Wiesław Kiwior OCD
W POSZUKIWANIU SENSU ŻYCIA Sługa Boży Franciszek Jerzy Powiertowski (1917–1944)
Wydanie drugie poprawione i poszerzone
Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2012
© Copyright for the Polish edition Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2012 Korekta Iwona Pawłowska Okładka, design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 8 sierpnia 2012 r. nr 264/2012 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl
ISBN 978-83-7604-216-9 Druk i oprawa: ESUS – Poznań
WPROWADZENIE
B
łogosławiony Ojciec Święty Jan Paweł II w Liście apostolskim Tertio millennio adveniente napisał, że pod koniec drugiego tysiąclecia „Kościół znowu stał się Kościołem męczenników”1, wśród których znaleźli się duchowni, zakonnice i zakonnicy oraz osoby świeckie. Jednocześnie Papież zaapelował do Kościołów lokalnych, aby „uczyniły wszystko dla zachowania pamięci tych, którzy ponieśli męczeństwo”2. Do grona osób, które w XX wieku dały świadectwo Chrystusowi aż do przelania krwi, należą m.in. synowie Karmelu Terezjańskiego w Polsce3, a wśród nich dwaj zakonnicy z klasztoru czerneńskiego: o. Alfons Maria Mazurek, przeor, oraz br. Franciszek Jerzy Powiertowski, nowicjusz. Pierwszy z nich został zaliczony przez Jana Pawła II do grona błogosławionych 13 czerwca 1999 roku. Proces beatyfikacyjny drugiego rozpoczął się 17 września 2003 roku, w ramach procesu pelplińskiego Sługi Bożego ks. Henryka Szumana i Towarzyszy, a obecnie postępowanie odbywa się na etapie rzymskim4. 1
2 3
4
JAN PAWEŁ II, List apostolski Tertio millennio adveniente, 10.11.1994, n. 37, Watykan 1994, s. 47. Tamże. Por. S.T. PRAŚKIEWICZ OCD, Wierni Chrystusowi i Kościołowi. Męczennicy polskiego Karmelu w pierwszym czterechsetleciu jego historii, Kraków 2004. Zamknięcie procesu diecezjalnego, poprzedzone zamknięciem procesów rogatoryjnych, odbyło się 24 maja 2011 roku w Pelplinie. 11 lipca 2011 roku akta procesu zostały przekazane do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych,
6
W poszukiwaniu sensu życia
Franciszek Jerzy Powiertowski przeżył w Karmelu Terezjańskim zaledwie sto sześćdziesiąt cztery dni, ale dał się poznać jako człowiek poszukujący niestrudzenie sensu swojego życia, bardzo otwarty na tajemnicę Boga, nastawiony przyjaźnie do bliźnich, z zapałem i wytrwałością pracujący nad sobą, wdrażający konsekwentnie w swoje codzienne życie poznawane i przyjmowane wartości, przeżywający wiarę jako osobistą i głęboką relację z Chrystusem, z przekonaniem zaangażowany w dążenie do świętości.
a 19 grudnia tegoż roku nastąpiło w Kongregacji otwarcie akt i rozpoczęcie postępowania rzymskiego.
1. ŚRODOWISKO RODZINNE
R
odzicami Jerzego Powiertowskiego byli Hieronim Edward Powiertowski i Henryka Felicja Lipowska, którzy poznali się w znanym Domu Mody Bogusława Hersego w Warszawie, gdzie obydwoje pracowali w zakładzie krawieckim5. Po zawarciu związku małżeńskiego zamieszkali w Warszawie przy ul. Grzybowskiej 1433, na terenie parafii Wszystkich Świętych6. Hieronim, urodzony w 1890 roku, pochodził z rodziny krawców7. Kontynuując rodzinne tradycje, założył i prowadził własny zakład krawiectwa damskiego przy ulicy Wilczej 15/13 w Warszawie8. Henryka, młodsza od swego męża 5
6
7
8
Por. E. BIELECKA, Uzupełnienie do wspomnień o Jerzym Franciszku Powiertowskim ocd, s. 1.
Por. Akta urodzonych [w] Parafii Wszystkich Świętych w Warszawie – 1915, n. 889; E. BIELECKA, Uzupełnienie…, s. 1. Por. F.J. POWIERTOWSKI, Curriculum vitae, s. 1; J. POWIERTOWSKI, Wspomnienia, s. 1. Dziadek Hieronima Edwarda Powiertowskiego, Karol Finsztyk, był Niemcem wyznania ewangelickiego; po wyemigrowaniu ze swego kraju osiedlił się prawdopodobnie w okolicach Pułtuska, przyjął wyznanie rzymskokatolickie i zawarł związek małżeński z Polką o imieniu Tekla. Do Polski przywiózł ze sobą narzędzie swej pracy krawieckiej – maszynę do szycia. Z jego małżeństwa urodziło się tylko jedno dziecko, Karolina – matka Hieronima Edwarda Powiertowskiego. Por. Akta urodzonych [w] Parafii św. Aleksandra 1917–1918, n. 19. Jerzy Kasprzycki pisze: „Obszerne zaciszne mieszkania sąsiadowały w jednym budynku z ruchliwymi sklepami i czynnymi przez cały dzień gabinetami przedstawicieli «wolnych zawodów» – jak mówiono – z pracowniami
8
W poszukiwaniu sensu życia
o trzy lata, wywodziła się z rodziny rzemieślniczej i w miarę wolnego czasu od zajęć domowych pomagała mężowi w pracach krawieckich9. W swoim nowym mieszkaniu dysponowali kuchnią i dwoma pokojami, z których jeden służył jako pracownia, a drugi jako przymierzalnia10. Kamienica, w której mieszkali, zachowała się do tej pory11. Z ich małżeństwa urodziło się czterech chłopców: Hieronim Marek (1915), Jerzy Franciszek (1917), Wojciech Jan (1921) i Jan Antoni (1925). Pierwszy z nich został ochrzczony w Parafii Wszystkich Świętych w Warszawie, gdyż rodzice mieszkali wówczas przy ul. Grzybowskiej12, natomiast pozostali w Parafii św. Aleksandra ze względu na nowe miejsce zamieszkania przy ul. Wilczej 15/1313. Drugie dziecko Hieronima i Henryki Powiertowskich urodziło się 3 grudnia 1917 roku o godz. 11.00 w ich warszawskim mieszkaniu14. Na chrzcie świętym, który odbył się 20 stycznia 1918 roku, nowo narodzony syn otrzymał dwa imiona: Jerzy Franciszek15. Rodzicami chrzestny-
9 10 11 12
13
14 15
rzemieślników. Niemal w każdej bramie widziało się szyldzik, oznajmiający jakieś krawiectwo – damskie, męskie, wojskowe. Tylko wokół skrzyżowania Wilczej z Kruczą egzystowało – i to nieźle – siedmiu krawców: męscy «Alex», Wolf Warszawczyk, Ardyn, Caplicki, Czesław Zalewski, damski Powiertowski i prawdziwy artysta Chaim Gemajner, krawiec wojskowy, u którego ubierali się wyłącznie wyżsi oficerowie – od kapitana wzwyż” (J. KASPRZYCKI, Korzenie miasta. Warszawskie pożegnania, t. I: Śródmieście Południowe, Warszawa 1996, s. 296). Por. F.J. POWIERTOWSKI, Curriculum vitae, s. 1. Por. E. BIELECKA, Uzupełnienie…, s. 1. Por. tamże. Por. Akta urodzonych [w] Parafii Wszystkich Świętych w Warszawie – 1915, n. 889. Por. Akta urodzonych [w] Parafii św. Aleksandra 1917–1918, n. 19; Akta urodzonych [w] Parafii św. Aleksandra 1921, n. 438; Księga urodzonych [w] Parafii św. Aleksandra 1927, n. 570; F.J. POWIERTOWSKI, Curriculum vitae, s. 2. Por. Akta urodzonych [w] Parafii św. Aleksandra 1917–1918, n. 19. Por. tamże.
Środowisko rodzinne
9
mi byli Stanisława Powiertowska i Maksymilian Tarnas16. Do roku 1921 wszyscy mieszkali razem w Warszawie, ale po wojnie polsko-bolszewickiej (1919–1921), dzięki dochodom z zakładu krawieckiego i dokonanym oszczędnościom, Powiertowscy zakupili działkę w pobliskim dynamicznie rozwijającym się Milanówku od tamtejszego właściciela majątku – sędziego Michała Piotra Lasockiego17 i wybudowali willę w stylu neorenesansowym, tzw. zakopiańskim, nazwaną od imienia żony Hieronima Powiertowskiego Henrysiną Chatą. Dom został wykonany z bali i zachował się do chwili obecnej18. W okresie 16
17
18
Por. tamże. Chrzestna była rodzoną siostrą Hieronima Edwarda Powiertowskiego. Działka powstała w wyniku kolejnego etapu parcelacji majątku, jaki miał miejsce w 1910 roku (por. Z. ŻUŁAWSKA, Milanówek 1899–1939, Milanówek 19992, s. 9 i plan n. III). Na planie letniska Milanówek, wykonanym przez J. Eysmonta w 1913 roku, działka jest oznaczona numerem 262 (por. tamże, plan n. II), a na planie z lat dwudziestych – już jako Henrysina Chata (por. tamże, plan III). Por. J. POWIERTOWSKI, Dopowiedzenia i wyjaśnienia do wspomnień o Franciszku Jerzym Powiertowskim ocd, s. 1; Milanówek – historia, http://www.milanowek. pl/3,10.historia [dostęp 25.06.2012]. Willa Henrysina Chata znajduje się przy ul. Kościuszki 68, jest zaznaczona na planie miasta jako zabytek Milanówka, jej fotografia jest umieszczona po prawej stronie tegoż planu (por. Milanówek. Plan miasta. Z przewodnikiem turystycznym po zabytkach miasta, wydanie 5, Agencja REGRAF, Warszawa, b.r.w). Dostępne źródła są rozbieżne na temat pochodzenia budulca. Jan Powiertowski, najmłodszy syn Henryki i Hieronima Powiertowskich, wspomina, że bale pochodziły z miejscowego kompleksu leśnego (por. J. POWIERTOWSKI, Dopowiedzenia i wyjaśnienia…, s. 1), natomiast Stefania Wójcicka, żona Witolda, syna Jadwigi i Jana Wójcickiego, nabywców zabudowanej działki Powiertowskich, twierdzi, że gotowe elementy domu zostały sprowadzone z południowej Małopolski (por. Relacja Stefanii Wójcickiej, 27.07.2012, Archiwum A. Pettyna w Milanówku). Podobnie pisze K. Chrudzimska-Uhera, powołując się na wcześniejsze relacje tej samej osoby: „[…] dom jest autentyczną góralską chatą przeniesioną w 1923 r. z Zakopanego” (K. CHRUDZIMSKA-UHERA, Architektura Milanówka w rysunkach Katarzyny Chrudzimskiej, Milanówek 1997, s. 34). Taka sama informacja widnieje na planie Milanówka (por. Milanówek. Plan miasta…). Obecnie właścicielami willi są wspomniana wyżej Stefania Wójcicka i jej dwaj synowie (Andrzej i Krzysztof).
10
W poszukiwaniu sensu życia
międzywojennym zarówno dom, jak i cała posesja, były starannie utrzymane (odpowiednie drewniane ogrodzenie, okazy rzadkich drzew, róże, inne kwiaty w ogrodzie, na werandzie i na balkonie)19. W nowo wybudowanej willi zamieszkała matka wraz z dziećmi20. Na niedzielę dołączał do nich Hieronim – ojciec21. W warszawskim mieszkaniu i zakładzie pozostał ojciec, któremu w Warszawie było niewątpliwie łatwiej zdobywać środki na utrzymanie całej rodziny. Pomimo takiego podziału zadań oraz zamieszkiwania w dwóch oddalonych od siebie domach, decydujący głos miał ojciec jako głowa rodziny, z którego zdaniem wszyscy się liczyli22. Tworzone przez nich ognisko domowe było wspólnotą pełną miłości, życzliwości, otwartości na potrzebujących, pielęgnującą tradycje narodowo-patriotyczne i katolickie23, rozwijającą różne zainteresowania i sprzyjającą pielęgnowaniu wartości. W odniesieniu do spraw materialnych Hieronim uważał: „Nie kupuj nigdy tego, co Ci się podoba, lecz tylko to, bez czego żadnym sposobem obejść się nie możesz. Jest to głównym prawidłem rozumnej oszczędności, która zawsze daje spokój, często zamożność, a czasem bogactwo!”24. Prawie przez całe swoje życie należał do męskiego chóru Towarzystwa Śpiewaczego „Harfa” założonego i prowadzonego przez dyrygenta i kompozy-
19 20
21 22 23 24
Por. tamże; zdjęcia willi ze zbiorów rodziny Powiertowskich. Por. F.J. POWIERTOWSKI, Curriculum vitae, s. 1; J. POWIERTOWSKI, Wspomnienia, s. 1; E. BIELECKA, Uzupełnienie…, s. 1. Por. tamże. Por. E. BIELECKA, Wspomnienia, s. 1. Por. tamże. Por. wpis Hieronima Edwarda Powiertowskiego do Pamiętnika Stanisławy Powiertowskiej, swojej rodzonej siostry, w zbiorach prywatnych E. Bieleckiej w Warszawie.
Środowisko rodzinne
11
tora Wacława Lachmana25, był skarbnikiem Ochotniczej Straży Pożarnej w Milanówku (1925–1929)26, przynależał do Towarzystwa Gimnazjum w Milanówku27 i był w składzie jego zarządu jako członek zastępca28. Natomiast Henryka starała się zaszczepiać w swoich synach miłość do Boga i do ludzi – zwłaszcza do potrzebujących29. Uczyła ich również miłości do przyrody i do zwierząt30, czego przejawem było m.in. zamieszkanie poza miastem, pośród zieleni, prowadzenie kwiatowego ogrodu oraz akwariów z rybami, hodowanie żółwia i utrzymywanie psa, zatroszczenie się o chorego jastrzębia, który miał złamane skrzydła i był operowany31. Jerzy zachował ją w pamięci jako „ustawicznie czynną, wiecznie pracującą, troszczącą się o nas”, to znaczy o rodzinę32. 25
26
27
28
29 30 31 32
Wacław Lachman (1880–1963) był dyrygentem wielu chórów i kompozytorem. W 1906 roku założył w Warszawie Towarzystwo Śpiewacze „Harfa”. W ramach Towarzystwa działał m.in. chór męski, do którego przynależał Hieronim Edward Powiertowski. O chórze Jerzy wspomina w swoim liście do ojca, pytając go, kiedy „Harfa” zaśpiewa podczas Mszy Świętej w Czernej. Por. F.J. POWIERTOWSKI, List do ojca, 27.05.1994. Chór „Harfa” miał w repertuarze wiele pieśni ludowych, wyjeżdżał więc z występami m.in. na Węgry, Łotwę, do Francji, Belgii i Estonii; w okresie okupacji śpiewał podczas coniedzielnej Mszy Świętej o godz. 12.30 w kościele pw. Zbawiciela. Por. J. POWIERTOWSKI, Dopowiedzenia i wyjaśnienia…, s. 1–2; W. POWIERTOWSKI, Wspomnienia o Franciszku Jerzym Powiertowskim ocd, s. 1. Por. Aneks III. Skład osobowy zarządów i komisji rewizyjnych OSP Milanówek, w: M. SMOLEŃ, Ilustrowane dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Milanówku 1911–2011, Milanówek 2011, s. 488–489. Por. TOWARZYSTWO GIMNAZJUM W MILANÓWKU, Protokół zebrania ogólnego Towarzystwa Gimnazjum w Milanówku z dn. 21.09.1924 roku, Protokół zebrania ogólnego członków Towarzystwa Gimnazjum w Milanówku z dn. 15.03.1925 roku, Archiwum Marii Smoleń w Milanówku. Por. TOWARZYSTWO GIMNAZJUM W MILANÓWKU, Protokół Walnego Zgromadzenia członków Towarzystwa Gimnazjum w Milanówku z dn. 10.10.1926 roku, Archiwum Marii Smoleń w Milanówku. Por. E. BIELECKA, Wspomnienia, s. 1. Por. tamże. Por. tamże. F.J. POWIERTOWSKI, List do rodziny, 24.06.1944, w: Wspomnienia (W), s. 22–23.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
8.
9.
ŚRODOWISKO RODZINNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LATA SZKOLNE I MŁODZIEŃCZE . . . . . . . . . . . . W POSZUKIWANIU SENSU ŻYCIA . . . . . . . . . . . WSTĄPIENIE DO ZAKONU KARMELITÓW BOSYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NOWICJAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 SIERPNIA 1944 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PISMA BRATA FRANCISZKA JERZEGO POWIERTOWSKIEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Dzienniczek duchowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Zapiski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Myśli z czytania duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . SYLWETKA DUCHOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Całkowite ukierunkowanie na Boga . . . . . . . . 8.2. Odpowiedź miłości potwierdzanej życiem . . ŚMIERĆ BRATA FRANCISZKA W ŚWIETLE AKTUALNEJ PRAKTYKI KONGREGACJI SPRAW KANONIZACYJNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Prześladowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Przyczyna śmierci ze strony prześladowcy . . . 9.3. Zaakceptowanie męczeństwa przez Franciszka Jerzego Powiertowskiego . . . . . . . . . . . .
5 7 12 18 25 30 37 47 52 53 54 55 57 59 60
69 69 72 79
108
W poszukiwaniu sensu życia
10. SŁAWA CNÓT I MĘCZEŃSTWA . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skróty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82 87 89 92 93 93 100
ZAKON NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY Z GÓRY KARMEL
Zakon Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel wywodzi się z Palestyny. Jego kolebką jest biblijna góra Karmel. Miejsce to zostało uświęcone obecnością i działalnością proroka Eliasza, który prowadził tam surowe życie, oddane modlitwie i walce z bałwochwalstwem. Kult św. Eliasza na górze Karmel pozostał bardzo żywy przez wieki i jest taki do dnia dzisiejszego. Historyczne początki Zakonu sięgają wypraw krzyżowych w XII w. Do mieszkających na Karmelu pustelników dołączyli się krzyżowcy. Święty Brokard, przełożony zorganizowanej już pustelniczej wspólnoty zakonnej, wyprosił u patriarchy jerozolimskiego, św. Alberta Avogadro, regułę życia, którą w 1226 r. zatwierdził papież Honoriusz III. W następnych latach, z powodu najazdu tureckiego na Palestynę, życie pustelników uległo zagrożeniu. Musieli emigrować do Europy, gdzie doświadczyli wielu niepowodzeń. Wykorzenieni ze swego środowiska i sposobu życia, znaleźli się w nowych warunkach, co spowodowało konieczność dostosowania pierwotnej reguły pustelniczej do nowej rzeczywistości i przekształcenie zakonu w mendykancki. Centralną postacią w Zakonie jest Matka Boża. Do Niej w trudnych chwilach zwracali się zakonnicy z prośbą o ratunek – szczególnie św. Szymon Stock, przełożony
generalny Zakonu. Według tradycji, 16 lipca 1251 r. Maryja odpowiedziała na to gorące błaganie darem Szkaplerza świętego, który miał być dla nich uprzywilejowanym znakiem: ratunkiem w niebezpieczeństwach, znakiem przymierza i braterstwa, znakiem zbawienia. Pod koniec XIV w. dynamiczny rozwój Zakonu został zahamowany na skutek wielkiej zarazy, wojny stuletniej, a zwłaszcza tzw. schizmy zachodniej. KARMELICI BOSI Odnowy Zakonu w XVI wieku dokonali w Hiszpanii św. Teresa od Jezusa i św. Jan od Krzyża, przywracając mu pierwotny ideał i charakter. Do Polski karmelici bosi przybyli w 1605 r. Nabożeństwo do Matki Bożej, styl życia i gorliwość apostolska przyczyniły się do szybkiego rozwoju Zakonu w naszej Ojczyźnie. Przed rozbiorami istniały na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów dwie prowincje karmelitów bosych i liczyły 28 klasztorów. Rozbiory prawie zupełnie zniszczyły Karmel na naszych ziemiach. Dopiero pod koniec XIX w. odrodził się on dzięki św. Rafałowi Kalinowskiemu. Obecnie w Polsce znowu istnieją dwie prowincje: krakowska i warszawska. W czerwcu 1971 r. grupa polskich karmelitów bosych wyjechała na misje do Afryki, gdzie do dzisiaj tak oni, jak i ich następcy pracują gorliwie w Burundi i Rwandzie. Ponadto w ostatnich latach powstały nowe placówki na terenach byłego Związku Radzieckiego oraz na Słowacji.
Wszystko to stwarza wielkie zapotrzebowanie na nowe i liczne powołania. Głównym jednak zadaniem apostolskim Zakonu pozostaje zawsze szerzenie życia wewnętrznego poprzez rekolekcje zamknięte, głoszenie konferencji i wykładów, kierownictwo duchowe, apostolstwo słowa drukowanego oraz inne sposoby pogłębiania życia prawdziwie ewangelicznego. Całe życie i praca apostolska karmelitów są przepojone duchem maryjnym. Do nowicjatu przyjmujemy: – kandydatów po maturze na kapłanów, – kandydatów przynajmniej po zasadniczej szkole zawodowej na braci zakonnych. Wszelkich informacji na ten temat udziela: OŚRODEK POWOŁANIOWY PROWINCJI KRAKOWSKIEJ Czerna 79 • 32-065 Krzeszowice tel. 12-282-00-65, 12-258-30-70 kom. 784-621-684 e-mail: powolania@karmel.pl www.karmel.pl OŚRODEK POWOŁANIOWY PROWINCJI WARSZAWSKIEJ Gorzędziej • ul. Ks. Hundsdorfa 7a • 83-120 Subkowy tel. 58-536-84-34 kom. 661-973-478 e-mail: powolania@karmelicibosi.pl www.karmelicibosi.pl