z samej historii jej w sumie krótkiego – niespełna 33-letniego życia, bardzo niezwykłego, zarówno pod względem wydarzeń naturalnych, jak i zjawisk nadprzyrodzonych. Urodzona ok. 20 km od Nazaretu w Ziemi Świętej, po śmierci rodziców oddana pod opiekę stryja, przeprowadza się do Aleksandrii. Tam w wieku 13 lat cudownie uzdrowiona po poderżnięciu jej gardła przez fanatycznego muzułmanina. Wyjeżdża do Francji, wstępując najpierw do Zgromadzenia Sióstr św. Józefa od Objawienia, z którego została usunięta jeszcze przed obłóczynami zakonnymi, następnie wstępuje do karmelitanek bosych, jako konwerska, czyli siostra do najniższych posług. Wiele dzieje się w jej życiu od strony zewnętrznej: wyjeżdża na nową fundację do Karmelu w Indiach, potem znów wraca

Andrzej Ruszała OCD

do Francji, by w końcu dać początek fundacji Karmelu w Betlejem w Ziemi Świętej, gdzie umiera w roku 1878. Jeszcze bardziej niezwykłe są łaski, jakimi Bóg ją obdarowywał: liczne ekstazy, lewitacje, bilokacje, stygmaty, łaska przebicia serca, dar proroctwa, poznanie wewnętrznego stanu duszy innych osób, świetlistość ciała, opanowanie anielskie, ale Bóg dopuścił także okresy szatańskiego opętania w jej życiu. Z tych też powodów wspomnianą książkę o. Estrate’a wielu może czytać z zapartym tchem, jak dobrą powieść sensacyjną albo powieść science fiction. Z tych też powodów jest rzeczą ważną, aby w tym gąszczu niezwykłości w życiu bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego wydobyć to, co istotne z punktu widzenia życia duchowego i świętości, w tej perspektywie próbując następnie opisać i uporządkować wszystkie inne – także te niezwykłe – fenomeny w jej życiu. Wyrażam radość, że próbę tego podejmują właśnie tegoroczne dni duchowości, zorganizowane przez Karmelitański Instytut Duchowości i jego dyrektora – o. prof. Jerzego Gogolę. Ufam, że tegoroczny temat: „Świętość a zjawiska nadzwyczajne”, na przykładzie Małej Arabki – jak często nazywano s. Marię, pomoże nam nieco bardziej uporządkować relację pomiędzy tym, co najistotniejsze w życiu chrześcijańskim, a więc zjednoczeniem z Bogiem i świętością, a różnymi niezwykłymi łaskami i zjawiskami, które mogą jej towarzyszyć, a które nieraz mogą przyćmić lub w ogóle zasłonić Tego, który jest ich Dawcą i istotą wszystkiego. Przybliżając w tych dniach postać błogosławionej Arabki, chciejmy wnikać w głąb jej relacji z Jezusem oraz jej powołania i misji w Karmelu i w Kościele. Poprzez łaski, również te niezwykłe – obecne w jej życiu, chciejmy wnikać w jej wnętrze, szukając wskazań dla nas ludzi współczesnych: kapłanów, osób konsekrowanych i świeckich, którzy w swym życiu pragną radykalnie iść za Jezusem. W życiu naszej Siostry z Betlejem starajmy się dostrzec nie tylko to, co zewnętrznie niezwykłe, lecz przede wszystkim to, co święte i heroiczne, a co przejawia się w jej postawie

Słowo Przedstawiciela Prowincjała

pełnej pokory, prostoty, ufności i ofiarnej miłości wobec Boga i człowieka. Moi Drodzy uznaję za otwarte tegoroczne dni duchowości o „małym nic”, jak siebie nazywała Maria od Jezusa Ukrzyżowanego. Bądźmy uważni i wnikliwi, słuchając tego, co Duch Święty mówi przez świadectwo jej życia dla Kościoła.

O. dr Andrzej Ruszała OCD

Wykaz skrótów

aa. vv. DES DGK DSAM

– – – –

DZ LG

– –

MD Myśli

– –

NC NDS PD TW ŻPM

– – – – –

autori vari (różni autorzy) Dizionario enciclopedico di spiritualità św. Jan od Krzyża, Droga na Górę Karmel Dictionaire de spiritualitéascetique et mystique, Paris 1937− św. Faustyna Kowalska, Dzienniczek Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium Jan Paweł II, List Apostolski Mulieris dignitatem, 1988 bł. Maria od Jezusa Ukrzyżowanego, Myśli, przekł. D. Śliwa, Kraków 2005 św. Jan od Krzyża, Noc ciemna Nuovo dizionario di spiritualità, Roma 1982 św. Jan od Krzyża, Pieśń duchowa św. Teresa od Jezusa, Twierdza wewnętrzna św. Jan od Krzyża, Żywy płomień miłości

Historyczne uwarunkowania życia duchowego bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego Arkadiusz Smagacz OCD

Święci żyją w konkretnych realiach współczesnego im świata. Nie można zaprzeczyć istnieniu organicznej więzi, jaka łączy świętego z Kościołem oraz świętego ze światem. Święci pozostawiają ślad swojej obecności tam, gdzie stawia ich Boża Opatrzność. Historykowi jednak brak odpowiednich narzędzi badawczych, aby jednoznacznie ukazać i jednoznacznie udowodnić istnienie związku pomiędzy poziomem świętości poszczególnych członków Kościoła a toczącymi się w świecie wydarzeniami i postawami innych. Szczególnie chodzi o sytuacje, w których nie ma dowodów na osobiste spotkania, korespondencję, rzeczywisty kontakt. Nie oznacza to jednak, iż nie istnieją duchowe, nieuchwytne dla mędrca szkiełka i oka więzi i oddziaływania, które decydują o losach Kościoła i świata. W bulli ogłaszającej Wielki Jubileusz Roku 2000 Sługa Boży Jan Paweł II zapisał znamienne słowa: Objawienie poucza zarazem, że chrześcijanin nie idzie samotnie drogą nawrócenia. W Chrystusie i przez Chrystusa jego życie zostaje złączone tajemniczą więzią z życiem wszystkich innych chrześcijan w nadprzyrodzonej jedności Mistycznego Ciała. Dzięki temu między wiernymi dokonuje się przedziwna wymiana darów duchowych, która sprawia, że świętość jednego wspomaga innych w znacznie większej mierze, niż grzech jednego może zaszkodzić innym (Incarnationis misterium, 10).

Arkadiusz Smagacz OCD

Wielka to tajemnica dla teologa, ważna to również prawda dla historyka Kościoła, który nie może jej pominąć, gdy bada i stara się ukazać historyczne uwarunkowania życia duchowego osób świętych. W jakim świecie i w jakim Kościele przyszło żyć i realizować ideał świętości bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego? Niniejsze studium w pewnym przynajmniej stopniu pragnie nakreślić historyczny krajobraz życia Małej Arabki z Betlejem.

1. Córka Kościoła maronickiego

Mariam Baouardy przyszła na świat 5 stycznia 1846 r. w maronickiej rodzinie Giriès – Jerzego (z Khourfesh) i Mariam Shahine (z Tarshiha) o korzeniach libańsko-damasceńskich, która kilka lat przed narodzinami córki osiedliła się w miejscowości Abellin (obecnie Ibillin), położonej w Górnej Galilei przy drodze łączącej znany z czasów wypraw krzyżowych i początków Zakonu Karmelitańskiego port w Akce1 z Nazaretem. W czasach biblijnych ziemie te posiedli potomkowie Zabulona, syna Jakuba. Politycznie Galilea jako część Palestyny (a szerzej Syrii) przynależała od roku 1517 do Imperium Osmańskiego. Współcześnie są to tereny państwa Izrael. Arabska rodzina Baouardy przynależała do katolickiego Kościoła wschodniego noszącego miano Kościoła maronickiego. W wielu biografiach bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego mowa jest nie o Kościele maronickim, ale o Kościele melchickokato1

Akka od roku 1191, po upadku Jerozolimy, pełniła rolę stolicy Królestwa Jerozolimskiego. Tutaj mieściła się także siedziba patriarchy jerozolimskiego św. Alberta z Avogadro, który nadał eremitom karmelitańskim regułę. W 1291 roku miasto poddało się oblegającym je wojskom Mameluków pod dowództwem sułtana Al-Aszrafa Chalila. Upadek Akki zakończył panowanie łacińskie w Ziemi Świętej i położył kres epoce wypraw krzyżowych.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

lickim lub też bardzo ogólnie wspomina się o Kościele greckokatolickim (bizantyńskim), co z jednej strony jest historyczną nieścisłością, a z drugiej strony obrazą dla maronitów2. Powodem zamieszania wokół kościelnej przynależności rodziny Baouardy są okoliczności chrztu małej Mariam. Zgodnie z tradycją wschodnią przyjęła ona ten sakrament (wraz z sakramentem bierzmowania) w dziesiątym dniu od urodzin, czyli 15 stycznia. Uroczystość odbyła się w kościele św. Jerzego w Abellin. Szafarzem sakramentu był ks. Józef Kudad, proboszcz parafii melchickiej. Dlaczego rodzice Mariam zdecydowali się na chrzest w tym właśnie kościele, a nie w kościele własnego obrządku w niedalekiej Akce? Badając motywy, które nimi kierowały, należy wyjaśnić przyczyny, dla których państwo Baouardy osiedlili się w Abellin. Otóż, Giriès został w swojej rodzinnej wiosce Khourfesh oskarżony o morderstwo i wtrącony do więzienia w Akce. Na szczęście oczyszczono go z zarzutu i po pewnym czasie zwolniono. Nie mógł jednak dłużej pozostać w Khourfesh ze względu na ponawiane przeciwko niemu oskarżenia, a być może i prześladowania ze strony, jak się możemy domyśleć, lokalnych władz muzułmańskich. Wtedy to zdecydował się wraz z żoną przenieść do niezbyt odległego Abellin, gdzie nadal zajmował się wytwarzaniem prochu. Wówczas to na świat przyszła ich bardzo oczekiwana (po doświadczeniu śmierci aż 12 dzieci) i wyproszona podczas pielgrzymki do Betlejem córka, której imię Mariam świadczy o ofiarowaniu Bożej Rodzicielce. Najbliższy kościół maronicki, w którym powinien odbyć się chrzest mieścił się w Akce. Najprawdopodobniej ze względu na wciąż żywe wspomnienie wydarzeń z okresu uwięzienia i ryzyko rozpoznania jako domniemanego mordercy Giriès zdecydował się na chrzest w melchickim kościele w Abellin. Dokumentacja procesu beatyfikacyjnego poświadcza jednak 2

W niniejszym artykule opieram się na ustaleniach prof. Nicola Gori, autora włoskiej biografii bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego – Mariam di Betlemme. Vita della beata Maria di Gesù Crocifisso, Cinisello Balsamo (Milano) 2005. Z tej też publikacji zaczęrpnięte są najważniejsze fakty z życia Małej Arabki.

Arkadiusz Smagacz OCD

bardzo żywe kontakty rodziny Baouardy z miejscowym maronickim proboszczem, który wielokrotnie odwiedzał dom rodzinny Małej Arabki3. Oznacza to, iż rodzina nie zerwała więzów z Kościołem maronickim. Świadomość przynależności do Kościoła maronickiego wycisnęła głębokie znamię na duchowości bł. Marii, szczególnie w aspekcie jej całkowitego i pełnego dziecięcej miłości oddania Stolicy Apostolskiej w osobie Ojca Świętego Piusa IX, którego nazywała swoim ojcem. Gdy z początkiem roku 1878 dane jej było poznanie dnia bliskiej już śmierci papieża Mastai-Ferrettiego, według świadectwa współsióstr, wyznała, iż nie byłoby dobrze, gdyby jej ojciec odszedł sam, pozostawiając na ziemi swoją córkę. Czuła się ofiarowana przez Boga Piusowi IX już w dniu swoich urodzin. Wierność wobec Kościoła rzymskiego Mała Arabka wyznała także w wieku 13 lat, gdy wzywana w Aleksandrii do porzucenia katolicyzmu i przejścia na islam odważnie zaświadczyła, iż jest i do śmierci będzie córką katolickiego, apostolskiego i rzymskiego Kościoła. Wyznanie to przypieczętowała śmiercią męczeńską. Powrót do życia zawdzięczała cudownej interwencji Matki Najświętszej. Nieprzerwana wierność wobec Stolicy Apostolskiej, wierność wobec biskupa Rzymu to jedna z głównych cech wyróżniających Kościół maronicki spośród innych Kościołów wschodnich. Jeszcze nie tak dawno panowało wśród historyków błędne przekonanie o przynależności Kościoła maronickiego do Kościołów unickich, które zerwawszy w starożytności bądź w średniowieczu jedność z Kościołem rzymskim, wskutek popełnienia błędów doktrynalnych, w pewnym momencie dziejów powróciły do jedności z Rzymem. Nie tak stało się z maronitami. Kościół maronicki wywodzi się z lokalnej wspólnoty powstałej w V w. wokół klasztoru Beit 3

Mariam na różnych etapach swojego życia korzystała z posługi kapłanów obrządku melchickiego. W Marsylii jej spowiednikiem, który pokierował ją na drogi życia zakonnego był melchita ks. Filip Abdou. Mała Arabka w pełni korzystała z bogactwa różnorodnej tradycji Kościoła.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

Marun w ówczesnej Syrii i zgromadzonej wokół świętego kapłana-eremity Marona. Wspólnota ta zdecydowanie opierała się błędom monofizytyzmu, panującemu w patriarchacie antiocheńskim i aleksandryjskim, trwając tym samym wiernie przy nauczaniu Soboru w Chalcedonie i nauce świętego papieża Leona Wielkiego o dwóch prawdziwych: boskiej i ludzkiej naturach w jednej Osobie Jezusa Chrystusa. Najnowsze badania wykazały także bezpodstawność oskarżeń maronitów o herezję monoteletyzmu, co jeszcze bardziej potwierdza ich nieustanną prawowierność (perpetua orthodoxia maronitarum). Na początku VIII w. w czasie kryzysu wokół wyboru patriarchy patriarchatu antiocheńskiego, do którego przynależała wspólnota skupiona przy klasztorze św. Marona, maronici dokonali kanonicznej elekcji własnego pasterza – patriarchy Jana Marona (zm. 707), dając tym samym początek autonomicznemu Kościołowi maronickiemu. Prześladowania ze strony Arabów, a także heterodoksyjnych melchitów i jakobitów sprawiły, iż maronici wyemigrowali ze swych pierwotnych siedzib i osiedlili się w Libanie, tworząc tam zwartą i niezależną strukturę kościelną z własnym rytem liturgicznym oraz tradycją teologiczną, zawsze jednak prawowierną. Stopniowo też pierwotny język syryjski został wyparty przez język arabski. Wymuszona izolacja spowodowana panowaniem arabskim sprawiła, że Kościół maronicki nie utrzymywał otwartych kontaktów z Rzymem. Do wznowienia wzajemnych relacji doszło w okresie wypraw krzyżowych. W roku 1181 maronici złożyli katolickie wyznanie wiary wobec łacińskiego patriarchy Antiochii Amalryka z Limoges, a w roku 1216 ich prawowierność potwierdził podczas Soboru Laterańskiego IV papież Innocenty III. Od tego czasu datują się nieprzerwane kontakty patriarchatu maronickiego ze Stolicą Apostolską. Kościół maronicki w XVI w. przyjął w pełni reformy Soboru Trydenckiego, a w kolejnych stuleciach w pełni także zaakceptował nauczanie Soboru Watykańskiego I i II4. 4

B. Modzelewska, Maronicki Kościół, w: Encyklopedia Katolicka, t. XI, Lublin 2006, k. 1427–1432.

Arkadiusz Smagacz OCD

Kościół maronicki, podobnie zresztą jak i pozostałe Kościoły wschodnie, pozostawał w państwie muzułmańskim tolerowaną mniejszością, poddaną dyskryminującym prawom. Na przełomie X i XI w. prawa te zostały skodyfikowane, przyjmując nazwę paktu Omara (kalif z lat 634–644). Pakt redukował pozycję chrześcijan do statusu obywateli drugiej kategorii, poddanych muzułmanom, ale dzięki temu zachowujących prawo do własności i własnej religii. Wiązało się to z płaceniem odpowiedniego podatku. Nie-muzułmanie nosić musieli ponadto odróżniający ich strój, nie mogli jeździć konno, posiadać broni, wznosić nowych obiektów sakralnych, używać dzwonów, publicznie manifestować swojej religii, zamieszkiwać domów wyższych od muzułmańskich, a także żenić się z muzułmankami (muzułmanin mógł natomiast poślubić chrześcijankę). Pakt Omara kształtował prawodawstwo tureckie jeszcze w wieku XIX, mimo iż słabnąca potęga Imperium Osmańskiego sprawiła, iż państwo tureckie w połowie XIX stulecia, wskutek interwencji państw zachodnioeuropejskich, w tym przede wszystkim Francji, musiało poczynić pewne ustępstwa na rzecz chrześcijan. Dla maronitów rok 1860, po zbrojnej interwencji wojsk francuskich w regionie, przyniósł przyznanie im autonomii w ramach prowincji zwanej „Małym Libanem”. Z punktu widzenia naszych rozważań ważna jest, przynajmniej pobieżna, analiza sytuacji kobiety w społeczeństwie arabskim. Jej pozycja zarówno w rodzinie muzułmańskiej, jak i chrześcijańskiej zasadniczo się nie różniła. Trudno nawet ocenić, na ile islam wpłynął na postrzeganie roli kobiety w Kościołach wschodnich, bowiem zarówno chrześcijaństwo, jak i religia Mahometa przyjęły pewien model obecny już wcześniej w kulturze wschodniej. W zdecydowanie patriarchalnym modelu rodzinnym i społecznym kobieta pozbawiona była prawa decydowania o swoim losie. Już we wczesnym dzieciństwie o jej przyszłości decydował ojciec bądź prawny opiekun. Córka stanowiła ważny element w budowaniu pozycji rodziny w oparciu o intratne kontrakty małżeńskie. W społeczności arabskiej innego sposobu

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

realizacji życiowej misji kobiety poza małżeństwem i wypełnianiem obowiązków domowych nie przewidywano. Także rodzinom chrześcijańskim w czasach, w których żyła Mała Arabka, ideał życia konsekrowanego był bardzo daleki, mimo iż właśnie na Wschodzie zrodziło się życie monastyczne także w swojej żeńskiej formie. Pewne zmiany w tym względzie przyniosła dopiero wzmożona działalność zachodnich misjonarzy, dla których ograniczenie roli kobiety, a także zaniedbanie jej duchowego rozwoju, było poważnym nadużyciem w praktyce Kościoła wschodniego. Początkowa niemożebność zakładania klasztorów żeńskich sprawiła, iż misjonarze propagowali karmelitańskie, a przede wszystkim franciszkańskie grupy tercjarskie, dzięki którym kobiety, wypełniając nadal obowiązki życia rodzinnego i domowego, mogły w większym stopniu pogłębiać życie duchowe. Inicjatywie misjonarzy należy także przypisać zasługę przetłumaczenia na język arabski dzieł wielkich świętych kobiet: św. Teresy od Jezusa, św. Joanny de Chantal, św. Katarzyny ze Sieny, św. Marii Małgorzaty Alacoque. Dopiero XIX stulecie znaczone osłabieniem dominacji Imperium Osmańskiego na Bliskim Wschodzie i wzmożonym wpływem politycznym katolickiej Francji otworzyło możliwość fundacji w Ziemi Świętej placówek żeńskich zakonów i zgromadzeń, takich jak m.in. Sióstr Św. Józefa od Objawienia Anioła, szarytek czy też karmelitanek bosych5. Będąc świadomymi panujących w społeczeństwie arabskim stosunków i utartych od wieków zwyczajów, możemy sobie wyobrazić dramat, a jednocześnie ogromną odwagę trzynastoletniej Mariam, która od swojego stryja (po śmierci obojga rodziców pełnił on rolę jej prawnego opiekuna) dowiedziała się o zaplanowanym już kilka lat wcześniej ślubie z nieznanym sobie bliżej, dalszym krewnym z Kairu6. Co więcej, stryj poinformował ją także o podjętych już przygotowaniach i na palec założył zaręczynowy 5 6

Zob. N. Gori, Mariam di Betlemme, s. 32–37. Od roku 1858, po starcie rodziców, Mariam przebywała wraz z rodziną stryja w pobliżu Aleksandrii w Egipcie.

Arkadiusz Smagacz OCD

pierścionek. Nie spodziewał się najmniejszego sprzeciwu. Mariam natomiast już wcześniej odkryła w swoim sercu pragnienie poświęcenia się w dziewictwie i czystości samemu Bogu. Sprzeciw wobec decyzji stryja był jednoznaczny, za co błogosławiona zapłaciła degradacją do rzędu domowych niewolnic. Postawa Mariam wzbudziła ponadto oburzenie spowiednika, który odmówił jej rozgrzeszenia, uznając sprzeciw wobec woli opiekunów za grzech nieprzebaczalny. Dopełniło to miary cierpień małej wybranki Jezusa – „małego nic”.

2. W nowej ojczyźnie – Francji

Jedną trzecią swojego życia (ok. 10 lat) bł. Maria od Jezusa Ukrzyżowanego spędziła we Francji. Przybyła do niej na początku maja 1863 r., rozpoczynając w Marsylii pracę w kuchni u rodziny Nadjar. Tutaj szukała rodziny zakonnej, która otworzyłaby przed nią furtę klasztorną, by w końcu w roku 1867 przekroczyć klauzurę Karmelu bosego w Pau w diecezji Bayonne, po uprzednim dwuletnim pobycie w postulacie Sióstr św. Józefa od Objawienia Anioła7. We Francji w Karmelu w Pau bł. Maria od Jezusa 7

Siostry św. Józefa od Objawienia Anioła (Soeurs de saint J. de l’Apparition) – zgromadzenie na prawie papieskim założone w 1832 r. w Gaillac we Francji przez Emilię de Vialar przy współpracy ks. L. Merciera dla pracy wychowawczej i działalności charytatywnej. Zatwierdzenie reguł opracowanych przez założycielkę uzyskało w 1835 od abpa Albi F.M. de Gualy’ego, a w 1982 ostateczne zostało zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. W 1853 dom generalny przeniesiono do Marsylii. W chwili śmierci założycielki (1856) zgromadzenie liczyło 42 domy we Francji, Włoszech, Grecji, na Malcie, w Turcji, Palestynie, Libanie, na Cyprze, w Birmie i Australii. Wskutek francuskich ustaw antyzakonnych z 1903 zlikwidowano wiele domów zakonnych we Francji. Zgromadzenie otworzyło następnie domy poza Francją – Mauretania 1959, Tajlandia 1961, Indie 1966, Peru 1969, Gwatemala 1970, Argentyna 1972. W roku 1970 przyłączyły się do niego służebniczki Maryi (założone przez

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

Ukrzyżowanego przeżyła najpiękniejsze (przebicie serca) i najtrudniejsze doświadczenia (opętanie diabelskie) dopuszczone przez Boga. Z Francji wyruszyła w roku 1871 na fundację do Mangalore w Indiach, skąd powróciła do Pau po dwóch latach, by ponownie i na stałe opuścić ziemię św. Ludwika w roku 1875, udając się do Ziemi Świętej. Pod koniec sierpnia 1877 r. Małej Arabce, która pokochała Francję, jako swoją drugą ojczyznę, mimo iż do końca życia kaleczyła język francuski, dane było poznać jej przeznaczenie: „W ostatnim tygodniu Nasz Pan przyrzekł mi coś pocieszającego dla Francji: że doświadczenie nie będzie tak złe, jak wcześniej powiedział, a to z powodu miłości, jaką miała dla Ojca Świętego. Okazała mu ją osobiście i dlatego oszczędzi Francji ciosów; to się wydarzy, ale nie będzie tak straszne, i stanie się tylko po to, by oczyścić Francję”8. Nie łatwo jest interpretować słowa proroctwa. Należy jednak zwrócić uwagę na dwa ważne aspekty zawarte w obietnicy Chrystusa przekazanej s. Marii, które zostaną poddane dogłębniejszej analizie: miłość Francji do Ojca Świętego i czas oczyszczenia. Rzeczywiście Francja, nie bez powodu nosi miano „najstarszej córy Kościoła”, choć Sługa Boży Jan Paweł II podczas jednej ze swoich pielgrzymek pytał się: „Francjo, pierworodna córo Kościoła, co zrobiłaś ze swoim chrztem?”. Pod koniec V wieku w momencie chrztu Chlodwiga, protoplasty późniejszych władców francuskich państwo to zdecydowanie stanęło po stronie Kościoła katolickiego i biskupa Rzymu, oddając Kościołowi niejednokrotnie niezmierne usługi, szczególnie, jeśli weźmie się pod uwagę dzieło misji katolickich w świecie (w XIX w. nawet 70%

P. Babé), a w 1974 córki św. Józefa i MB Bolesnej (założone przez Raffaellę Corucci). M. Daniluk, Józef Oblubieniec, IV. Instytuty Życia Konsekrowanego i Stowarzyszenia Apostolskiego, B. Żeńskie, w: Encyklopedia Katolicka, t. VIII, Lublin 2000, k. 150. Cyt. za: P. Estrate, Mariam święta Palestynka. Życie siostry Marii od Jezusa Ukrzyżowanego, przekł. D. Śliwa, Kraków 2008, s. 286.

Arkadiusz Smagacz OCD

misjonarzy było Francuzami). Nie oznacza to, iż pierworodna córa nie buntowała się przeciw swej rzymskiej Matce i swemu rzymskiemu Ojcu, wykazując częstokroć gallikańskie tendencje do autonomii i niezależności wobec Stolicy Apostolskiej lub też podejmując próby podporządkowania sobie następców św. Piotra (tzw. „niewola” awiniońska w XIV stuleciu). Wiek XIX, który w historiografii europejskiej liczy się od wybuchu rewolucji francuskiej, był dla Francji, a szczególnie Kościoła francuskiego czasem szczególnego doświadczenia i oczyszczenia9. Rewolucja francuska, głosząca ideały wolności i dążąca do wyzwolenia człowieka z wszelkich więzów rzekomo zagrażających jego wolności, bardzo szybko skierowała ostrze swej nienawiści przeciwko Kościołowi, nie bez winy i współudziału ludzi Kościoła (np. bp Autun Charlesa M. Talleyrand-Périgorda). Jeszcze w roku 1789 znacjonalizowano dobra kościelne, które w wielu przypadkach rzeczywiście zbytnio się rozrosły. Dnia 13 lutego 1790, uznając śluby zakonne za godzące w wolność i godność człowieka, Konstytuanta zakazała ich składania i rozwiązała wszystkie zakony, które nie prowadziły użytecznej społecznie akcji charytatywnej bądź wychowawczo-edukacyjnej. Pięć miesięcy później – 12 lipca – uchwalono słynną Konstytucję Cywilną Kleru, która reorganizowała administracyjnie Kościół francuski, wprowadzała wybory biskupów i proboszczów przez uprawnionych do tego obywateli diecezji i parafii oraz zakazywała kontaktów ze Stolicą Apostolską. Nowa konstytucja, odrzucona przez papieża Piusa VI, doprowadziła do powstania we Francji podporządkowanego rządowi rewolucyjnemu schizmatyckiego Kościoła. Już w roku ustanowienia nowego porządku kościelnego popłynęła męczeńska krew kapłanów, zakonników i zakonnic, którzy nie podporządkowali się decyzjom rewolucji i wybrali trwanie w „niewoli” Stolicy Apostolskiej. Lista męczenników rewolu9

Szerzej na temat historii Kościoła we Francji w interesującym nas okresie zob. B. Kumor, Historia Kościoła, t. VI – Czasy nowożytne, Lublin 2003, s. 182–198; t. VII – Czasy najnowsze, Lublin 2001, s. 230–236.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

cji francuskiej jest aż nazbyt długa, a wśród nich godne miejsce zajmują członkowie Zakonu Karmelitów Bosych. Kolejne lata przyniosły dalsze pogorszenie sytuacji Kościoła. Rozpoczęła się zaprogramowana dechrystianizacja społeczeństwa Francji, czego symbolicznym przykładem była reforma „zbyt” chrześcijańskiego kalendarza. Dekretami z 7 i 10 listopada 1793 r. religia chrześcijańska została zakazana, a w jej miejsce wprowadzono kult rozumu i natury, zamieniony w następnym roku – za rządów Robespierra – na kult Najwyższej Istoty. Wcześniej, bo 13 kwietnia 1792 r. rozwiązano wszystkie istniejące jeszcze zgromadzenia zakonne. Tym samym zniszczono prawie całkowicie struktury francuskiego Karmelu. Czasy napoleońskie przyniosły powolne odrodzenie życia religijnego we Francji. Proces ten przebiegał jednak pod ścisłą kontrolą cesarza, który pozwolił na odbudowę struktur kościelnych tylko dlatego, że uważał religię za główną siłę więzi społecznych i ładu politycznego w kraju. Politykę wobec Kościoła prowadził ściśle według własnych planów, nie wahając się podyktować papieżowi Piusowi VII warunków nowego konkordatu w roku 1801, który obowiązywał przez cały XIX w. i dokonać jego własnej interpretacji (Artykuły Organiczne). W roku 1809 wobec politycznej nielojaności papieża, Napoleon nakazał jego aresztowanie i internowanie na terenie Francji (najpierw w Fontainebleau, a potem w Grenoble pod Paryżem). Z drugiej jednak strony rządy Napoleona przyniosły odnowienie życia zakonnego, początkowo tylko tych zgromadzeń, które zajmowały się szpitalnictwem i szkolnictwem. Mariam przybyła do Francji 70 lat po rewolucji francuskiej i 50 lat po upadku Napoleona. Od rewolucji lutowej z 1848 r. państwem rządził Karol Ludwik Napoleon Bonaparte najpierw jako prezydent II Republiki, a od roku 1852 z łaski Bożej i woli narodu jako cesarz Francuzów wskrzeszonego Cesarstwa Francuskiego – Napoleon III. Kres jego panowaniu położyła klęska w wojnie z Prusami w roku 1870, co przewidziała bł. Maria od

Arkadiusz Smagacz OCD

Jezusa Ukrzyżowanego, widząc przyczynę jego upadku w niedochowaniu wierności Stolicy Apostolskiej i wycofaniu w decydującym dla losów Państwa Kościelnego momencie wojsk francuskich z Rzymu. Charakteryzując bardzo ogólnie politykę Napoleona III, należy podkreślić jej prokościelny charakter. Już u początków swojego panowania w latach 1849–1850 interweniował na rzecz przywrócenia Państwa Kościelnego. Wprowadził następnie biskupów do senatu, popierał zakony katolickie: pozwalał na powrót z emigracji starym zgromadzeniom i wspierał powstawanie nowych, zwalczał pozostałości gallikanizmu, zwracał Kościołowi zabrane wcześniej świątynie, w porozumieniu ze Stolicą Apostolską reaktywował niektóre diecezje, nie utrudniał kontaktów biskupów francuskich z Rzymem, popierał tendencje ultramontanistyczne, pozwalał na swobodne odbywanie synodów diecezjalnych i prowincjalnych, przywrócił święcenie niedzieli i świąt katolickich. Za jego czasów wysoki poziom osiągnęły nauki teologiczne, a Kościół odzyskał wpływ na szkolnictwo średnie (1850). Nie brakowało także świętych i gorliwych pasterzy zarówno pośród biskupów, jak i zwykłych-niezwykłych proboszczów pokroju św. Jana Marii Vianneya. Swoją działalność rozwijały bractwa i stowarzyszenia religijne. Pośród francuskich benedyktynów narodził się ruch odnowy liturgicznej, a dzięki objawieniom Matki Bożej w Lourdes i La Salette pogłębiła się maryjna pobożność i duchowość. Jeszcze za życia Małej Arabki w roku 1873 poświęcono Francję Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Pomimo wymienionych pozytywnych zmian społeczeństwo francuskie drążyły coraz bardziej zjawiska negatywne: laicyzacja, liberalizm ekonomiczny i światopoglądowy, socjalizm, antyklerykalizm. Narastały napięcia społeczne, radykalizowały się poglądy. Walka o władzę po upadku Napoleona III wyniosła do rządów radykalnych republikanów (a początkowo nawet socjalistów i anarchistów), dla których obok monarchii wrogiem numer jeden na płaszczyźnie życia publicznego był Kościół katolicki. Władze III Republiki przyjęły stanowczy kurs antykościelny, który

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

na początku XX w. doprowadził do zerwania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, przeprowadzenia rozdziału Kościoła od państwa, co w rezultacie zaowocowało ponownym podporządkowaniem Kościoła państwu i sprowadzeniem go do statusu instytucji prywatnej pozbawionej osobowości prawnopublicznej. Fala represji objęła ponownie życie zakonne. Wydarzenia z roku 1871, czyli wspomniany wcześniej czas walki po upadku Napoleona III, znany w historiografii jako Komuna Paryska i to co po niej nastąpiło, znalazły swoje odzwierciedlenie w doświadczeniach mistycznych Małej Arabki. Jej spowiednik o. Pierre Estrate odnotował następującą proroczą wizję: „Innym razem zobaczyłam podczas Podniesienia wielką czarną chmurę, która stała się następnie żółta, a potem czerwona; była ciężka od wszelkiego rodzaju nieszczęść i zakrywała całą Francję. I zrozumiałam, że nawet w granicach Francji jedni powstaną przeciw drugim”10. Powróćmy jednak do połowy XIX w. Prokościelna polityka Napoleona III stworzyła dogodne warunki rozwoju życia zakonnego. Wystarczy w tym względzie przytoczyć pewne dane statystyczne. Otóż, w roku 1848 liczbę zakonników i zakonnic szacowano na poziomie 28 000. Trzy lata później liczba ta wzrosła do 37 000 (o ponad 30%!). W roku 1878 we Francji było co najmniej 30 000 zakonników i 128 000 zakonnic prowadzących 16 000 szkół dla dziewcząt. Na początku XX w. szacuje się, iż liczba osób konsekrowanych sięgnęła nawet poziomu 200 00011. W ogólnych statystykach nie najgorzej wypadały karmelitanki bose. Nie dysponujemy aż tak dokładnymi danymi, ale wiemy, iż pod koniec XIX w. we Francji karmelitanki bose żyły w 120 klasztorach. Jest to o tyle liczba imponująca, jeśli pamiętać będziemy, iż rewolucja francuska doprowadziła do likwidacji wszystkich 62 placówek. I jeśli 10 11

Cyt. za: P. Estrate, Mariam święta Palestynka, s. 193. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, t. III* – Czasy nowożytne (1758– –1914), Warszawa 1991, s. 202–204, 256–259.

Arkadiusz Smagacz OCD

dodatkowo weźmiemy pod uwagę fakt, iż wiele klasztorów francuskich fundowało nowe klasztory w krajach misyjnych. Duchowe córki św. Teresy w nowej porewolucyjnej rzeczywistości odrodziły się ze zdwojoną siłą. W połowie XIX w. a dokładnie w roku 1852 został ufundowany klasztor Najświętszego Serca Pana Jezusa w Pau. Karmelitanki bose przyczyniły się ponadto do odnowienia Karmelu męskiego we Francji. Francuską m. Ksawerą Czartoryską była m. Batylda od Dzieciątka Jezus (Saint-Exupéry), przeorysza klasztoru w Bordeaux. W roku 1840, dokładnie w rocznicę otwarcia klasztoru w Duruelo – 28 listopada – m. Batylda doprowadziła do otwarcia pierwszego odnowionego klasztoru męskiego. Pozyskała do tego dzieła o. Dominika od św. Józefa (Arvizu y Munárizz), uciekiniera z Hiszpanii. Pomiędzy rokiem 1844 a 1864 otwarto kolejnych 8 domów. W roku 1853 wskrzeszono prowincję akwitańską liczącą 12 klasztorów i 193 zakonników, a dwa lata później wydzielono z niej prowincję awiniońską. Do najbardziej znanych karmelitów tego czasu należy o. Augustyn od Najświętszego Sakramentu (Herman Cohen)12.

3. W Mangalore i w Betlejem

W historycznym krajobrazie życia bł. Marii jeszcze dwa miejsca odegrały szczególną rolę: Mangalore w Indiach na Malabarze i Betlejem w Ziemi Świętej. Wyprawa misyjna Małej Arabki do Indii z roku 1870 związana jest z działalnością o. Marii Efrema od Najświętszego Serca Jezusa (Lucien Garrelon), który jako wikariusz apostolski Malabaru w czasie trwania Soboru Watykańskiego I zatrzymał się we Francji, odwiedzając karmelitanki bose w Pau. Wizyta zaowocowała przyjęciem przez siostry idei 12

Cz. Gil, Historia Karmelu Terezjańskiego, Kraków 2002, s. 286–288, 299–300.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

założenia klasztoru w Mangalore, w głównym ośrodku administracyjnym katolickiego wikariatu malabarskiego. Przynajmniej w kilku słowach należy skreślić życiową drogę o. Efrema, któremu s. Maria zawdzięczała dwuletni pobyt w Indiach opłacony jednak ogromnym bólem niezrozumienia, bezpodstawnych oskarżeń i wzmożoną falą nowych cierpień oraz nadzwyczajnych, w tym również demonicznych doświadczeń. O. Efrem – Lucien Garrelon urodził się 19 listopada 1827 r. w Casteljaloux w diecezji Agen. Obrał stan duchowny i po święceniach kapłańskich przez pewien czas pracował jako sekretarz abpa Bordeaux i przyszłego kardynała F. Donneta. Ordynariusz Bordeaux żywo interesował się odnowieniem Karmelu męskiego we Francji, wspierając w tym względzie wysiłki znanych już nam – m. Batyldy od Dzieciątka Jezus i o. Dominika od św. Józefa. Ks. Garrelon po przejściu głębokiego duchowego kryzysu w roku 1854 wstąpił do nowicjatu karmelitów bosych w Broussey, przyjmując imię Marii Efrema od Dzieciątka Jezus. W roku 1855 złożył śluby wieczyste. Po profesji zakonnej został mianowany profesorem dogmatyki i języka hebrajskiego w karmelitańskim seminarium w Carcassonne. Pod koniec lat 50. o. Efrem nawiązał kontakty z pracującymi w Indiach od roku 1849 misjonarzami pochodzącymi z prowincji awiniońsko-akwitańskiej, do której sam przynależał. Wkrótce też zdecydował się na wyjazd. Kongregacja ds. Rozkrzewiania Wiary przeznaczyła go do pracy misyjnej na Malabarze, podzielonym pomiędzy wpływy portugalskie i angielskie. O. Efrem wchodził tym w samym w długą misyjną obecność karmelitów bosych Kongregacji Włoskiej w Indiach, sięgającą swoimi początkami roku 1620, kiedy to założono pierwszą fundację w Goa13. Misyjna obecność karmelitów na Malabarze posiada też chwalebną polską kartę. W latach 1739– –1773 posługiwał w Indiach o. Florencjusz od Jezusa Nazareńskiego (Szostak), od roku 1750 wikariusz apostolski Malabaru. 13

Tamże, s. 141–145, 211–213.

Arkadiusz Smagacz OCD

Jego następcą w części noszącej miano wikariatu w Mangalore został w roku 1870 o. Efrem, który dwa lata wcześniej przyjął święcenia biskupie. Jako pasterz Kościoła misyjnego świadomy był, iż ewangelizacja bez modlitwy jest bezowocna, dlatego też pragnął obecności w Mangalore kontemplacyjnego klasztoru swoich współsióstr karmelitanek. Dodatkowo jeszcze dotarły do niego informacje o nadzwyczajnych doświadczeniach s. Marii, której udział w wyprawie fundacyjnej uważał za niezbędny. Dnia 19 listopada 1870 r. karmelitanki bose dotarły do Mangalore. Z grupy sześciu sióstr na miejsce przeznaczenia dotarły tylko trzy. Po drodze umarły trzy zakonnice, a wśród nich także m. Eliasza, przeorysza klasztoru w Pau i planowana przełożona nowej placówki. Siostra Maria, która – pamiętajmy – wciąż jest nowicjuszką, utraciła wraz ze śmiercią m. Eliaszy osobę, która w pełni ją rozumiała i towarzyszyła we wszystkich trudnych doświadczeniach. Po roku pobytu s. Maria – 21 listopada 1871 w święto Ofiarowania NMP – złożyła profesję zakonną jako pierwsza karmelitanka w Indiach. Kilka miesięcy później bp Maria Efrem, na którego ręce Mała Arabka złożyła śluby, poddał w wątpliwość ważność aktu profesji, uznając, iż całość jej duchowego doświadczenia jest owocem działania złego ducha. Kielich cierpienia napełnił się aż po brzegi, ale z perspektywy czasu należy uznać, iż konieczna była ofiara s. Marii na ziemi malabarskiej. Konieczna była po to, aby położyć solidny fundament pod budowę Karmelu żeńskiego w Indiach, a także dać nowy ożywczy impuls dla rozwoju Karmelu męskiego. Czy dzięki jej ofierze Indie nie zostały zalane łaską? Dzisiaj jest to najbardziej żywotna cząstka Karmelu. Karmelici bosi stanowią ¼ liczby wszystkich zakonników karmelitańskich (973 na 3971 zakonników – stan z 2009), liczba karmelitanek bosych sięga pół tysiąca (419 na 10500 – stan z 2007) i z roku na rok wzrasta. Historykowi trudno wskazać dowody na istnienie bezpośredniej zależności pomiędzy ofiarą bł. Marii a obecną sytuacją Zakonu i Kościoła (wciąż prześladowanego i męczeńskiego) w Indiach, ale z perspektywy wiary owej duchowej zależności odrzucić nie można.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

Na początku listopada 1872 r. s. Maria od Jezusa Ukrzyżowanego, niezrozumiana, osamotniona w swoim doświadczeniu, upokorzona, odrzucona i oskarżona o wywołanie skandalu (3 sierpnia 1872 wiedziona przez złego ducha przekroczyła granice klauzury) powróciła do rodzimego klasztoru w Pau. Czyżby Bóg chciał jej oczyszczenia w tyglu tak okrutnych doświadczeń? W Wielki Czwartek roku następnego zmarł bp Maria Efrem, którego wkrótce s. Maria ujrzała w czyśćcu, obwiniającego się o brak żarliwości o chwałę Bożą (opuścił czyściec w dniu inauguracji życia zakonnego w klasztorze w Betlejem). Mała Arabka powróciła do Francji, ale nie na długo. Musiała wypełnić misję, która pozostała jako najtrwalszy widzialny znak ofiary jej życia – fundacja Karmelu w Betlejem a pośrednio także w Nazarecie. Nie będziemy omawiać sytuacji politycznej i religijnej panującej w Palestynie, bo kwestia ta została już poruszona wcześniej. Jesteśmy nadal w granicach Imperium Osmańskiego, którego władza na tych terenach trwała aż do I wojny światowej. Wspomnieliśmy też już wcześniej o słabnącej sile politycznej Turcji w tym regionie w połowie XIX w. i o rosnących wpływach państw europejskich, w tym przede wszystkim katolickiej Francji, głównej protektorki katolików i miejsc świętych w Palestynie. Rzeczą powszechnie znaną i niewymagającą dalszego rozwinięcia jest fakt działalności w Ziemi Świętej praktycznie od początków swojego istnienia zakonu franciszkanów zorganizowanego w ramach Kustodii Ziemi Świętej. W drugiej połowie XIX w. zauważalna jest wzmożona aktywność franciszkanów na polu odzyskiwania kolejnych miejsc świętych. Rok 1847 przyniósł bardzo ważną zmianę w sytuacji chrześcijan katolików. W tym bowiem roku, w wyniku wcześniejszego nawiązania relacji dyplomatycznych z Turcją przez Stolicę Apostolską, wznowiono łaciński patriarchat z siedzibą w Jerozolimie14. Pierwszym patriarchą 14

Łaciński patriarchat został ustanowiony w r. 1099 po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców. Po utracie przez łacinników świętego Miasta siedzibę przeniesiono najpierw do Akki ,a później na Cypr. Od r. 1342 tytuł patriarchy

Arkadiusz Smagacz OCD

rezydującym ponownie w świętym Mieście został Giuseppe Valerga, a po nim – w czasach fundacji w Betlejem – tron patriarszy zajmował Vincenzo Bracco (od 1873). Fundacja Karmelu w Betlejem napotkała na poważne problemy i to nie finansowe, bowiem bardzo szybko udało się s. Marii pozyskać dla projektu bogatą dobrodziejkę z Pau Berthe di Saint-Cricq Dartigaux. Problemem było uzyskanie zgody Kongregacji ds. Rozkrzewiania Wiary oraz patriarchy jerozolimskiego. Zarówno kongregacja, jak i hierarcha łaciński sprzeciwiali się fundacji klasztoru kontemplacyjnego w Palestynie z powodu wrogości muzułmańskiego społeczeństwa. Warto także pamiętać, iż w roku 1872 został już założony pierwszy klasztor karmelitanek bosych w Jerozolimie przy kościele „Pater noster”15. Kolejna fundacja wydawała się więc zbyteczna. Jednak w maju 1875 r. karmelitanki z Pau otrzymały z kongregacji reskrypt zatwierdzający nowy klasztor. Stało się to z pominięciem pewnych zwyczajów oraz wskutek osobistej interwencji najpierw sekretarza stanu kard. Giacomo Antonellego, który wpłynął na prefekta Kongregacji ds. Rozkrzewiania Wiary, by ten wbrew negatywnej opinii patriarchy z Jerozolimy pozwolił na założenie klasztoru (po raz pierwszy w historii kongregacja nie wysłuchała zdania patriarchy), a później ingerencji samego papieża Piusa IX, który w decydującym momencie przyśpieszył wyjazd karmelitanek bez czekania na decyzję kongregacji kardynałów, która powinna była fundację potwierdzić. Pius IX słusznie uznając swój prymat nad kardynałami, sam autoryzował wyjazd sióstr do Ziemi Świętej przygotowany na 3 czerwca 1875 r. (ostatecznie wyruszono 20 sierpnia). Obydwaj – papież i sekretarz stanu – słyszeli już o s. Marii od Jezusa

nosił każdorazowy Wielki Mistrz Zakonu Grobu Bożego z siedzibą w Rzymie przy bazylice św. Wawrzyńca za Murami. Natomiast karmelici bosi Kongregacji Włoskiej obecni byli w Ziemi Świętej na górze Karmel już od r. 1631, kiedy to o. Prosperowi od Ducha Świętego (Garayzabal) udało się wykupić część góry i uzyskać pozwolenie na budowę klasztoru. Obecność karmelitów nie była jednak zbyt liczna.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

Ukrzyżowanego. W międzyczasie doszło także do zatwierdzenia przez Stolicę Apostolską nowego zgromadzenia Kapłanów Najświętszego Serca Jezusa, którym papież Leon XIII powierzył w późniejszym okresie kapelanię przy klasztorze w Betlejem. Inauguracja życia klauzurowego w nowym, na razie tymczasowym, klasztorze w Betlejem nastąpiła 22 września 1875 r. Kamień węgielny pod nowy klasztor Dzieciątka Jezus, wznoszony w miejscu wskazanym przez s. Marię, położono 24 marca 1876 r. Osiem miesięcy później karmelitanki bose przeprowadziły się do nowego budynku. Wybrane przez Małą Arabkę miejsce miało być świadkiem konsekracji króla Dawida i odpoczynku Maryi przed narodzinami Syna Bożego. Dnia 26 sierpnia 1878 r. w miejscu tym „małe nic” zjednoczyło się na wieki z umiłowanym Oblubieńcem. Wcześniej jeszcze s. Maria wskazała miejsce fundacji kolejnego klasztoru w Nazarecie.

4. Duchowa córka bł. Piusa IX

Szczególna duchowa więź łączyła bł. Marię od Jezusa Ukrzyżowanego z bł. papieżem Piusem IX16. Czuła się jego duchową córką, często nazywała go swoim ojcem i przekonana była, że już w dniu urodzin została jemu ofiarowana. Na sposób mistyczny towarzyszyła papieżowi w najważniejszych momentach jego życia osobistego i wydarzeniach Kościoła. Zaskakującym okazuje się fakt, iż czas trwania pontyfikatu Piusa IX: (16.06) 1846 – (07.02) 1878 pokrywa się z życiem bł. Marii: (05.01) 1846 – (26.08) 1878. Według tzw. proroctwa św. Malachiasza Pius IX miał być papieżem „crux de cruce – krzyż z krzyża”, co oznaczać mogło 16

Na temat pontyfikatu Piusa IX zob. Z. Zieliński, Papieże i papiestwo dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1999, s. 152–211.

Arkadiusz Smagacz OCD

pontyfikat cierpienia. Z ust s. Marii w chwili jednej z ekstaz wyszły bardzo znaczące słowa, odnoszące się do osoby Piusa IX: „urodzony dla krzyża”. Kim był papież Krzyża? W jakim sensie krzyż objawił się w życiu błogosławionego następcy św. Piotra? Wydaje się, iż najbardziej zapowiedziany proroczo krzyż objawił się w niezrozumieniu jego postawy i samotności przeżywania trudnych doświadczeń ducha. Zapewne to jeszcze bardziej przybliżało oboje świętych do siebie. Cierpieniem był dla papieża ponadto brak poznania tego, iż wydarzenia, które wydawały się klęską za jego życia lub też przynosiły bezpośrednio negatywne skutki, z perspektywy czasu okazały się błogosławieństwem owocującym wielkim dobrem. W pierwszym rzędzie pomyślmy o kwestii Państwa Kościelnego, istniejącego od czasów papieża Stefana III i króla Pepina Małego, czyli od połowy VIII w. Władza świecka papieży miała z jednej strony zabezpieczać swobodę sprawowania przez wikariuszy Chrystusa władzy duchowej. Z drugiej jednak strony panowanie świeckie wikłało Stolicę Apostolską w różne i zmienne układy polityczne, a sam papież niejednokrotnie stawał się stroną konfliktu, rzadziej głównym rozgrywającym na arenie polityki międzynarodowej. W XIX w. okazało się, że Państwo Kościelne wymagało reformy. Było najbardziej zacofanym i najgorzej zarządzanym państwem europejskim. Pius IX zaraz po swoim wyborze przeprowadził szereg demokratycznych jak na ówczesne czasy i nawet – w opinii niektórych – liberalnych zmian. Nadał swojemu państwu konstytucję, stworzył swoisty parlament, utworzył rząd na czele ze świeckim premierem, poszerzył swobody obywatelskie (złagodził cenzurę). Skłonny był ponadto do poparcia idei zjednoczenia Włoch, ale na warunkach, w których jego władza świecka nie uległaby uszczupleniu. Co więcej, przeciwstawił się Austrii, okupującej znaczne połacie Italii. Początkowo więc począł urastać do rangi bohatera narodowego. Okazało się jednak, iż podburzane przez radykałów i liberałów społeczeństwo Państwa Kościelnego żądało zmian bardziej głębokich. Domagano się

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

ustanowienia władzy pochodzącej od ludu, a nie z nadania Bożego i nominacji papieskiej. Na przełomie 1848 i 1849 roku w Rzymie wybuchła rewolta. Papież musiał uciekać do Gaety w pobliżu Neapolu. Przy pomocy wojsk francuskich sytuacja w mieście została opanowana i w roku 1850 Pius IX powrócił do Rzymu, anulując wszystkie wcześniejsze zmiany i wprowadzając zaostrzony reżim policyjny. Jednoznacznie też papież opowiedział się przeciwko zjednoczeniu Włoch. Zapoczątkowanym już procesom nie mógł się jednak przeciwstawić. Zjednoczenie Włoch pod sztandarem Piemontu stawało się faktem. Kolejne prowincje włączano w granice jednoczącego się państwa. W przeddzień Soboru Watykańskiego I papież zarządzał jedynie samym Rzymem i jego najbliższą okolicą. Dnia 20 września 1870, po wycofaniu się garnizonu francuskiego, padło również i samo miasto. Proklamowano Królestwo Włoch ze stolicą w Rzymie. Jak już to zostało wcześniej wspomniane bł. Maria fakt odstąpienia Napoleona III od obrony papieża uznała za przyczynę klęski Francji w wojnie z Prusami. Pius IX obrzucił klątwą zaborców Państwa Kościelnego i ogłosił się więźniem Watykanu. Czuł się zdradzony i opuszczony. A jednak zrzucenie z bark papieży balastu władzy świeckiej sprawiło, iż jak nigdy dotąd w historii zaczął podnosić się poziom autorytetu moralnego Stolicy Apostolskiej. Papież stał się nieskrępowanym politycznie głosem wołającym o ład moralny, społeczny, polityczny oparty na zasadach prawa Bożego. Papieża poczęto coraz uważniej słuchać i to nie tylko pośród katolików. W 1870 roku sytuacja wyglądała zgoła inaczej. Pius IX czuł się więźniem – bądź co bądź – we własnej ojczyźnie. Na płaszczyźnie życia kościelnego najważniejszym wydarzeniem pontyfikatu Piusa IX było zwołanie Soboru Watykańskiego I. Zgromadzenie soborowe obradowało od 8 grudnia 1869 do 18 lipca 1870 r. przerwane wybuchem wojny francusko-pruskiej. Z tej też przyczyny nie było dziełem dokończonym. Ojcowie soborowi zdołali jednak – na ostatnim swoim posiedzeniu – przyjąć konstytucję Pastor aeternus proklamującą dogmat o nieomylności

Arkadiusz Smagacz OCD

papieża. W toczących się wcześniej dyskusjach na temat zasadności i konieczności ogłaszania nowego dogmatu nie osiągnięto jednomyślności pomiędzy ojcami soborowymi. Grupa 57 hierarchów, na 774 biorących udział w soborze, opuściła jego obrady przed głosowaniem wspomnianej konstytucji. Dwóch innych wstrzymało się od głosu. I tu po raz kolejny zadziwia nas s. Maria swoim „uczestnictwem” w soborze na sposób mistyczny. W ekstazie wyznała: „Widziałam Sobór […]. Kościół cierpi. Ojciec Święty cierpi, jego serce jest pełne smutku, ponieważ wśród biskupów uczestniczących w Soborze nie ma wystarczającej jedności. Kościół jest naszą Matką. Kiedy matka cierpi, wszystkie dzieci cierpią razem z nią. Kościół jest moją matką. Och! Jak bardzo pragnęłabym dać swoją krew za Kościół! Wszystko ofiaruję za niego, dla jedności, dla pokoju, dla triumfu Kościoła”17. Pamiętajmy, że Chrystus poprosił s. Marię o czterdziestodniowy post o chlebie i wodzie w intencji soboru. Pomimo fizycznej odległości była ona obecna całym duchem i sercem w centrum najważniejszych wydarzeń Kościoła i cierpiała – jak prawdziwa córka św. Teresy od Jezusa – wraz z cierpiącym papieżem, ponownie nie przez wszystkich zrozumiałym, krytykowanym i odrzuconym (wystarczy wspomnieć o schizmie Kościoła starokatolickiego). O pontyfikacie bł. Piusa IX można by pisać wiele. Jeszcze więcej można by powiedzieć o duchowej więzi łączącej go z s. Marią od Jezusa Ukrzyżowanego. W tym momencie wspomnijmy jeszcze tylko o głębokiej pobożności maryjnej Piusa IX, cesze łączącej oboje świętych. Wszak to właśnie ten papież w roku 1854 ogłosił dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, tak bardzo obecnej w życiu karmelitanki z Betlejem. Błogosławiona Maria od Jezusa Ukrzyżowanego bardzo boleśnie przeżyła śmierć papieża, o której została uprzedzona.

Cyt. za: P. Estrate, Mariam święta Palestynka, s. 189.

Historyczne uwarunkowania życia duchowego

W liście do patriarchy jerozolimskiego z 27 stycznia 1878 roku, a więc na 11 dni przed śmiercią Piusa IX (7 lutego) pisała: Widziałam, że nasz umiłowany ojciec i biskup Rzymu Pius IX wkrótce odejdzie, jego korona jest już ukończona […]. Dziewica Maryja trzyma ją w swych dłoniach, gotowa nałożyć mu ją na głowę. Widziałam także jakby procesję, która przygotowuje się, by przyjść po niego […]. A ja widząc, jak przygotowuje się dla niego procesja […] powiedziałam: Panie, pozwól, by widział triumf Kościoła. On widział świt triumfu – odpowiedział mi Jezus. Jak to, Panie? On nie widział, jak przywrócono jego ustawy. Jezus odpowiedział znowu: Czyż nie widział, jak owieczki powracają do owczarni?18.

Niesamowicie trafna i odpowiadająca rzeczywistości wizja Małej Arabki. Po kościelno-politycznej burzy, jaka przetoczyła się przez ówczesny świat po ogłoszeniu dogmatu o nieomylności papieża, już pod koniec jego życia poczęły się pojawiać oznaki nowej nadziei. Na zbliżające się coraz trudniejsze czasy potrzebny był pasterz o silnym autorytecie. Biskupi, nawet ci początkowo niechętni dogmatowi, coraz bardziej odkrywali wartość urzędu Piotrowego – skały, u której szukać można było zawsze pewnego ratunku i wsparcia. Już pod koniec lat 70. XIX wieku Kościół przekonał się naocznie, jak bardzo dogmat ten był potrzebny.

*** Siostra Maria z Betlejem na sposób mistyczny była świadkiem kolejnego konklawe, które wybrało papieża Leona XIII. Bardziej niż uczestnictwo w ziemskim zgromadzeniu kardynałów elektorów, dane jej było poznanie radości świętych w niebie z powodu wyboru nowego następcy św. Piotra. Do końca więc swojego życia trwała w centrum wydarzeń Kościoła, który umiłowała bezgranicznie i któremu na zasadzie mistycznej więzi łączącej wszystkie członki mistycznego Ciała ofiarowała swoje życie – jego blaski 18

Tamże, s. 309.

Arkadiusz Smagacz OCD

i cierpienia. Dzięki tej ofierze pozostawiła duchowy ślad w miejscach, w których stawiała ją Boża Opatrzność. Bł. Maria od Jezusa Ukrzyżowanego bezgranicznie wierzyła, iż jej los i losy całego świata są w rękach Boga, który w tajemnicy Kościoła realizuje niezmiennie plan zbawienia wszystkich ludzi. Sama stała się pokornym narzędziem w kolejnym historycznym etapie wypełnienia się Bożej woli zbawienia świata.

Spis treści Wprowadzenie w Dni duchowości ......................................... Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych .................... Wykaz skrótów..........................................................................

5 7 11

HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA ŻYCIA DUCHOWEGO BŁ. MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Arkadiusz Smagacz OCD 1. Córka Kościoła maronickiego ............................................ 2. W nowej ojczyźnie − Francji .............................................. 3. W Mangalore i w Betlejem .................................................. 4. Duchowa córka bł. Piusa IX................................................

16 22 28 33

CHARYZMATYCZNA DUCHOWOŚĆ BŁ. MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Jerzy W. Gogola OCD 1. Biogram ................................................................................. 2. Nadzwyczajne charyzmaty .................................................. 2.1. Ekstazy ..................................................................................... 2.2. Lewitacje .................................................................................. 2.3. Stygmaty .................................................................................. 2.4. Przebicie serca......................................................................... 2.5. Aparycje ................................................................................... 2.6. Proroctwa ................................................................................ 2.7. Znajomość serca osób i znajomość niektórych faktów ....

42 43 44 45 46 47 48 48 48

218

Spis treści

2.8. Bilokacje ........................................................................... 2.9. Opanowanie anielskie ...................................................... 2.10. Dar poezji....................................................................... 3. Apologia Bożego pochodzenia charyzmatów ................... 4. Przesłanie duchowości bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego ....................................................................

49 49 50 50 53

ROLA SŁOWA BOŻEGO W DUCHOWOŚCI MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Dominik Wider OCD 1. Uściślenie pojęcia „słowo Boże” ......................................... 2. Słowo Boże – Pismo Święte w zapiskach Błogosławionej .. 3. Błogosławiona Maria od Jezusa Ukrzyżowanego ukształtowana przez słowo Boże ........................................

58 59 66

MARYJA Z NAZARETU NA DUCHOWEJ DRODZE MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Szczepan T. Praśkiewicz OCD 1. Narodziny i chrzest pod znakiem imienia Maryi ............ 2. Wstąpienie do Karmelu, zakonu Maryi ............................ 3. „Chwała i miłość Jezusowi, Maryi i Józefowi, a wstyd szatanowi”.............................................................................. 4. „Góra to Maryja, wody kanału z niej wypływającego, to wody łaski” ........................................................................ 5. „Wielkie rzeczy przez ręce Maryi uczynił mi Bóg, który możny jest” ............................................................................

72 73 75 77 79

DUCH ŚWIĘTY W DUCHOWOŚCI BŁ. MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Marian Zawada OCD 1. Miłość − jako uosobienie Ducha Świętego ....................... 2. Przez Ducha Świętego do Jezusa ........................................

85 87

Spis treści 3. Duch Boży a duch szatański ............................................... 4. Ognista gołębica ................................................................... 5. Nabożeństwo do Ducha Świętego ......................................

219 87 92 95 97 97

5.1. Wzajemność uczczenia.......................................................... 5.2. Światło...................................................................................... 5.3. Pokój ........................................................................................ 5.4. Uleczenie ................................................................................. 5.5. Budzenie ..................................................................................

100 101 102

6. Modlitwa do Ducha Świętego ............................................. Wnioski ......................................................................................

103 104

ZJAWISKA NADZWYCZAJNE W ŻYCIU ŚW. FAUSTYNY KOWALSKIEJ NA TLE TRADYCJI MISTYCZNEJ KOŚCIOŁA

Jan Machniak (UPJPII) 1. Wyobraźnia mistyczna......................................................... 2. Kontekst historyczny wizji.................................................... 3. Stygmaty duchowe ...............................................................

109 114 122

SZATAN W DOŚWIADCZENIU BŁ. MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Andrzej Ruszała OCD 1. Możliwości oddziaływania szatana na człowieka............. 2. Szatan i jego wpływ jako dopuszczony przez Boga środek doskonałego oczyszczenia i uświęcenia człowieka ............................................................................... 3. Przypadek bł. Marii od Jezusa Ukrzyżowanego ...............

129

3.1. Okres oddziaływania szatańskiego w Pau ........................... 3.2. Pierwszy okres oddziaływania szatańskiego w Mangalore.. 3.3. Drugi okres oddziaływania szatańskiego w Mangalore ....

132 135 136 137 138

4. Kwestia odpowiedzialności moralnej bł. Marii w czasie oddziaływań szatańskich ..................................................... Zakończenie ..............................................................................

140 142

220

Spis treści KIEROWNICTWO DUCHOWE WOBEC NADZWYCZAJNYCH FENOMENÓW MISTYCZNYCH

Wojciech Misztal (UPJPII) 1. Istota życia duchowego a fenomeny nadzwyczajne ......... 2. Fenomeny nadzwyczajne: wybrane cechy ......................... 3. Roztropna otwartość: postawa kierownika duchowego wobec nadzwyczajnych fenomenów mistycznych............

148 154 159

DUCHOWOŚĆ KOBIETY W KONTEKŚCIE ŻYCIA BŁ. SIOSTRY MARII OD JEZUSA UKRZYŻOWANEGO

Wojciech Zyzak (UPJPII) 1. Kobieta pełna miłości .......................................................... 2. Kobieta mężna ........................................................................ 3. Czcicielka Maryi ..................................................................... 4. Dziewica ................................................................................... 5. Oblubienica Chrystusa .......................................................... 6. Mistyczka ................................................................................. 7. Charyzmatyczka ..................................................................... Zakończenie ................................................................................

175 177 179 181 183 185 189 191

DOŚWIADCZENIE OBECNOŚCI BOŻEJ

Jan Machniak (UPJPII) 1. Przeżycie obecności Bożej w duszy .................................... 2. Doświadczenie majestatu Boga i swojej nicości ............... 3. Przeżycie Bożej miłości ....................................................... 4. Zamieszkanie Boga w duszy ............................................... 4.1. Pałac duszy .............................................................................. 4.2. Sanktuarium duszy ...................................................................

197 199 202 205 206 210

Słowo na zakończenie Dni duchowości.................................

213