Wiara w doświadczeniu świętych Karmelu by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

WIARA W DOŚWIADCZENIU ŚWIĘTYCH KARMELU XVI Dni duchowości 10–11 maja 2013 Pod redakcją O. Jerzego Wiesława Gogoli OCD

Kraków 2014 Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Publikacja współfinansowana z dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przyznanej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku 2013

Imprimi potest O. Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 16.04.2014 r. Nr 109/2014

Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18a, 31-510 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-312-8

Słowo powitania

Duchowość karmelitańska posiada swoje centrum w osobowym zjednoczeniu z Bogiem, dlatego mówi się o niej jako o duchowości zjednoczenia. Oczywiście takie jest źródło wszelkiej chrześcijańskiej duchowości, ale zwykle inne szkoły i wspólnoty posiadają dodatkowo swój specyficzny charyzmat związany z ich misją w Kościele, jak posługa ubogim, opieka nad chorymi, świadectwo ubóstwa, nowa ewangelizacja. Nasz specyficzny charyzmat dotyczy tej właśnie istoty chrześcijaństwa. Z tej racji Karmel może być źródłem inspiracji do zjednoczenia z Bogiem dla całego Kościoła. Jakby na potwierdzenie tej prawdy troje z naszych świętych jest doktorami Kościoła, a więc nauczycielami życia duchowego dla wszystkich chrześcijan. Jak przypomina wielki mistyk karmelitański św. Jan od Krzyża, wiara jest jedynym proporcjonalnym środkiem zjednoczenia z Bogiem (DGK I, 9). Bez wiary nie ma przystępu do Boga. Nad tym wymiarem karmelitańskiej duchowości chcemy pochylić się podczas Dni duchowości w tym roku 2013, który został ogłoszony przez papieża Benedykta XVI Rokiem Wiary. Każdy ze świętych i błogosławionych Karmelu zrealizował swoje chrześcijańskie powołanie na drodze wiary, bo innej możliwości nie ma. Dlatego refleksja nad duchowym doświadczeniem wybitnych przedstawicieli duchowości karmelitańskiej w kluczu wiary może być dla nas wszystkich bardzo inspirująca i pożyteczna. W tym roku zaprosiliśmy z referatami przedstawicieli z kilku środowisk uczelnianych: jest reprezentowana Warszawa, PWT Wrocław, UPJPII Kraków, Międzynarodowe Centrum Duchowości

Jerzy W. Gogola OCD

Terezjańskiej w Avila i ze zrozumiałych względów najliczniej nasze karmelitańskie środowisko. Pragnę serdecznie powitać gości dzisiejszego wieczoru: Dziekana Wydziału Teologicznego UPJPII ks. prof. Wojciecha Zyzaka, pana dra Tomasza Terlikowskiego znanego z publicznych wystąpień i publikacji, naszego O. Prowincjała, o. dra Andrzeja Ruszałę i radnego Prowincji oraz wicedyrektora KID o. dra Grzegorza Firszta, pozostałych prelegentów. Będzie okazja przedstawić nieco bliżej naszych gości bezpośrednio przed ich wystąpieniem. Witam Siostry zakonne z różnych Zgromadzeń, naszych braci przybyłych z kilku domów oraz słuchaczy Karmelitańskiego Instytutu Duchowości aktualnych i absolwentów. O. Jerzy Wiesław Gogola OCD Dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości

Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych Tematem tegorocznych, XVI już Dni Duchowości, jest „wiara w doświadczeniu świętych Karmelu”. Fenomen wiary i jego znaczenie w życiu chrześcijańskim na nowo przywołany został w Kościele przez Benedykta XVI, w ogłoszeniu obecnego roku właśnie rokiem wiary. Papież, widząc kryzys wiary w Kościele, zwłaszcza w krajach zachodnich, a jednocześnie zdając sobie sprawę fundamentalnego wręcz znaczenia wiary w życiu chrześcijańskim, z tego, że „łaską zbawieni jesteście przez wiarę” (Ef 2, 8) i że „bez wiary nie można podobać się Bogu” (Hbr 11, 6), zachęca na nowo do odkrycia w swym życiu tego, dzięki czemu jesteśmy zbawieni i pozostajemy w zażyłej więzi z Bogiem. Cieszy to, że w nurt tej powszechnej w Kościele refleksji nad wiarą wpisują się także tegoroczne dni duchowości, zorganizowane w Karmelitańskim Instytucie Duchowości, afiliowanym do Papieskiego Wydziału Teologicznego Teresianum w Rzymie, a także to, że tematyka wiary będzie podjęta w doświadczeniu i nauczaniu świętych Karmelu. Wydaje się, że Karmel z nauczaniem swych przedstawicieli, zwłaszcza Doktorów Kościoła, ma tutaj niemało do powiedzenia. Św. Jan od Krzyża, zwany Doktorem wiary, przypomina, że nie tylko dzięki wierze będziemy kiedyś zbawieni, ale że to zbawienie już teraz w naszym życiu urzeczywistnia się w zjednoczeniu z Bogiem, realizującym się właśnie przez wiarę, „która jest jedynym proporcjonalnie najodpowiedniejszym środkiem zjednoczenia duszy z Bogiem” (DGK II, 9, 1). Ona więc sprawia, że możemy już teraz doświadczać zbawienia, którego pełnią w tym życiu jest zjednoczenie z Bogiem.

Andrzej Ruszała OCD

Wiara dla świętych Karmelu to nie tylko nowy sposób poznania tego, co określamy jako prawdy wiary, do których człowiek nigdy by nie doszedł jedynie przy pomocy własnego rozumu, ale to także – i przede wszystkim – egzystencjalne doświadczenie zawierzenia swego życia Bogu, którego uważamy za godnego wiary. Właśnie to zawierzenie, całkowite zaufanie i powierzenie się Bogu najpełniej wyraża się w pragnieniu pełnienia Jego woli. Dla naszych świętych na tym też w najgłębszej istocie polega zjednoczenie z Bogiem. Święta Teresa od Jezusa ujmuje to dobitnie: „…jeśli jeno wola wasza prawdziwie będzie zjednoczona z wolą Bożą. To jest zjednoczenie, którego cale życie moje pragnęłam! To jest zjednoczenie, o które zawsze proszę Pana naszego, bo ten jest najpewniejszy i najbezpieczniejszy sposób zjednoczenia” (TW V, 3, 5). Można też powiedzieć, że cały proces oczyszczeń, opisywany przez naszych świętych, prowadzący do zjednoczenia z Bogiem, to w istocie proces wychowywania nas do tej żywej i mocnej wiary, dzięki której jesteśmy zjednoczeni z Bogiem i pełnimy Jego wolę. Ważną rolę w tym procesie oczyszczenia odgrywają różne tzw. próby wiary, dopuszczane przez Boga, aby oczyścić człowieka z pokładania ufności w sobie samym tak, by zdawszy się na Boga, w pełni i we wszystkim Jemu samemu zawierzył. Dziękuję Zarządowi Karmelitańskiego Instytutu Duchowości, który we współpracy z Katedrą Historii Duchowości Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie przygotował to sympozjum i jego tematykę. Serdecznie witam prelegentów, dziękując za przyjęcie zaproszenia i przygotowanie poszczególnych tematów, a także Was – drodzy uczestnicy tego sympozjum. Niech refleksja w czasie tegorocznych Dni Duchowości nad tymi podstawowymi prawdami dla naszego życia, dotyczącymi wiary, pomoże także nam na co dzień w życiu wiarą żywą, dającą poczucie sensu i doświadczenie komunii z Bogiem. o. Andrzej Ruszała OCD Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

Źródła kryzysu wiary w dzisiejszym świecie Tomasz P. Terlikowski

Wiara, o czym zawsze warto przypominać, nie jest tożsama z religią czy religijnością. Te ostatnie skutecznie opisują wskaźniki socjologiczne, pozwalające zmierzyć częstotliwość praktyk, liczbę dominicantes i communicantes czy stopień nasycenia sieci parafialnej. I choć są to dane istotne, to trudno je uznać za wskaźnik rzeczywistej głębi wiary. Ta ostatnia nie daje się bowiem tak prosto przeliczyć, i nie przekłada się nawet na statystyczne analizy przedmiotu wiary. Jest ona bowiem przede wszystkim wewnętrzną postawą wobec Boga, którą zmierzyć i ocenić może tylko On sam. Nam zaś pozostaje jedynie ocena „zewnętrznych” znaków wiary, określanych mianem „uczynków” czy „praktyk pobożnych”. U jej podstaw leży zaś absolutnie bezinteresowny dar Boga, który chce nas wyprowadzić z naszej nędzy, rozpaczy i samotności. „Wiara jest bezinteresownym darem Boga, który wymaga pokory i odwagi, by zaufać i zawierzyć się, i w ten sposób dojrzeć świetlaną drogę spotkania między Bogiem i ludźmi, historię zbawienia” – wskazuje papież Franciszek w encyklice Lumen fidei1. A bardzo podobną myśl wyrażał francuski teolog Fabrice Hadjadj, który w niezwykle mocnej analizie wskazywał, czym różni się wiara prawdziwa od wiary demonów (które też przecież wierzą i drżą). „Wierzyć w Boga (biernik) zakłada podążać 1

Franciszek, Lumen fidei, 14.

Tomasz P. Terlikowski

ku Niemu, gdyż to miłość każe nam opuścić siebie i skierować się ku drugiemu; ten, kto kocha, swoje serce i swojego ducha świadomie składa w ukochanym bardziej niż w sobie, gdyż jedynie Boże miłosierdzie pozwala nam prawdziwie wierzyć w Boga. W tej perspektywie demony wierzą nie w Boga, lecz poza Bogiem, to znaczy bez miłości” – podkreśla teolog2. Oczywiście nie oznacza to, że wiara – jak u Kartezjusza czy Schleiermachera – sprowadzona zostaje do subiektywnego stanu, emocji, które przeciwstawić można, a niekiedy nawet trzeba rozumowi. Takie jej pojmowanie było niezgodne z jasnym przekazem Pisma Świętego i całą tradycją, tak zachodniego, jak i wschodniego chrześcijaństwa. Wiara jest rozumna, racjonalna, wynika z odczytania darów Bożych dla całej wspólnoty, ale także dla każdej jednostki osobiście, jest ona wreszcie spotkaniem ze światłem Osoby Jezusa Chrystusa, spotkaniem, które owocuje poznaniem. „…wiara jest poznaniem związanym z upływem czasu, którego potrzebuje słowo, aby się wypowiedzieć; jest poznaniem, którego uczymy się jedynie na drodze naśladowania”3 – podkreślał Franciszek. Obiektywność i racjonalność wiary nie oznacza zatem, że można łatwo zmierzyć jej wskaźniki. A ja, poważnie traktując zadany mi temat, nie chcę zajmować się wyłącznie źródłami kryzysu religijności, a chętnie zajmę się wskaźnikami, oznakami, przyczynami kryzysu wiary w znaczeniu głębszym. Z pełną świadomością, że wszystkie te rozważania niosą ze sobą poważne ryzyko zajmowania się przestrzenią, która w pełni znana jest tylko Bogu samemu. Przewodnikiem po tym, co jest wiarą, a co nią nie jest, i swoistą drabinką, po której wspinać się będziemy ku lepszemu zrozumieniu, co jest źródłem owego kryzysu, zamierzam uczynić Modlitwę Pańską, która została nam ofiarowana jako wzorzec modlitwy w ogóle, a co za tym idzie, jako wzorzec religijnego, pełnego wiary 2 3

M. Hadjadj, Wiara demonów, przekł. M. Żurowska, Kraków 2012, s. 75. Franciszek, Lumen fidei, 29.

Źródła kryzysu wiary w dzisiejszym świecie

życia. Lex orandi jest bowiem nie tylko lex credendi, ale także prawdziwą szkołą życia. To, jak się modlimy i jak rzeczywiście przyjmujemy słowa modlitwy, staje się wzorcem całego naszego życia. I można powiedzieć, że wejście w przestrzeń tej modlitwy, przeze mnie analizowanej raczej z perspektywy filozoficznej niż teologicznej czy mistycznej, pozwala nam zrozumieć, w którym miejscu zaczynają się nasze problemy z wiarą i gdzie tkwią źródła najgłębszego kryzysu współczesności, który jest – o czym nieczęsto pamiętamy – w istocie kryzysem wiary, pociągającym za sobą kryzys moralności, rodziny, polityki czy ekonomii. Ojcze nasz pozwala nam wejść w przestrzeń żywej wiary i odkrywać wciąż na nowo to, czego naszej, mojej wierze brakuje i co we współczesnej kulturze utrudnia podjęcie wyzwania życia wiarą. Wiary w Boga, a nie poza Bogiem, wiary, a nie tylko teologii, która – bez zaufania, oddania, otwarcia na innego – łatwo może przerodzić się w autostradę do piekła4.

1. „Ojcze”

Już pierwsze słowo konfrontuje nas ze znaczeniami coraz bardziej obcymi współczesnemu człowiekowi. Obraz „ojca” nie tylko jest kwestionowany nieustannie przez rozmaite genderowe 4

Świetnie pokazuje to Fabrice Hadjadj na przykładzie czystej biblistyki, która pozbawiona jest wiary. „Szatan jest biblistą. Bez trudu mógłby pouczać wykładowców w seminariach duchownych i lepiej niż oni wprowadzać w szczegóły jakiegoś problemu przekładowego czy słownego sporu. Szatan jest niezrównanym mistrzem w egzegezie historycznej. […] Chętnie wycina z Tory fragmenty (Jahwistę, Elohistę, Deuteronomistę i innych), byle tylko pozwoliło mu to uchronić się przed Natchnieniem, które przeszkadza; byle tylko mógł ograniczyć tekst do siebie samego, aby ten nie otwierał nas na Innego; byle tylko słowo, za każdym razem wyjęte z kontekstu, pozostało słowem martwym” – zauważa Hadjadj. F. Hadjadj, Wiara demonów, s. 29.

Tomasz P. Terlikowski

krytyki patriarchatu, ale także wypychany przez kulturę wiecznych chłopców, „Piotrusiów Panów”, którzy z tego, że nigdy nie dorastają, czynią swój znak rozpoznawczy. Ojcostwo, Ojczyznę zastępuje – w duchu zupełnie Gombrowiczowskim – synczyzna, a brak odpowiedzialności, brak oparcia w ojcu to element pandemii rozwodów, jaka dotyka także Polskę. Wszystko to razem utrudnia odkrycie Bożego Ojcostwa, zaufanie jedynemu prawdziwemu Ojcu, gdy nie ma ziemskich ojców, na zaufaniu do których budujemy nasze otwarcie na Boga. Genderowe rozmywanie znaczenia ojcostwa, próba zastąpienia tego terminu nic nieznaczącym, ale sfeminizowanym terminem tacierzyństwo także niezwykle utrudnia dostrzeżenie w Bogu Ojca i zwrócenie się do Niego takim słowem. Wszystko to razem sprawia, że w istocie słowo Ojciec przestaje znaczyć, przestaje być pełne sensu, a jeśli na coś wskazuje, to raczej na bezsensowną przemoc, którą wciąż na nowo straszą media. Bez ponownego odkrycia głębi ojcostwa5, dumy z niego nie będzie więc przezwyciężenia kryzysu wiary. Nie da się bowiem wierzyć w Boga Ojca, jeśli odrzucamy ojców ziemskich i jeśli straciliśmy rozumienie tego, kim jest w ogóle ojciec.

2. „Ojcze nasz…”

Brak poczucia ojcostwa, odrzucenie źródła naszego istnienia, jakim jest Bóg, oznacza w istocie odrzucenie choćby możliwości bycia braćmi. Jesteśmy bowiem, jako ludzie, braćmi tylko wów5

Pięknie o tajemnicy słowa „ojciec” pisze kardynał Charles Journet. „Już tu na ziemi ojcostwo jest piękną tajemnicą w porządku naturalnym. Im więcej człowiek ma w sobie wielkości i godności, tym lepiej rozumie, co znaczy zostać wybranym do dawania życia, chronienia go, kierowania nim” – wskazuje. Ch. Journet, Ojcze nasz, który jesteś w niebie. Rekolekcje doktrynalne, przekł. A. Kuryś, Kraków 2013, s. 26.

Spis treści Słowo powitania ....................................................................... Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych ........................................... Wykaz skrótów..........................................................................

5 7 9

ŹRÓDŁA KRYZYSU WIARY W DZISIEJSZYM ŚWIECIE Tomasz P. Terlikowski 1. „Ojcze” ................................................................................... 2. „Ojcze nasz...” ........................................................................ 3. „...któryś jest w niebie” ........................................................ 4. „Święć się Imię Twoje” ......................................................... 5. „Przyjdź Królestwo Twoje” ................................................. 6. „Bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi” ............... 7. „Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” ............. 8. „Odpuść nam nasze winy jako i my odpuszczamy naszym winowajcom i nie wódź nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode Złego” .............................................................................

15 16 18 19 20 21 22

WIARA ODPOWIEDZIĄ CZŁOWIEKA NA ŁASKĘ BOGA. FUNDAMENTY BIBLIJNE Piotr Nyk OCD 1. Czasownik )amān – „wierzyć” w Biblii hebrajskiej Starego Testamentu ..............................................................

180

Spis treści

1.1. Znaczenie )amān w koniugacji Qal ............................ 1.2. Znaczenie he) emīn w koniugacji Hif( il ..................... 1.3. Znaczenie ne)ĕmān w koniugacji Nif( al .................... 2. Pojęcie pisteúein – „wierzyć” w Nowym Testamencie ..... 2.1. Wiara w ujęciu św. Pawła ............................................. 2.2. Wiara Jezusa Chrystusa ............................................... Zakończenie .............................................................................. Literatura ...................................................................................

29 29 32 37 39 42 42 44

ŚW. JAN OD KRZYŻA PRZEWODNIK W WIERZE Jerzy W. Gogola OCD 1. Cechy przewodnika.............................................................. 2. Droga wiary........................................................................... 3. Przewodnik pośród nocy .................................................... 4. Przewodnik po drodze nadzwyczajnych objawień ..........

48 51 53 59

WIARA JAKO JEDNA Z DRÓG POZNANIA BOGA W UJĘCIU ŚWIĘTEJ TERESY BENEDYKTY OD KRZYŻA (EDYTY STEIN) Wojciech Zyzak (UPJPII) 1. Droga naturalnego poznania Boga .................................... 2. Droga łaski wiary.................................................................. 3. Droga doświadczenia mistycznego .................................... Zakończenie ..............................................................................

66 71 77 82

CZŁOWIEK WIARY CZŁOWIEKIEM MODLITWY W UJĘCIU ŚWIĘTEJ TERESY OD JEZUSA Jacek Kiciński CMF 1. Wiara i modlitwa w życiu duchowym człowieka .............

Spis treści 2. Przeszkody na drodze życia modlitewnego i sposoby ich pokonywania .................................................................. 3. Etapy życia duchowego i stopnie modlitwy ...................... 4. Symbolika nawadniania ogrodu i jej znaczenie na drodze wiary .................................................................... 5. Czynniki kształtujące postawę wierności.......................... 6. Typowe pokusy na pierwszym etapie życia modlitewnego i praktyczne rady........................................ Podsumowanie..........................................................................

181

91 93 93 95 96 97

SAKRAMENTY WTAJEMNICZENIA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO DROGĄ ROZWOJU WIARY WEDŁUG ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO Grzegorz Firszt OCD 1. Chrzest ................................................................................... 2. Bierzmowanie ....................................................................... 3. Eucharystia ............................................................................ 4. Aktualność nauczania św. Rafała o sakramentach wtajemniczenia chrześcijańskiego dla życia wiarą .......... Zakończenie ..............................................................................

102 107 110 114 116

PIĘKNO WIARY W DUCHOWOŚCI BŁ. FRANCISZKA PALAU Gracia Navarro CM 1. Franciszek Palau, człowiek wiary ....................................... 2. Wiara jako spotkanie i relacja osoby z Chrystusem Mistycznym .......................................................................... 3. Wiara jest zaufaniem............................................................ 4. Wiara posiada wymiar eklezjalny ...................................... 5. „Walki wiary” ........................................................................

121 128 131 133 134

182

Spis treści

6. Chrystus jest najwyższym pięknem ................................... Zakończenie ..............................................................................

136 140

NOC WIARY U ŚW. TERESY Z LISIEUX Łukasz Kasperek OCD 1. Terminologia i opis .............................................................. 2. Okoliczności nocy wiary ..................................................... 3. Cechy charakterystyczne ..................................................... 4. Znaczenie w życiu Teresy .................................................... 5. Znaczenie dla nas .................................................................

144 145 148 152 155

WIARA MARYI W DUCHOWYM DOŚWIADCZENIU ŚWIĘTYCH KARMELU Szczepan T. Praśkiewicz OCD 1. Św. Teresa od Jezusa: życie wiarą i czyny wypływające z wiary ważniejsze od wzlotów mistycznych.................... 2. Św. Jan od Krzyża: głębię swej wiary Maryja ukazała przede wszystkim pod Krzyżem ........................................ 3. Św. Teresa od Dzieciątka Jezus: Maryja żyła z wiary, jak my .................................................................................... 4. Św. Rafał Kalinowski: Maryja zawsze i we wszystkim ..... 5. Św. Teresa Benedykta od Krzyża – Edyta Stein: być wierną do końca przez Maryję .................................... 6. Św. Maria Maravillas: sub tutela Matris .............................

170 172

Słowo na zakończenie Dni duchowości.................................

175

161 163 165 168