Nowa ewangelizacja w świetle nauki Mistrzów Karmelu by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Seria „Karmel żywy”

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Autorzy: P. Chrabąszcz G. Firszt OCD J.W. Gogola OCD M. Królikowski A. Rybicki M. Tatar J.V. Maliakkal OCD M. Zawada OCD W. Zyzak

NOWA EWANGELIZACJA W ŚWIETLE NAUKI MISTRZÓW KARMELU XVII Dni Duchowości: 15–16 maja 2014 Pod redakcją o. Jerzego Wiesława Gogoli OCD

Kraków 2015 Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Publikacja współfinansowana z dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przyznanej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku 2014.

Imprimi potest O. Tadeusz Florek OCD, prowincjał Kraków, dnia 26 marca 2015 r. nr 69/2015

Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18a, 31-510 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-354-8

Słowo powitania Ustalając tematy Dni Duchowości ze świętymi Karmelu, jesteśmy otwarci na znaki czasu, inspiracje płynące od osób z zewnątrz, ważne rocznice czy po prostu ważne zagadnienia dotyczące duchowości chrześcijańskiej. W tym roku wybrany został temat „nowej ewangelizacji”. Jest on niejako logiczną kontynuacją tematu wiary, jaki podjęliśmy rok temu. Papież Benedykt XVI w Liście apostolskim Porta fidei ogłaszającym Rok Wiary (od 11 X 2012 do 24 XI 2013) wyraża przekonanie, że jego celebrowanie będzie okazją do nawrócenia do Chrystusa i nowego zaangażowania na rzecz nowej ewangelizacji. Zatem nasz temat dotyczy istotnego zagadnienia z życia współczesnego Kościoła i ważnego dla wszystkich wierzących. Można tylko zapytać, na ile ma on związek z duchowością i świętymi Karmelu. Wstępna odpowiedź może być następująca: jeżeli celem wszelkiej ewangelizacji: dawnej i nowej jest przyprowadzenie ludzi do Chrystusa, by mogli otrzymać od Niego zbawienie i osiągnąć cel życia, jakim jest szczęście płynące ze zjednoczenia z Bogiem, to dokładnie taki sam cel posiada duchowość jako nauka. Nie zamierzamy zatrzymywać się specjalnie na technice nowej ewangelizacji, ale na samej jej istocie. Gdy zaś chodzi o świętych Karmelu, sprawa może nie jest aż tak oczywista. Sam termin „nowa ewangelizacja” nabrał znaczenia i stał się bardzo nośmy za pontyfikatu Jana Pawła II. Nasi święci karmelitańscy go nie znali. W związku z tym należy stawiać akcent na ewangelizacji. Nie powinien na tym zabiegu ucierpieć przymiotnik „nowa”, bo oznacza on jedynie konieczność dostosowania potrzebny głoszenia Dobrej Nowiny do nowej sytuacji, w jakiej żyje dzisiaj człowiek. Gdyby nasi święci żyli w naszych

Słowo powitania

czasach, pokazaliby nam, jak się w nich znaleźć i żyć w całej pełni Ewangelią. Ale skoro to jest niemożliwe, to my musimy niejako za nich to zrobić. Zatem należy oczekiwać poszukiwania inspiracji do nowej ewangelizacji u naszych świętych, których przesłanie o realizacji Dobrej Nowiny w człowieku wiary pozostanie zawsze aktualne. W tym roku pragniemy nadać naszym Dniom Duchowości charakter nie tylko krajowy, których wymogiem jest udział przedstawicieli co najmniej pięciu Wyższych Uczelni, ale także międzynarodowy. Reprezentowane będą następujące uczelnie: KUL, UKSW, PWT Wrocław, UPJPII oraz Teresianum Rzym. Pragnę zatem serdecznie powitać obecnych dziś gości, rozpoczynając od Rektora – Rektora Teresianum o. Josepha Varghese Maliakkal. Jego obecność jest bardzo mile widziana z tej racji, że Nasz Instytut jest asocjowany do rzymskiego Teresianum. Padre. Gli diamo un cordiale benvenuto! A nome di tutti noi qui presenti vorrei esprimer. Gli molta gratitudine per aver accettato il nostro invito e venuto a Cracovia per essere oggi con noi. Serdecznie witam nowo wybranego Prowincjała naszej Prowincji Krakowskiej Zakonu Karmelitów Bosych o. Tadeusza Florka, o. dra Piotra Nyka, nowo wybranego wicedyrektora KID. Witam o. dra Grzegorza Firszta, dotychczasowego wicedyrektora, i przy okazji wyrażam podziękowanie za współpracę przez ostatnie kilka dobrych lat; witam nowo wybranego o. przeora tutejszego klasztoru dra hab. Mariana Zawadę oraz pozostałych prelegentów, których będziemy przedstawiać bezpośrednio przed ich wystąpieniem. Witam absolwentów naszego Instytutu. Naszym marzeniem jest, by coroczne Dni Duchowości były jednocześnie okazją do spotkania zwłaszcza tych, którzy uczęszczali do nas na zajęcia. Witam obecnych słuchaczy i wszystkich przybyłych. Ufam, że będzie to czas dobrze wykorzystany. O. Jerzy Wiesław Gogola OCD Dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości

Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych Wszystkich zgromadzonych tutaj pragnę również ja serdecznie powitać. O. Jerzy już wspomniał, że nastąpiły zmiany w Prowincji, że po trzech latach zostały wybrane nowe władze, odziękował dawnym współpracownikom. Nie podziękował sam sobie, więc ja chciałbym najpierw podziękować o. Jerzemu za tę posługę w ostatnich trzech latach jako dyrektora KID. Wszyscy dobrze wiemy, że jest on ojcem i założycielem tego Instytutu i wszyscy wiele mu zawdzięczamy. Chciałbym złożyć słowo podziękowania także w imieniu prowincji o. drowi Grzegorzowi Firsztowi. Jego wkład w ostatnich latach był znaczący. W sposób tak rzetelny podejmował swoje obowiązki, dzięki jego zabiegom KID stał się instytutem stowarzyszonym z Teresianum i dzięki temu nasi studenci mogą podjąć na Teresianum tzw. rok uzupełniający i uzyskać stopień licencjata teologii ze specjalizacją z duchowości. Przejdziemy za chwilę do tematu, który został już zapowiedziany: Nowa ewangelizacja w świetle nauki Mistrzów Karmelu, ale wcześniej chciałbym tak krótko podzielić się refleksją na temat nowej ewangelizacji, przywołując na początku myśl papieży: Jana Pawła II, Benedykta XVI, papieża Franciszka, którzy mówią wyraźnie, że nowa ewangelizacja jest to część Bożego procesu, który nazywamy ewangelizacją, która polega na głoszeniu słowa Bożego tym, którzy są ochrzczeni, ale zarzucili swoją wiarę

Słowo Przełożonego Prowincjalnego...

albo zaniechali praktyk religijnych. I tu w tym miejscu jest ważne świadectwo ludzi, którzy mogą pociągnąć i nadać kierunek tym, których wiara w jakiś sposób już się obudziła. Święci Karmelu doskonale wpisują się w nową ewangelizację, bo mówią o drodze, na której działa Bóg, a człowiek wierzący uświadamia sobie istnienie i działanie Boga. Pięknie o tym mówi chociażby św. Jan od Krzyża w Pieśni duchowej: „Cayendo en el alma…”; „Gdy dusza zastanowi się głęboko nad sobą, poznaje jasno, jak wielka odpowiedzialność czeka ją za jej czyny. Widzi, że życie jest krótkie (Hi 14, 5), że «wąska jest droga, która wiedzie do żywota wiecznego» (Mt 7, 14), że «zaledwie sprawiedliwy się zbawi» (1 P 4, 18), że rzeczy tego świata są próżne i zwodnicze i wszystko się kończy i rozpływa jak woda (2 Sm 14, 14), że czas krótki, odpowiedzialność wielka, potępienie łatwe, zbawienie bardzo trudne. Z drugiej zaś strony odczuwa wielki dług, jaki winna Bogu za to, że ją stworzył wyłącznie dla siebie: wszystkie więc dni jej życia Jego służbie powinny być oddane. Czuje wdzięczność za to, że ją Bóg odkupił w swej nieskończonej dobroci. Wszystko więc, co ma, powinna Mu złożyć w dani i odpowiedzieć miłością na miłość i na tyle innych dobrodziejstw, które zawdzięcza Bogu, zanim jeszcze przyszła na świat…” (PD, założenie). Kiedy do człowieka w jakiś sposób dotrze to, czego Bóg dla niego dokonał jeszcze przed jego narodzinami, wtedy właśnie zaczyna się pewien proces, nowa ewangelizacja tego, co może już skostniało, zastygło w pewnych formach i rytach religijnych. Do tego przebudzenia i procesu zachęcają nas święci Karmelu. Warto przypomnieć takie znane hasło powtarzane w kontekście nowej ewangelizacji: „obudzić olbrzyma”, obudzić tęsknotę za Bogiem, żeby za Nim iść. Ale potem, gdy ktoś się budzi, to nie zawsze wie, w którą stronę iść. W takim wypadku może być wykorzystana nauka świętych Karmelu, którzy dają nam konkretne wskazów-

Słowo Przełożonego Prowincjalnego...

ki dotyczące relacji z Bogiem, drugim człowiekiem, ze światem i pokazują, jak ten proces przebiega; co robić, aby na tej trudnej drodze wytrwać. Św. Teresa mówi w tym względzie o potrzebie determinacji w kroczeniu naprzód: „determinada determinación” (zdecydowane zdecydowanie). Dziękuję już teraz wszystkim, którzy te Dni Duchowości przygotowali i zachęcam do korzystania z treści, które zostaną tu przedłożone. Prelegentom i słuchaczom życzę szczęść Boże! O. lic. Tadeusz Florek OCD Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie i jej rola w nowej ewangelizacji Joseph Varghese Maliakkal OCD „Teresianum”

1. Wprowadzenie W czasie naszego sympozjum rozmawiamy o duchowości karmelitańskiej. Zamierzam mówić o duchowości karmelitańskiej we współczesnym świecie ze szczególnym odniesieniem do nowej ewangelizacji. Przejdę do duchowości karmelitańskiej i jej ogromnego znaczenia we współczesnym świecie, jednak chciałbym poświęcić chwilę nieustającej dyskusji o duchowości we współczesnym świecie zdominowanym przez konsumpcjonizm i relatywizm. Przyczyną przyjęcia konsumpcjonizmu jako kontekstu tej dyskusji jest to, iż w konsumpcyjnym społeczeństwie nawet religia stała się dobrem konsumpcyjnym. Jeśli więc duchowość stała się czymś do skonsumowania, zatraciła tym samym swoją tajemniczość oraz została przekształcona i zredukowana do chwilowego uniesienia. Przywołując słowa św. Pawła – duchowość to „życie w Duchu”. Nadrzędnym celem tego życia w duchu jest komunia z Bogiem w Jezusie Chrystusie poprzez Ducha Świętego. Konsumpcyjne podejście do duchowości powoduje jej relatywizację. Podczas gdy transcendentne i boskie aspekty prowadzące do przemiany zostają zapomniane, duchowość staje się jednym z wielu dóbr konsumpcyjnych. Cytując Fionę Gardner: „duchowość życia nie polega na rezygnacji z życia, lecz na pewnym komforcie oswojenia niepewności i zaangażowaniu się w życie bardziej twórczo i holistycznie”1, widzimy pragmatyczne podejście do duchowości, które jest dziś powszechne. To odniesienie do pragmatycznego podejścia do duchowości staje się oczywiste, kiedy rozważymy fakt, że z początkiem nowego 1

Fiona Gardner, Critical Spirituality: A Holistic Approach to Contemporary Practice, Ashgate Publishing Limited, Wey Court East 2011, s. 21.

Joseph Varghese Maliakkal OCD

millennium zainteresowanie duchowością wciąż pozostaje na znacząco wysokim poziomie. Świadczą o tym: wzrastająca liczba książek o tematyce duchowości, wzrastająca popularność kursów z zakresu religii i duchowości, zwiększająca się ilość liderów biznesowych, którzy uznają wielkie znaczenie duchowości w czasie spotkań biznesowych oraz w miejscu pracy. Coraz większa ilość wierzących poszukuje duchowych wskazówek, specjaliści z zakresu medycyny coraz bardziej przekonują się o sile modlitwy w czasie leczenia; naukowcy coraz częściej mówią o tajemniczym wymiarze wszechświata2. Ta dychotomia – pomiędzy tym, co jest udowodnione, i tym, co wymyka się jakimkolwiek racjonalnym wyjaśnieniom, pomiędzy rzeczywistością i tajemnicą, między nauką a religią – zaciera się. Jednak ważniejszy jest aspekt pragmatyczny. Jest to dowód na stale wzrastające zainteresowanie tym jak zaimplementować duchowość do miejsca pracy, pytanie to zadają nie tylko ludzie religijni, ale i również niewierzący, którzy czują znaczenie duchowości dla siebie i swoich klientów. Na Zachodzie, podczas gdy spada zainteresowanie praktykami religijnymi, obserwuje się wzrost zainteresowania duchowością. Wzrost zainteresowania duchowością jest widoczny w wielu badaniach przeprowadzonych w różnych krajach. Statystycznie w 2000 roku w Wielkiej Brytanii 27% badanych odpowiedziało, że wierzy w osobowego Boga, a tylko 8% określiło się jako ateiści i blisko 70% zaklasyfikowało siebie jako osoby uduchowione, jednakże przeciwne religii. W Stanach Zjednoczonych sondaże wykazują, że 40% respondentów uczęszcza, co tydzień do kościoła lub synagogi, ale blisko 95% Amerykanów odpowiada twierdząco na pytanie, czy wierzą w Boga; a 66% twierdzi, że zgadza się (lub przeważnie zgadza) ze zdaniem „modlitwa jest ważną częścią mojego codziennego życia”3. Jest wiele przyczyn tej zmiany. Ludzie 2

James J. Bacik, Catholic Spirituality, Its History and Challenge, Paulist Press, New Jersey 2002, s. 3. Fiona Gardner, Critical Spirituality: A Holistic Approach to Contemporary Practice, s. 7.

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie...

chcą mieć holistyczne podejście do życia, chcą przyłożyć większą wagę do swojej osobistej pomyślności i sensu życia, zamiast być porwanymi przez potężny prąd materializmu, zainteresowania środowiskiem i ekologią. W naszej refleksji na temat duchowości karmelitańskiej w świecie współczesnym oraz kwestii nowej ewangelizacji, chciałbym zaprezentować duchowość Karmelu na tle postmodernistycznego społeczeństwa i nauki post-einsteinowskiej. Spróbujmy dostrzec, czemu te aspekty są ważne.

2. Postmodernizm – konieczność przejścia z możliwego do niemożliwego Chociaż postmodernizm ma różne cechy, chciałbym się skoncentrować na kwestii konsumpcjonizmu i relatywizmu. Każda rozmowa na temat konsumpcjonizmu odkrywa dwa aspekty istoty ludzkiej: jej technologiczną zdolność produkowania oraz jej nieugaszone pragnienie używania. W tym pierwszym mamy do czynienia z rozumem skoncentrowanym na tym, co winno być zrobione, a w drugim wolę, która niemalże ograniczyła się do poziomu zdolności znajdowania przyjemności, zmieniając człowieka w „MASZYNĘ Z PRAGNIENIAMI”. W rzeczywistości produkowanie i używanie to awers i rewers tej samej monety. Jedno jest powiązane z drugim. Maszyna z pragnieniami jest połączona z maszyną produkującą. Dzieje się tak, ponieważ pragnienie ustawicznie łączy ciągły przepływ oraz obiekty, ze swej natury niekompletne i porozdzielane4. Aby utrzymać przepływ produkcji i konsumpcji producent, musi wytwarzać nie tylko rzeczy, ale i potrzebę ich używania. 4

Gilles Deleuze; Felix Guattari, Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia, University of Minnesota Press, Minneapolis 2000, s. 5.

Joseph Varghese Maliakkal OCD

We współczesnym świecie na samopotwierdzalne cnoty ludzkie – tak intelektualne, jak i kardynalne – jest kładziony duży nacisk. W procesie wytwarzania, konsumpcji oraz w postępie ważniejsze są cnoty intelektualne. W obecnym świecie inteligencja, wiedza naukowa (episteme), mądrość, a nawet roztropność są stosowane z powodu techne – zrozumienia istoty, które prowadzi do produkcji oraz poiesis – produkowanie, rozumiane jako prowadzenie za rękę, asystowanie; oto technologia w praktyce5. Kiedy intelekt jest zredukowany do wiedzy specjalistycznej (know-how), pojawia się stale rosnąca produkcja, która prowadzi do niekończącej się konsumpcji tego, co wytworzone, a to z powodu niekończącego się poszukiwania nowości, które płynie z woli zredukowanej do umiejętności pragnienia chwilowego szczęścia. W tym wszystkim widzimy triumf nietzscheańskiej idei potrzeby odwrotu od rozumu do pasji, od intelektu do woli, od Apollona – boga piękna, harmonii, umiarkowania i proporcji – do Dionizosa – boga muzyki; do stanu chaosu, nieodpartego przepływu bodźców i życia. W tym kontekście potrzebujemy pomyśleć o niezbędnym odwrocie od możliwego do niemożliwego. Powód jest prosty. W idei życia jako ciągłego przepływu produkcji i konsumpcji człowiek czuje się bezpieczny. Dzieje się tak, ponieważ teraźniejszość i przyszłość są w zasięgu naszych zdolności i możliwości. Tutaj wszystko staje się możliwe do kontrolowania, bo jest dostosowane do naszej wiedzy. Wystarczy być opanowanym, rozgarniętym, najlepszym i silnym, aby osiągnąć sukces w tym zmuszającym do rywalizacji świecie. Oto sfera ludzkich cnót: roztropności, sprawiedliwości, męstwa i wstrzemięźliwości, na których życie ludzkie opiera się jak na zawiasach6. Oto arystotelesowski phronimos, człowiek mądry na sposób praktyczny, który posiada phronesis, formę wiedzy, która umożliwia mu podejmowanie słusznych 5

Richard Rojcewicz, The Gods and Technology: A Reading of Heidegger, State University of New York Press, New York 2006, s. 65. Por. John D. Caputo, On Religion, Routledge, London 2001, s. 12.

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie...

decyzji o tym, co powinien zrobić. To, w czym phronimos jest świetny, z powodu swojej phronesis, to mądrość praktyczna. Ale kiedy spotyka tajemnicę, która przekracza jego zdolności czy możliwości, czuje się niepewnie, dociera do swoich granic. Kiedy człowiek przeżywa coś, co nie może być kontrolowane czy przewidziane, czuje się przytłoczony i doświadcza granic oraz możliwości niemożliwego. Tutaj cnoty teologalne: wiara, nadzieja i miłość okazują się umożliwiać nam stawienie czoła niemożliwemu. Wierzymy w to, co wydaje się być niewiarygodne; mamy nadzieję, gdy sytuacja jest beznadziejna; ośmielamy się kochać, nawet gdy miłość jest niemożliwa. Przejście od cnót arystotelesowskich do teologalnych jest przejściem od możliwego do niemożliwego, od bezpieczeństwa do przygody. W tym właśnie kontekście chcemy zaprezentować świętych Karmelu. Możemy zrozumieć wielkość i rzeczywistość ich wkładu, jeśli porównamy niekończące się poszukiwanie przejściowej satysfakcji przez współczesnego człowieka z radością szukania wiecznego szczęścia dostrzegalną w życiu i pismach karmelitańskich świętych. Byli w stanie prowadzić takie życie i wyznawać taki światopogląd z powodu swego rozumienia istoty ludzkiej jako uczynionej na podobieństwo Boga i powołanej do zjednoczenia z Nim w Chrystusie poprzez wzrastającą przemianę pod przewodnictwem Ducha Świętego. Dzięki temu transcendentnemu wymiarowi człowiek współczesny powinien zrozumieć, że życie nie jest tylko procesem uwięzionym w nieskończonym łańcuchu produkcji i konsumpcji. Musi przejść od ludzkich cnót współczesnego świata, które są ograniczone do wiedzy na temat wytwarzania i samodoskonalenia się, do zjednoczenia z Bogiem, ostatecznego celu ludzkiej egzystencji. A do tego potrzebny jest inny zestaw cnót. Tutaj wielcy święci Karmelu przychodzą z pomocą z wiarą, nadzieją i miłością, jako drogą, która przemienia człowieka w pierwotne źródło tych cnót – Boga. Ich wielka rola jest nie do przecenienia. Prawdziwym celem cnotliwego życia jest stanie

Joseph Varghese Maliakkal OCD

się jak Bóg7. Mówią oni nie tylko o cnotach intelektualnych, ale i o Boskich, wierze, nadziei i miłości. Te cnoty odnoszą się bezpośrednio do Boga. Skłaniają one człowieka do życia w relacji do Trójcy Świętej. Dla nich Trójjedyny Bóg jest źródłem, motywem postępowania i jego przedmiotem8. Św. Jan od Krzyża szczególnie stara się wyjaśnić, dlaczego cnoty teologalne są niezbędne do przygotowania i oczyszczenia władz duszy: rozumu, pamięci i woli, aby zjednoczyć się z Bogiem. Cnoty Boskie są niezbędne, ponieważ rozum jest udoskonalany w ciemności wiary, pamięć w pustce nadziei; podobnie wola musi być pogrzebana poprzez wycofanie i oderwanie każdego afektu, tak aby dusza mogła podążać do Boga. W ten sposób idzie się bezpiecznie tą duchową drogą. Powód jest prosty i oczywisty. Dusza nie jednoczy się z Bogiem w tym życiu ani poprzez rozumowanie, ani przez radość, ani przez wyobraźnię, ani w żaden inny sposób, jak tylko: poprzez wiarę, w stosunku do rozumu, przez nadzieję, w porządku pamięci oraz przez miłość, odnośnie do woli9. Cała ta duchowa ścieżka jest, wg Jana, niczym innym jak ciągłym wzrostem w cnotach. Św. Teresa także nalega na praktykowanie cnót w duchowej podróży, zarówno w fazie ascetycznej, jak i mistycznej. Poświęca temu rozdziały 11–13 Księgi życia, mieszkania 1–3 Twierdzy wewnętrznej i niemal całą naukę Drogi doskonałości. Według Teresy, zdecydowane postanowienie woli, by zwrócić się do Boga jest połączone z wysiłkiem czynienia dobra i praktykowania cnót. Poza triadą niezbędnych ludzkich cnót – miłości, oderwania się i pokory, które proponuje w Drodze doskonałości (4, 4), rozważa cnoty teologalne jako szczyt wszystkich cnót. Dotyczą one istoty chrześcijańskiego życia. Są ważne, jako podstawa życia ascetycznego. Jednakże osiągają swoją pełnię w sercu życia mistycznego10. 7 8 9 10

KKK 1803. KKK 1812. DGK II, 6, 1. Por. Thomas Alvarez, St. Teresa of Avila 100 themes on Her Life and Work, ICS Publications, Washington, D.C. 2011, s. 92.

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie...

Według św. Pawła, spomiędzy tych trzech cnót Boskich miłość jest tą, która przetrwa wiecznie. Tak, więc miłość może być definicją religii. Może to być przyczyną, dla której Jezus zapytał Piotra, zanim uczynił go skałą, na której zbudował Kościół: „Piotrze, czy mnie miłujesz?”. Miłość jest jedyną rzeczą, która prowadzi do niekończącej się przemiany. Kiedy ktoś kocha Jezusa, staje się On dla niego drzwiami, które otwierają się na tajemnicę Boga. Miłość, która bł. Elżbietę od Trójcy Świętej łączyła z Jezusem była tak głęboka, że czuła ona, iż Bóg uczynił w jej sercu przepaść tak głęboką, że tylko Bóg mógł ją zapełnić. Św. Jan od Krzyża rozumiał prawdziwą wartość takiej miłości. To powód, dla którego był w stanie nazwać niczym wszystko, co nie jest Bogiem. Św. Teresa rozważając ważność miłości określa modlitwę, jako ćwiczenie w miłości: „modlitwa myślna, moim zdaniem, jest niczym innym jak przyjacielskim przestawaniem i częstą rozmową na osobności z tym, o którym wiemy, że nas kocha” (Ż 8, 5). To dzięki tej miłości była w stanie wykrzyknąć „Bóg sam wystarczy” (solo Dios basta). A zatem prawdziwą religią jest miłość. A zatem niepewne życie w miłości, nadziei i wierze jest bardziej soczyste, płomienne i warte przeżycia niż życie arystotelesowskich phronimoi, którzy huśtają się na swoich zawiasach wte i wewte bez wysiłku i niby łatwo, nawet wtedy, gdy wymaga to mnóstwo treningu.

3. Postmodernizm: przejście od określoności do nieokreśloności Rozważanie współczesnej fizyki w refleksji na temat życia duchowego jest czysto pragmatyczne, tylko po to, by pokazać, że nie ma powodu do trzymania duchowości na uboczu jedynie z racji jej tajemniczych elementów. Nauka kartezjańska i newtonowska prowadzi do bajecznej zdolności rodzaju ludzkiego do radzenia sobie ze światem. Nauka oparta o klasyczną mechanikę newtonowską utrzymuje, że zrozumieliśmy tajemnice natury. Wszyscy, którzy

Joseph Varghese Maliakkal OCD

podążają za Newtonem w ten czy inny sposób, podążają za wizją nauki i współczesnego postępu technologicznego według jego zasad. To właśnie możliwość określoności i mierzalności w nauce uczyniła doświadczenie religijne czymś nie do zaakceptowania z racji swej niejednoznacznej i tajemniczej natury. Ale einsteinowska i post-einsteinowska fizyka podkreśla subiektywny element w nauce, rzucając wyzwanie czystej obiektywności nauki. Według Nielsa Bohra myślenie, że zadaniem fizyki jest odkrycie natury rzeczy, jest błędne. Fizyka dotyczy tego, co możemy powiedzieć o naturze. A zatem świat, jaki odkrywamy, jest efektem naszego postrzegania, wrażenia i naszych wspomnień11. Współczesna nauka opiera się na odkryciach fizyki kwantowej. Wystarczy pomyśleć o sporach o naturę światła. Podczas gdy Newton postrzegał światło jako fale, Einstein widział je jako cząsteczki (korpuskuły) i – czasami – falę. Światło wciąż wymyka się naszemu zrozumieniu ujawniając granice ludzkiej inteligencji. Podobnie jest z ruchem elektronów. Poruszają się po orbitalach, ale są w stanie przeskoczyć z jednego na drugi bez pojawienia się w przestrzeni pomiędzy nimi. Bohr przez swoją ideę skoku kwantowego pokazuje, jak na poziomie subatomowym dowód empiryczny jest wewnętrznie sprzeczny. Wydaje się, że w świecie subatomowym nie ma logiki czy racjonalności12. Zasada nieoznaczoności, która kwestionuje przewidywalność i dokładność nauki oraz teoria samoorganizujących się systemów, które przekształcają chaos w pewien nowy porządek podkopują kamienie węgielne newtonowskiej pewności i przewidywalności oraz odkrywają tajemniczy pierwiastek we wszechświecie. Ten nowy rodzaj nauki zmienia rodzaj relacji pomiędzy nauką a religią. Właściwie nauka staje się trampoliną do duchowości i mistycyzmu. Wynika to z faktu, że nauka odkryła swoje ograniczenia, a nie z tego, że potrafi udowadniać religię. Według Alberta 11

Por. John Lukacs, At the End of an Age, Yale University Press, New Haven 2002, s. 129. Por. Albert Nolan, Jesus Today: A Spirituality of Radical Freedom, Orbis Books, New York 2006, s. 39.

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie...

Nolana: „wprawdzie jeszcze nie teraz, ale w niedalekiej przyszłości ta nowa mentalność naukowa będzie charakteryzować sposób myślenia niemal wszystkich”13. Nasza dyskusja o fizyce kwantowej, analizie subatomowego poziomu istnienia materialnego oraz zdumiewających tajemnicach, które zmieniają nasze rozumienie fizyki, to nie sztuka dla sztuki. Naszym zamiarem jest pokazanie, jak nowoczesny umysł jest w stanie zrozumieć i docenić duchową podróż i subtelną analizę ludzkiego wnętrza autorstwa świętych Karmelu. Karmelitańscy święci potraktowali poważnie stwierdzenie Augustyna, że „prawda zamieszkuje we wnętrzu człowieka” i odbyli podróż do samej głębi; następnie dali ludziom wewnętrzną anatomię ludzkiej duszy odkrytą i potwierdzoną przez osobiste doświadczenia. Twierdza wewnętrzna i Droga na Górę Karmel są ni mniej, ni więcej tylko ujawnieniem tajemnic związanych z duchową ścieżką aż do poziomu zjednoczenia z Bogiem. Dusza w stanie przeobrażającego zjednoczenia, kokonu, w którym powstaje piękny motyl, właściwie odkrywa tajemnicę człowieka. Istota ludzka nie jest tylko niewyspecjalizowanym zwierzęciem, o którym pisał Arnold Gehlen, ale tym cudownym Bożym stworzeniem, mającym możliwość „otwarcia na Boga”(capax Dei). Osoba ludzka jako istota duchowa może być „w sobie”, odkrywać swoje wnętrze i wnosić światło do ukrytych zakamarków. Jest to możliwe tylko poprzez poważną relację z Bogiem. To poprzez wiarę człowiek jest w stanie pojmować Jego tajemnice. Na tym etapie to, co jest dla nas istotne to fakt, że relacja z Bogiem jest nie tylko „wychodzeniem z siebie” do innej sfery, lecz zarazem „wchodzeniem” w głębię własnej duszy. „Dusza wstępuje ku Bogu, tzn. zjednoczeniu z Nim po szczeblach drabiny. Im jest wyżej, tym głębiej schodzi w siebie; zjednoczenie ma miejsce w najskrytszej sferze duszy, jej najgłębszym centrum”14. To w tej 13 14

Por. tamże, s. 39. Edith Stein, Science of the Cross: A Study of St. John of the Cross, ICS Publications Institute of Carmelite Studies Washington D.C. 2002, s. 116.

Joseph Varghese Maliakkal OCD

„dośrodkowej” podróży zdajemy sobie sprawę z wewnętrznej natury duszy. Sekret tej podróży opiera się na fakcie, że „dusza, wewnętrzna twierdza, jest domem Boga. Stąd wzywa On duszę do siebie bez zagubienia się w świecie. Bóg przyciąga duszę stopniowo coraz bliżej, aż do momentu zjednoczenia ze sobą w samym środku duszy”15. Modlitwa jest drzwiami, przez które dusza wstępuje do świata Boga. W tej wędrówce do głębi duszy odkrywana jest pewna struktura. Tę strukturę duszy można porównać do różnych mieszkań w twierdzy obfitujących w niewypowiedziane tajemnice, tak, jak to ma miejsce na poziomie subatomowym. Nie ma miejsca na determinizm, nieokreśloność bierze nad nim górę. Nasza analiza współczesnego świata z punktu widzenia produkcji i konsumpcji, świata, który potrzebuje zastąpienia cnót ludzkich teologalnymi oraz tajemnicy i nieokreśloności obecnych we współczesnej nauce, która otwiera drogę do zaakceptowania i przyjęcia tajemnicy i nieprzewidywalności zawartej w życiu duchowym; [ta analiza] otwiera drogę do współczesnej duchowości karmelitańskiej i mistycyzmu dla współczesnych kobiet i mężczyzn w procesie nowej ewangelizacji. Przyczyn potrzeby i celowości tego przedsięwzięcia jest wiele: W świecie konsumpcyjnym wszystko zmienia się według aktualnych trendów. Urządzenia itp. gadżety są zastępowane innymi nie dlatego, że nie działają, tylko dlatego, że wyszły z mody. Tak więc użyteczność przedmiotu nie zawiera się w nim samym, tylko jest zależna od obecnych trendów. Relatywizm, który jest skutkiem ubocznym postmodernizmu relatywizuje prawdę i wprawia w dezorientację ludzi poszukujących prawdy i znaczenia. Istnieje wciąż rosnące poszukiwanie czegoś stabilnego i dającego sens. Duchowość ma możliwość wpływania na wszystkie aspekty naszego życia mimo działania w nieładzie, frustracji, radościach i cierpieniach codziennego życia.

Por. Edith Stein, Il Castello Interiore, s. 140.

Duchowość karmelitańska we współczesnym świecie...

To do tego odnoszą się [lub: tu nabierają znaczenia] słowa Edyty Stein: najprawdziwsze urzeczywistnienie ma miejsce, gdy znacząca struktura wchodzi jako „zawartość” do „doświadczanej rzeczywistości”. A tym, co pojawia się u drzwi, jest życie duszy, jej duchowe życie. Duch jest znaczeniem i życiem w pełnej rzeczywistości. Jest życiem pełnym znaczenia. Św. Teresa od Jezusa i św. Jan od Krzyża mówią o „nadzwyczajnej radości wypełniającej serce” i „przemianie duszy, poprzez miłość, na podobną Bogu”. Tylko doświadczenie Boga, który jest prawdą, dobrem i pięknem, może dać pełnię i znaczenie naszemu ludzkiemu życiu. Relacja z Boskością nie tylko podnosi osobę ludzką na wyższy i w żaden inny sposób nieosiągalny poziom, lecz również nadaje znaczenie ludzkiemu życiu, podnosząc je do swego pełnego urzeczywistnienia. Życie i nauczanie świętych Karmelu zaprasza ludzi do pełni życia. Pełnię ludzkiego życia znajduje się w Bogu, który jest wieczną i niezmienną prawdą. Prawdziwym sensem ludzkiej egzystencji jest osiągnięcie pełni istnienia przez udoskonalanie w sobie obrazu Boga, na który zostaliśmy stworzeni. Warto zauważyć, że w zasadzie każdy mówiący dziś o duchowości mówi o autotranscendencji, która daje integralność i znaczenie całemu życiu i życiu w całej swej pełni poprzez umiejscowienie osoby w skończonych granicach w pewien ciągły i przemieniający sposób. Transcendencja, do której zapraszają karmelitańscy święci, nie polega na przemianie ludzkiej istoty w istotę ludzką. To uczłowieczenie istoty ludzkiej poprzez jej przebóstwienie. A zatem poszukiwanie pełni życia i transcendencji nie powinno być ograniczone do dziedziny edukacji, psychologii czy socjologii [stosunków międzyludzkich?]; człowiek poruszony przez wiarę i poprzez życie wiarą powinien urzeczywistniać cel swojego życia – zjednoczenie z Bogiem w miłości przez miłość. Podczas gdy współczesny świat ogranicza duchowość do dobrego samopoczucia jednostki i uszlachetniania ludzi, święci Karmelu zapraszają do pójścia dalej i zjednoczenia z Bogiem, do przebóstwienia.

Joseph Varghese Maliakkal OCD

Poczyniliśmy już aluzję do wciąż rosnącego zainteresowania duchowością w dziedzinach edukacji, zdrowia i biznesu. Przeważająca tendencja we współczesnych trendach to brak zainteresowania jakimkolwiek odniesieniem do jakiegokolwiek wyznania wiary. Zasadą przewodnią zainteresowania duchowością jest tylko pragmatycznie pojmowane dobre samopoczucie, spokój i produktywność. Karmelitańscy święci kwestionują taką mentalność i dają lepsze wskazówki i zasady pomagające skoncentrować się na Bogu i wzrastać w świętości. Dzieje się tak, ponieważ „horyzontem najwyższej wartości w chrześcijańskiej duchowości jest Trójjedyny Bóg objawiony w Jezusie Chrystusie; program ten zawiera życie Jego paschalnym misterium w kontekście wspólnoty Kościoła poprzez dar Ducha Świętego”. Właśnie z powodu tego całkowitego skoncentrowania się na Bogu św. Jan od Krzyża nazywa wszystkie duchowe radości „niczym” (nada), ponieważ wie, że szuka Boga; a św. Teresa od Jezusa mówi: „tylko Bóg wystarcza” (solo Dios basta). Tak więc ostatecznym celem życia duchowego jest sam Bóg. Dla św. Teresy od Dzieciątka Jezus sekretem jej życia duchowego nie jest nic innego, jak przekonanie, że powołaniem jej jest „być miłością” w sercu Kościoła. Św. Teresa z Awili przedstawia swoje duchowe doświadczenia i pisma kościelnym przełożonym do osądu i oceny. A zatem święci Karmelu uczą współczesnych ludzi, że prawdziwe życie duchowe powinno być w pełni skoncentrowane na Bogu. To nic innego jak wchodzenie po świętej drabinie miłości do osiągnięcia zjednoczenia z Bogiem – będąc synami i córkami Kościoła. Wartość duchowości karmelitańskiej w nowej ewangelizacji polega na zapraszaniu osób poszukujących duchowości na właściwą ścieżkę; a nie ma lepszej ewangelizacji niż prowadzenie ludzi do zjednoczenia z Bogiem przez miłość. tłum. Katarzyna Winnicka

Wykaz skrótów ChL

– Jan Paweł II, Adhortacja posynodalna o powołaniu i misji świeckich w Kościele i świecie Christifideles laici (1988) D – Teresa od Jezusa, Droga doskonałości DWR – Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae (1965) EE – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa (2003) EG – Franciszek, Adhortacja apostolska o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie Evangelii gaudium (2013) EN – Paweł VI, Encyklika Evangelii nuntiandi (1975) ESGA – Edith Stein Gesamtausgabe, Freiburg im Breisgau 2000– ESW – Edith Steins Werke, Freiburg im Breisgau 1952–1994 F – Teresa od Jezusa, Księga fundacji JKL – Jan od Krzyża, Listy KKK – Katechizm Kościoła Katolickiego LF – Franciszek, Encyklika Lumen fidei (2013) MELF – Jan Paweł II, List apostolski Maestro en la fe z okazji 400-lecia śmierci św. Jana od Krzyża (1990) NC – Jan od Krzyża, Noc ciemna NMI – Jan Paweł II, List apostolski na zakończenie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 Novo millennio ineute (2001) PD – Jan od Krzyża Pieśń duchowa PDV – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska o formacji kapłanów we współczesnym świecie Pastores dabo vobis (1992) R – Jan od Krzyża, Romance RM – Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio (1990)

220 Rps S SS STh T TJL VC

VS W ZD Ż ŻPM

Wykaz skrótów – Teresa od Dzieciątka Jezus, Rękopis autobiograficzny – Teresa od Jezusa, Sprawozdania duchowe – Benedykt XVI, Encyklika Spe salvi (2007) – Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna – Teresa od Jezusa, Twierdza wewnętrzna – Teresa od Jezusa, Listy – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i świecie współczesnym Vita consecrata (1996) – Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor (1993) – Teresa od Jezusa, Wołania duszy do Boga – Elżbieta od Trójcy Świętej, Zapiski duchowe – Teresa od Jezusa, Księga życia – Jan od Krzyża, Żywy płomień miłości

Spis treści

Słowo powitania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 7

DUCHOWOŚĆ KARMELITAŃSKA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE I JEJ ROLA W NOWEJ EWANGELIZACJI Joseph Varghese Maliakkal OCD, „Teresianum” 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Postmodernizm – konieczność przejścia z możliwego do niemożliwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Postmodernizm: przejście od określoności do nieokreśloności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 15 19

NOWA EWANGELIZACJA – MISJA KOŚCIOŁA I JEJ FUNDAMENTY BIBLIJNE Marian Królikowski, Przełożony Generalny Stow. Życia Apostolskiego „Koinonia św. Pawła” 1. Czym jest ewangelizacja i nowa ewangelizacja? . . . . . . . . . . . 2. Przestrzeń ewangelizacji: gdzie mamy ewangelizować? . . 3. Treść ewangelizacji: co mamy głosić? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Forma ewangelizacji: jak ewangelizujemy? . . . . . . . . . . . . . . . . . Konkluzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 33 34 37 41

222

Spis treści METODY NOWEJ EWANGELIZACJI Adam Rybicki, prof. KUL

1. Postawa miłości jako „najlepsza metoda” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Elastyczność metod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Jak dobierać metody? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Metody już obecne w literaturze i w praktyce Kościoła . . .

48 51 53 55

WSPÓŁCZESNY GŁOSICIEL EWANGELII Jacek Kiciński CMF, PWT we Wrocławiu Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Obszary Ewangelizacji współczesnego świata . . . . . . . . . . . . . 2. Współczesny głosiciel Ewangelii wobec osób ochrzczonych, które nie przynależą całym sercem do Kościoła i nie doświadczają pocieszenia płynącego z wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Głosiciel Ewangelii to ten, który słucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Głosiciel Ewangelii to ten, który wyjaśnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Głosiciel Ewangelii jest świadkiem miłości Jezusa . . . . . . . . 6. Głosiciel Ewangelii nie zatrzymuje się w drodze . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 61

65 66 68 70 71 73

RADYKALIZM EWANGELICZNY W UJĘCIU DOKTORÓW KARMELU Jerzy Wiesław Gogola OCD, UPJPII 1. Radykalizm ewangeliczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pierwszeństwo Bożego działania źródłem ewangelicznego radykalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Radykalizm miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Radykalizm wyrzeczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tytułem zakończenia: Radykalizm ewangeliczny a nowa ewangelizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 80 83 85 88

Spis treści

223

NOWA EWANGELIZACJA I NOWY CZŁOWIEK W UJĘCIU ŚW. JANA OD KRZYŻA Marek Tatar, UKSW Warszawa 1. Współczesny stan człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2. Zrównoważona antropologiczna koncepcja św. Jana od Krzyża w relacji do duchowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3. Recepcja sanjuanistycznej antropologii do duchowości „nowej ewangelizacji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 INSPIRACJE ŚWIĘTEJ TERESY BENEDYKTY OD KRZYŻA (EDYTY STEIN) DLA NOWEJ EWANGELIZACJI Wojciech Zyzak, UPJPII Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Cel nowej ewangelizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podmiot nowej ewangelizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Treści nowej ewangelizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Forma nowej ewangelizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121 122 125 129 133 140

MISJA ŻYCIA KONTEMPLACYJNEGO W ŚWIETLE NAUKI MISTRZÓW KARMELU Marian Zawada OCD 1. Misja i ewangelizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Kontemplacja i ewangelizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Struktura ewangelizacyjna kontemplacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Uświęcenie własne i innych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Ofiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145 147 150 152 154 158

224

Spis treści

KARMELITAŃSKO-TEREZJAŃSKA LEKTURA ADHORTACJI APOSTOLSKIEJ EVANGELII GAUDIUM PAPIEŻA FRANCISZKA Grzegorz Firszt OCD 1. Karmelitańsko-terezjańska lektura adhortacji jest uważna na całe jej przesłanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Karmelitańsko-terezjańska lektura adhortacji jest uważna na całe jej przesłanie, lecz nie zawsze w ten sam sposób . . 2.1. Kontemplacyjne zakorzenienie nowej ewangelizacji . . 2.2. Teologalne przeżywanie relacji międzyludzkich . . . . . . . 2.3. Prowadzenie innych ku doświadczeniu Boga żywego . . 2.4. Maryja bliska nam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167 168 170 170 176 178 179

O ŚWIĘTYCH, NOWEJ EWANGELIZACJI I ZNIEWOLONYCH NAŁOGAMI Piotr Chrabąszcz 1. Święci i nowa ewangelizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wezwanie Ducha Świętego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Problem uzależnień i terapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Modlitwa o uzdrowienie i uwolnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Uzależnienie w sferze seksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Historia AA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Program 12 kroków AA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Kościół Katolicki a wspólnoty 12 krokowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Refleksja teologiczna i duszpasterska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Watykan o grupach samopomocowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Jak odzyskać wolność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Głosić Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185 187 189 190 195 197 200 203 205 209 213 215

Słowo na zakończenie Dni Duchowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219