Zawierzyć Bożemu miłosierdziu. Świadectwo św. Teresy od Dzieciątka Jezus i św. Faustyny Kowalskiej by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Praca doktorska pt. „Geneza i dynamika zawierzenia Miłosierdziu Bożemu świętej Teresy od Dzieciątka Jezus i świętej Faustyny Kowalskiej”, napisana pod kierunkiem o. prof. dr hab. Placyda Pawła Ogórka OCD, obroniona w 2008 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW) w Warszawie. Recenzenci: Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW) Ks. prof. dr hab. Jerzy Misiurek (KUL)

Jan Piotr Malicki OCD

ZAWIERZYĆ BOŻEMU MIŁOSIERDZIU Świadectwo św. Teresy od Dzieciątka Jezus i św. Faustyny Kowalskiej

Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2010

Korekta Aleksandra Małysiak Projekt okładki Paweł Matyjewicz

Imprimi potest O. Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 22.02.2010 r. Nr 43/2010

Imprimatur † Józef Guzdek, wik. gen. Kraków, dnia 24.02.2010 r. Nr 447/2010

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax 12-416-85-02 Zapraszamy do Księgarni Internetowej www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-063-9 Druk: TOTEM, Inowrocław

WSTĘP

W pierwszą rocznicę śmierci papieża Jana Pawła II, jego następca papież Benedykt XVI wezwał wiernych, aby podjęli i zgłębiali duchowe dziedzictwo, jakie zmarły Papież pozostawił po sobie. Prawie 27 lat pontyﬁkatu papieża Jana Pawła II rzeczywiście zobowiązuje do pogłębienia jego nauczania i żywej kontynuacji tego duchowego, gigantycznego dzieła, jakie po nim odziedziczono. W czasie pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny w 1979 roku Jan Paweł II przybył na Jasną Górę, aby odnowić całe polskie dziedzictwo zawierzenia nagromadzone przez wieki, nadając mu charakter bardziej uniwersalny i wtedy po raz pierwszy nazwał siebie „człowiekiem zawierzenia: Pozwólcie, że wszystko to tutaj zawierzę! Pozwólcie, że wszystko to zawierzę w nowy sposób! Jestem człowiekiem zawierzenia. Nauczyłem się nim być tutaj! Amen”1. Bezpośrednio po homilii Papież ponownie zawierzył z bezgraniczną ufnością wszystkie ludy i narody, a specjalnie cały Kościół macierzyńskiemu Sercu Maryi. Z pewnością Jan Paweł II ze swoją przewodnią dewizą duchową Totus Tuus jest człowiekiem i nauczycielem zawierzenia, ale też przez całe życie starał się być „autentycznym sługą miłosierdzia”, jak go nazwał Episkopat Polski w swoim liście na VI Dzień Papieski w Polsce2. Natomiast podczas ostatniej pielgrzymki do Ojczyzny w 2002 roku Jan Paweł II połączył te dwie idee zawierzenia i miłosierdzia w pierwszym publicznym Akcie zawierzenia świata miłosierdziu

JAN PAWEŁ II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej pod szczytem Jasnej Góry, Częstochowa, 4 czerwca 1979, [w:] Nauczanie Kościoła Katolickiego, Kraków 2003, CD-ROM. List Episkopatu Polski na VI Dzień Papieski w Ojczyźnie (15.10.2006).

Wstęp

Bożemu w sanktuarium w Krakowie Łagiewnikach, które w tym samym czasie konsekrował. Jan Paweł II – „Człowiek zawierzenia i Sługa miłosierdzia” tak bliski naszym sercom i umysłom zainspirował nas, aby przebadać i wydobyć jeszcze więcej światła z tematu teologii zawierzenia Bożemu miłosierdziu poprzez pryzmat teologii świętych: św. Teresy z Lisieux, Doktora Kościoła, Patronki Misji ze szczególnym uwzględnieniem św. Faustyny Kowalskiej, Sekretarki i Apostołki Bożego miłosierdzia. Obie te postacie były niezwykle bliskie duchowo Janowi Pawłowi II. Ogłoszenie przez papieża Jana Pawła II (19.10.1997 r.) św. Teresy od Dzieciątka Jezus Doktorem Kościoła powszechnego stwierdza, że to, co przeżyła i przekazała w swej doniosłej doktrynie3 odznacza się niezwykłą ewangeliczną mądrością i uniwersalnością dla Kościoła i współczesnego świata4. W liście apostolskim Divini amoris scientia, wydanym z okazji nadania tytułu Doktora Kościoła św. Teresie, Jan Paweł II osobiście wyznaje, że przy różnych sposobnościach nawiązywał chętnie do postaci i nauki św. Teresy z Lisieux5. „Nie posiadająca specjalnego przygotowania teologicznego, ale oświecona światłem Ewangelii, czuje się uczennicą Boskiego nauczyciela, którego nazywa «Doktorem doktorów» i od którego czerpie «Boskie pouczenia» […]. Uznanie jej za nauczycielkę Kościoła naszych czasów nabiera szczególnego znaczenia”6.

4 5

Zob. SZ.T. PRAŚKIEWICZ, „Wzniosła doktryna św. Teresy od Dzieciątka Jezus”, Doktora Kościoła. Reﬂeksje po peregrynacji urny z jej relikwiami w Polsce, Kraków 2005, s. 9– –18. Zob. J. CASTELLANO CERVERA, Eminencje de la doctrine, [w:] „Vie thérésienne” 140(1995), s. 12–21. Por. DAS, 1; 4; 10. Por. tamże, 10; M. CHMIELEWSKI, Ojcostwo Boga i dziecięctwo duchowe – Jan Paweł II i św. Teresa z Lisieux, [w:] Polskie Oblicze św. Teresy z Lisieux, red. M. Chmielewski, Kraków 2006, s. 63–80. DAS, 7; 11. Teresa wspomina w Rękopisie A, że mając czternaście lat, pojmowała już tajemnice doskonałości: Gdyby uczeni, którzy całe życie spędzili na badaniach naukowych, przyszli zadawać mi pytania, bez wątpienia byliby zdziwieni, widząc, że czternastoletnie dziecko pojmuje tajemnice doskonałości, tajemnice, których cała ich wiedza nie pozwoli im odkryć, gdyż aby je pojąć, trzeba być ubogim duchem!, Rkp A 49r.

Wstęp

Również obecny papież Benedykt XVI podkreślił doniosłość Doktoratu św. Teresy z Lisieux, a zwłaszcza duchowe i głębokie promieniowanie jej doktryny na całym świecie7. Podobną wymowę i ważność miała kanonizacja Faustyny Kowalskiej, jak i pełna akceptacja jej orędzia o Bożym miłosierdziu. Dlatego dzieła tych dwóch świętych zyskują nową wartość i nabierają uniwersalnej wagi dla całego Kościoła. Święte Teresa i Faustyna odegrały zasadniczą rolę w kształtowaniu duchowości na przełomie tysiącleci chrześcijaństwa, wyznaczając nam kierunki dróg do świętości zgodnie z pragnieniem Ducha Świętego na początku trzeciego tysiąclecia8. Teologia obu Świętych wypływa z tego, kim są w ścisłej relacji do Boga oraz z świadectwa i opisu ich osobistego doświadczenia Boga w Jezusie Chrystusie. Naukowa reﬂeksja teologiczna drogi zawierzenia młodej karmelitanki, św. Teresy od Dzieciątka Jezus w świetle zawierzenia się Bożemu miłosierdziu mistyczki św. Faustyny Kowalskiej może nam rzucić nowe światło na duchowość zawierzenia się Miłosiernemu Bogu. Tym bardziej, że ta duchowość jest bardzo blisko związana z Jasnogórskim Aktem milenijnym znajdującym się na naszej polskiej drodze do nowej ewangelizacji Kościoła w Polsce9. TEMAT PRACY Stąd też tematem niniejszej pracy jest przeanalizowanie genezy i dynamiki zawierzenia Miłości Miłosiernej św. Teresy od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza oraz zawierzenia się Bożemu miłosierdziu uprawianego przez św. Faustynę Kowalską. Dla 7

Por. SAINTE THÉRÉSE DE L’ENFANT-JÉSUS ET DE SAINTE-FACE, Manuscrits autobiographiques. Edition critique du Centnaire. Nouvelle édition revue et corrigée, Paris 2005, s. 8. Por. JAN PAWEŁ II, Dar Boży dla naszych czasów. Homilia z kanonizacji bł. siostry Faustyny Kowalskiej (30.04.2000), [w:] Wielki Jubileusz Roku 2000, Watykan 2001, s. 226–229. Zob. JAN PAWEŁ II, Jasnogórski Akt milenijny drogą Kościoła w Polsce ku trzeciemu tysiącleciu, [w:] Zawierzenie Maryi ku przyszłości, red. Z.S. Jabłoński, Częstochowa 1994, s. 17–20.

Wstęp

teologii duchowości istotne będzie wydobycie duchowych i praktycznych treści z opisu badań doświadczenia zawierzenia się Bożemu miłosierdziu u obu Świętych, a następnie ich porównanie. Zwyczajność niezwykłej drogi zawierzenia Doktora Kościoła św. Teresy od Dzieciątka Jezus pragniemy porównać z nadzwyczajną zwykłością św. Faustyny, koncentrując się na jej postawie zawierzenia w życiu duchowym. Celem niniejszej książki jest pragnienie umieszczenia duchowości zawierzenia w szerszej perspektywie teologicznej, by ci którzy będą chcieli skorzystać w swoim życiu z popularnej praktyki zawierzenia mogli odnaleźć w niej pewne punkty odniesienia, a nawet zaczerpnąć naukę teologiczną z prawdziwego źródła teologii świętych10. F.-M. Léthel wyróżnia w niej cztery podstawowe formy (teologia tetramorfe): mistyczną, praktyczną, symboliczną i spekulatywną11. Bez wątpienia św. Teresa od Dzieciątka Jezus, jak i św. Faustyna reprezentują nie tylko formę mistyczną czy praktyczną w swoim ekstremum, ale również i pozostałe formy, mimo że najsłabiej przynależą do formy spekulatywnej. Święte Teresa i Faustyna należą do tych maluczkich, które szukały poznania Miłości Bożej i którym w sposób wyjątkowy zostały objawione tajemnice drogi zawierzenia się Bożemu miłosierdziu. Zwłaszcza dla współczesnego chrześcijanina bardzo cenną wartością jest jednoczenie teorii teologii zawierzenia z jej praktyką w życiu duchowym. Na ten temat Święte wypowiadają się stanowczo i fascynująco, okazując wielką zdolność przekonywania i komunikowania, czego najlepszym świadectwem jest powszechne przyjęcie ich przesłania i nauki przez lud Boży. DOTYCHCZASOWE PRACE PORÓWNAWCZE Jak dotąd nie przeprowadzono szczegółowej analizy teologicznej zagadnienia zawierzenia się tak u św. Teresy z Lisieux, jak i u św. Faustyny z Krakowa. Niemniej w 2006 r. ukazał się artykuł 10

Por. F.-M. LÉTHEL, Connaître l’amour du Christ qui surpasse toute connaissance. La théologie des saints, Venasque 1989, s. 3–7. Por. tamże, s. 31–43.

Wstęp

M. Zawady na temat zawierzenia św. Teresy z Lisieux na tle polskich postaw zawierzenia12. Mimo to, nie posiadamy szczegółowej i bezpośredniej analizy porównawczej obu tych świętych z punktu widzenia zawierzenia się miłosierdziu Bożemu. Również istnieje analiza porównawcza św. Teresy ze św. Faustyną Kowalską z punktu widzenia tajemnicy cierpienia przeprowadzone przez ks. Piotra Szweda, Misjonarza Matki Bożej z La Salette13. Także niedawno ukazały się artykuły ks. Jana Machniaka na temat miłosierdzia Bożego w doktrynie św. Teresy z Lisieux i św. Faustyny Kowalskiej14. Dotychczas Teresę od Dzieciątka Jezus porównywano już z wieloma bardzo różniącymi się na pozór świętymi doktorami czy męczennikami. Większość tych porównań ukazało się we francuskim kwartalniku naukowym „Vie thérésienne”. Tak na przykład można znaleźć jej porównanie ze św. Pawłem15, z św. Bernardem z Clairvaux16 i św. Tomaszem z Akwinu17, następnie ze św. Ignacym Loyolą18, św. Franciszkiem Salezym19, ze św. Janem od Krzyża20, 12

Zob. M. ZAWADA, Polskie postawy zawierzenia a zawierzenie św. Teresy z Lisieux, [w:] „Polskie oblicze” św. Teresy z Lisieux, red. M. Chmielewski, Kraków 2006, s. 109–134. P. SZWEDA, W ramionach cierpienia. Św. Teresa z Lisieux i św. Faustyna, Kraków 2003. J. MACHNIAK, Miłosierdzie Boże w doktrynie św. Teresy z Lisieux i św. Faustyny Kowalskiej, [w:] Polskie oblicze św. Teresy z Lisieux, red. M. Chmielewski, Kraków 2006. Por. M. GRISON, Paul apôtre et Thérèse de Lisieux. Sources et analogies, [w:] „Vie thérésienne” 24(1984), s. 125–137. Por. A. LOUF, Saint Bernard et saint Thérèse de Lisieux, [w:] „Carmel” 85(1997), s. 3–18. Por. PHILIPPE DE LA TRINITÉ, Le thomisme de sainte Thérèse de l’Enfant-Jésus en materie de Rédemption, [w:] „Vie thérésienne” 2(1962) nr 8, s. 1–8. A. COMBES, Sainte Thérèse de Lisieux et saint Thomas d’Aquin, [w:] „Vie thérésienne” 10(1970), s. 61–78. Por. E. RIDEAU, Ignace de Loyola et Thérèse de Lisieux, [w:] „Vie thérésienne” 14(1974), s. 255–271. Por. MARIE-PHILIPPE, La voie de l’enfance spirituelle de Francis de Sales à Thérèse de Lisieux, [w:] „Carmel” 85(1997), s. 33–49. Por. G. GAUCHER, Flammes d’amour: Thérèse et Jean, Paris 1997. E. RENAULT, Ce que Thérèse de Lisieux doit à Jean de la Croix, Paris 2004.

Wstęp

św. Ludwikiem Marią Grignion de Montfort21, św. Teofanem Vénard22, św. Bernadetą Soubirous23, św. Maksymilianem Kolbe24, bł. Matką Teresą z Kalkuty, bł. Karolem de Foucauld25, a także z myślicielami, teologami czy ﬁlozofami, jak Blaise Pascal26 kardynał Newman27, czy Fryderyk Nietzsche28. METODA Podobnie jak w innych tego typu pracach porównawczych zastosuje się najpierw metodę teologiczną analityczno-syntetyczną, usiłującą zgłębić teologiczne fundamenty zawierzenia się miłosierdziu Bożemu. Następnie przy pomocy analizy przedstawimy duchowe itinerarium genezy i dynamiki zawierzenia św. Teresy z Lisieux i św. Faustyny Kowalskiej, opierając się głównie na ich tekstach źródłowych. Sama analiza poszczególnych dzieł i tekstów nie wystarczy, by odpowiedzieć na postawione zagadnienie. Koniecznym będzie jej uzupełnienie o bezpośrednie porównanie reﬂeksji teologicznej na interesujący nas temat. By to osiągnąć, konieczna będzie systematyzacja rozproszonych treści, a zwłaszcza wydobycie tych aspektów, które tworzą strukturę postawy zawierzenia się Bożemu miłosierdziu. Stąd w ostatnim rozdziale pracy na podstawie przeprowadzonych badań posłużymy się metodą porównawczą obu Świętych, aby 21

Por. F.-M. LÉTHEL, Thérèse de Lisieux et Luis-Marie Grignion de Monfort: duex docteurs pour notre temps, [w:] „Vie thérésienne” 134(1994), s. 103–121. Por. G. EMONNET, Deux athlètes de la foi. Thérèse de Lisieux et Théophane Vénard, Téqui Paris 1988. Por. G. LEFEBVRE, Thérèse et Bernadette, [w:] „Vie thérésienne” 20(1980), s. 116– –123. Por. J.-F. DE LOUVENCOURT, Thérèse de Lisiux et Maximilien Kolbe. Quand deux Saints se rencontrent, Paris 2004. E. VENOT-EIFFEL, La dévotion au Sacré-Cæur chez Thérèse de Lisieux et Charles de Foucauld, [w:] „Vie thérésienne” 95(1984), s. 183–197. Por. C. TRICOT, R. ZAMBELLI, Blaise Pascal et Thérèse de Lisieux. Deux mystiques français. Ed. F.-X. de Guibert, 1999. Por. P. BOYCE, Sainte Thérèse et Newman, [w:] „Vie thérésienne” 19(1979), s. 269–292. N. HAUSMAN, Frédéric Nietzsche. Thérèse de Lisieux. Deux poétiques de la modernité, Beauchesne 1984.

Wstęp

z bliska przyjrzeć się różnicom i podobieństwu w drodze zawierzenia się Bożemu miłosierdziu. LITERATURA By odpowiedzieć na wynikające z tematu rozprawy zagadnienia oraz zrealizować postawiony cel pracy, trzeba dokonać analizy przede wszystkim podstawowych źródeł. Należą do nich Dzieła św. Teresy od Dzieciątka Jezus i Świętego Oblicza analizowane i przytaczane z oryginału obejmującego osiem tomów wydanych z okazji setnej rocznicy śmierci Teresy29. Również w pracy posłużymy się nową, krytyczną edycją Rękopisów Teresy wydanych z okazji 80 rocznicy jej kanonizacji30. Dodatkowo przydatnym narzędziem będzie konkordancja do Dzieł Teresy wydana w 1996 r.31 na podstawie Œuvre complètes wydanych w formie jednego tomu32. Literatura pomocnicza oparta będzie w większości na autorach francuskojęzycznych, takich jak G. Gaucher, F.-M. Léthel, C. de Meester, P. Descouvemont, W. Stinissen, J. Clapier. Odnośnie św. Faustyny głównym źródłem jest Dzienniczek. Miłosierdzie Boże w duszy mojej, wydanie XII poprawione33 oraz jej Listy wydane z okazji 100-lecia jej urodzin34. W pracy pomocnym będzie również elektroniczna wersja Dzienniczka udostępniona przez Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia.

32 33

SAINTE THÉRÈSE DE L’ENFANT-JÉSUS ET DE SAINTE-FACE, Nouvelle Edition du Centenaire des Œuvres complètes en huit volumes. Cerf/DDB 1992. [Manuscrits autobiographiques; Les première Histoire d’une Ame (1898); Correspondances générale I et II vol; Poésies; Récréation pieuses – Prières; Derniers Entretiens; Dernières Paroles (synopse)]. SAINTE THÉRÈSE DE L’ENFANT-JÉSUS ET DE SAINTE-FACE, Manuscrits autobiographiques. Edition critique du Centnaire. Nouvelle édition revue et corrigée, Paris 2005. LES MOTS DE SAINTE THÉRÈSE DE L’ENFANT-JÉSUS ET DE SAINTE-FACE, Concordance générale établie par Sœur Geneviève, o.p., de Clairefontaine, Sœur Cécile, o.c.d., du Carmel de Lisieux, Jacques Lonchampt, Cerf Lonrai, 1996. THÉRÈSE DE LISIEUX, Œuvres complètes, Paris 1992. ŚWIĘTA S. M. FAUSTYNA KOWALSKA, Dzienniczek. Miłosierdzie w duszy mojej, Warszawa 2003. Listy świętej siostry Faustyny, Kraków 2005.

Wstęp

Literatura pomocnicza dotycząca św. Faustyny będzie opierała się w dużej mierze na autorach, takich jak J. Machniak, St. Urbański, A. Witko i L. Grygiel. Następnie odwołamy się do Pisma świętego i nauczania Kościoła. Szczególne znaczenie mają tu dokumenty, takie jak encykliki: Dives in misericordia, Redemptoris Mater, Dominum et Vivificante, Deus caritas est i Spe salvi. Wykorzystano też nauczanie Jana Pawła II zawarte w licznych homiliach i katechezach środowych, będących cennym materiałem dla duchowości zawierzenia. Pomocnym narzędziem w określeniu duchowości zawierzenia będą słowniki duchowości: wielotomowe wydanie Dictionnaire de Spiritualité ascétique et mystique, Paris 1937–1994, Dictionnaire de la vie spirituelle, red. S. de Fiores, T. Goffi, Paris 1983, Dizionario Enciclopedico di Spiritualità, t. 1–3, red. E. Ancilli, Roma 1995, Dizionario di mistica, a cura di L. Borriello, E. Caruana, M.R. del Genio, N. Suffi, Vaticano 1998, The New Dictionary of Catholic Spirituality Bangalore 1995, Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin – Kraków 2002. WSTĘPNE UŚCIŚLENIE POJĘCIA „ZAWIERZENIA” W RELACJI DO „ZDANIA SIĘ” NA BOGA Pojęcie „zawierzenia” pojawiło się niedawno w polskiej literaturze teologii duchowości. Zwłaszcza zaczęto się nim posługiwać i badać od czasu pontyfikatu Jana Pawła II. Również jego znaczenie jest bardzo różnie wyjaśniane. Ma ono swoje związki z dawniejszym sformułowaniem „opuszczenie się na kogoś”35 lub w nowszym nieco ujęciu tego sformułowania: „zdanie się na kogoś”. Pod tym też terminem można znaleźć odpowiedniki tego pojęcia w wielu obcojęzycznych słownikach duchowości, mające podobne brzmienie 35

Chodzi o czasownik „spuścić się – spuszczać się”. „Spuścić się” na kogo, na co. „Oprzeć” na kimś, na czymś swoje nadzieje; „zdać się” na kogo, na co. Słownik języka polskiego, t. 8, red. naczelny W. Doroszewski, Warszawa 1968, s. 660. Za przykład użycia tego słowa może posłużyć tekst z tłumaczenia na język polski książki THOMASA MERTONA No man is an island: „A jednak, jeżeli spuścimy się na ekonomię Opatrzności Bożej, posiadamy wszystko, co jest przedmiotem naszej nadziei”. T. MERTON, Nikt nie jest samotną wyspą, Kraków 1982, s. 35.

Wstęp

w językach zachodnich. Tak np. w języku hiszpańskim brzmi abandono, we włoskim abbandono, angielskim abandonment, francuskim abandon36. Niektóre definicje z tych słowników duchowości zostaną podane i wyjaśnione w pierwszym rozdziale pracy. Należy tu też wspomnieć o innych słowach obcojęzycznych niefigurujących w słownikach duchowości, a które są tłumaczone na język polski jako „zawierzenie”. Na przykład w języku francuskim takie czasowniki, jak: se fier, se confier, s’abandonner często tłumaczy się przez czasownik „zawierzyć się”. Podobnie w języku włoskim affidare – „zawierzyć” czy rimettere – „powierzyć”, które to słowa były m.in. używane w orędziu radiowym poświęcającym świat Niepokalanemu Sercu Maryi przez papieża Piusa XII, 31 października 1942 r.: „…Tobie – Twojemu Niepokalanemu Sercu w tej tragicznej godzinie historii ludzkości zawierzamy, polecamy i poświęcamy (affidiamo, rimettiamo e consacriamo) nie tylko Kościół św. – Mistyczne Ciało Jezusa, ale także cały świat…”37. W języku polskim, według pięciotomowego Słownika współczesnego języka polskiego38 oba sformułowania „zawierzenie się”, jak i „zdanie się” są synonimami, choć zawierzenie ma trochę szerszy zakres znaczeniowy. „Zawierzyć się” pojawia się pośród bliskoznacznych sformułowań: „nabrać zaufania do kogoś, uwierzyć komuś, czemuś, powierzyć siebie lub kogoś, zdać się na kogoś, poddać się komuś z ufnością, odnieść się do kogoś z ufnością, oprzeć się na kimś, na czymś”39. Z punktu widzenia teologii duchowości „zawierzenie Bogu” jest pojęciem bardziej jasnym i wymownym teologicznie niż „zdanie 36

38 39

Por. Wielki słownik francusko-polski, t. 1, Warszawa 1996, s. 2–3, gdzie abandon tłumaczy się jako zrzeczenie się, pozostawienie, opuszczenie, zaniechanie, nonszalancja, oddanie, ufność. Natomiast czasownik abanndoner: pozostawiać, opuszczać, powierzać; czasownik zwrotny s’abanndoner: oddawać się, powierzać się z ufnością. B. LEWANDOWSKI, Zawierzyć Maryi. Antologia wypowiedzi i aktów zawierzeń maryjnych Jana Pawła II, Rzym 1991, s. 39. Słownik współczesnego języka polskiego, t. 1–5, red. B. Dunaj, Kraków 2000. Tamże, t. 5. s. 380, 392. Zawierzać, zawierzyć: obdarzać kogoś zaufaniem, nabierać ufności w coś, zdawać się na kogoś, robić coś z ufnością; dawać wiarę czemuś; zdawać się, zdać się: opierać się na czymś, na kimś; zaufać, zawierzyć komuś.

Wstęp

na Boga”, które wskazuje na pewną bierność podmiotu nie zawsze dzisiaj poprawnie rozumianą. Natomiast termin „zawierzenie Bogu” posiada w sobie wewnętrzną aktywność, większą bezpośredniość w odniesieniu do Boga i jasno wskazuje na dynamikę współpracy chrześcijańskiego działania z łaską Bożą, co nie oznacza, że jest pozbawiony w sobie pewnego pozytywnego aspektu bierności, czyli pokornego przyjmowania tajemniczego działania łaski Bożej w ludzkim sercu. W tym przypadku należy mówić o „chłonnej bierności” ustawionej na Boga. Pojęcia „zawierzenia” i „zdania się” na Boga niewątpliwie przenikają siebie nawzajem, z tym, że pojęcie „zawierzenia” traktować będziemy szerzej, gdyż niejako zawiera w sobie działanie „zdania się” na Boga. W konsekwencji wchodzimy w myślenie i praktykę nowej ewangelizacji Jana Pawła II posługującego się podczas swego pontyﬁkatu duchowością czy aktami zawierzenia. Jest to ważne założenie zwłaszcza z punktu widzenia tłumaczeń dzieł św. Teresy z Lisieux, której francuskie słowa abandon lub abanndoner w zależności od dawnego czy nowego przekładu są różnie tłumaczone, co nie znaczy błędnie. W pracy jednak przyjmuje się tłumaczenie abandon jako „zdanie się”, a abandonner jako „zdawać się”. Tak właśnie tłumaczyło się te słowa na język polski w pierwszym wydaniu Dziejów duszy z 1902 roku40. Język tłumaczenia Rękopisów Teresy z Lisieux odpowiada stylowi epoki języka, jakiego używała św. Faustyna Kowalska w Dzienniczku i Listach. W studium porównawczym te właśnie Dzieła Faustyny będą pełniły rolę zasadniczych pism źródłowych, w których nie występują słowa „zawierzenie” czy „zawierzać się”. Dlatego jednym z celów pracy będzie intelektualne wydobycie i zbadanie teologicznego znaczenia procesu i struktury zawierzenia się Bogu u Świętych Teresy i Faustyny przy jednakowym traktowaniu ich tekstów źródłowych z punktu widzenia duchowości zawierzenia.

Zob. TERESA OD DZIECIĄTKA JEZUS, Dzieje duszy czyli żywot siostry Teresy od Dzieciątka Jezus i od Najśw. Oblicza, Poznań 1902, s. 105, 115, 126.

Wstęp

STRUKTURA PRACY Teologia zawierzenia miłosierdziu Bożemu zarysowana przez Teresę i Faustynę nie stanowi jakiegoś zwartego systemu. Prezentacja tematu zostanie podjęta w pięciu rozdziałach. W rozdziale pierwszym zostanie przedstawiona reﬂeksja teologiczna ukazująca fundamenty duchowości zawierzenia się miłosierdziu Bożemu. Podkreślone będą te elementy zawierzenia mające wyakcentować główne cechy i źródła jej duchowości. Również w tym rozdziale zostanie podana analiza aktów i drogi zawierzenia oraz istniejąca praktyka poprzez różne akty oddania. Pod koniec pierwszego rozdziału przeanalizujemy drogę zawierzenia na tle drogi dziecięctwa duchowego oraz zostaną podane duchowe owoce duchowości zawierzenia. Drugi rozdział zawierać będzie podstawy genezy zawierzenia się miłosierdziu Jezusa u świętej Teresy od Dzieciątka Jezus od narodzin do jej wstąpienia do Karmelu w Lisieux (1873–1888 r.). Omówione zostaną niektóre czynniki zewnętrzne epoki, ogniska domowego i Karmelu w Lisieux oraz jej formacje psychologiczno-duchowa i sakramentalna mające wpływ na kształtowanie się jej duchowości zawierzenia. W trzecim rozdziale będzie omówiona w czterech etapach chronologicznych dynamika zawierzenia się Miłości Miłosiernej u Teresy. Pierwszy etap analizuje zawierzenie w pierwszych latach formacji wstępnej, obejmując lata 1888–1892. Następnie zbadamy rozwój tego zawierzenia się oblubieńczej Miłości Jezusa (1892–1893) i jego charakterystykę w odkrywaniu „małej drogi” Teresy (1894–1895). Ostatni etapem będzie szeroka tematyka dynamiki zawierzenia się w Akcie Oﬁarowania się Miłości Miłosiernej, nauczanie Teresy małej drogi braci misjonarzy i końcowy okres jej życia, kiedy zawierza się w „nocy nicości” za braci w komunii w Odkupieńczej nocy Jezusa. Czwarty rozdział zaprezentuje początki zawierzenia się miłosierdziu Bożemu i jednocześnie zbada jego dynamikę według świętej Faustyny Kowalskiej. Najpierw od jej narodzin do zakończenia formacji początkowej w latach 1905–1933. Geneza ta obejmie kontekst historyczny jej duchowości, Boże zaproszenie do wyłącznego

Wstęp

oddania się, czas formacji początkowej do oﬁarowania się w ślubach wieczystych (1925–1933). Następnie przedstawimy dynamikę zawierzenia się miłosierdziu Bożemu w ostatnim okresie życia Faustyny w latach 1934–1938. Okres ten zostanie podzielony, podobnie jak u Teresy, na cztery etapy. Pierwszy zbada jej zawierzenie zakotwiczone w bogactwie Bożego miłosierdzia w 1934 r., drugi zanalizuje dynamikę tego procesu w latach 1935–1936, trzeci przedstawi doskonałość tego zawierzenia w 1937 r., a czwarty dynamizm jego dopełnienia na drodze do wieczności w 1938 r. Piąty rozdział będzie próbą rozeznania i porównania podwójnego orędzia zawierzenia się Miłości Miłosiernej św. Teresy z zawierzeniem się miłosierdziu Bożemu według św. Faustyny. Całość pracy zostanie zamknięta podsumowaniem wyników analizy, a szczególnie tych elementów, które stanowią oryginalny wkład w teologię zawierzenia się Bożemu miłosierdziu u obu Świętych. Przedstawione będą również sugestie w obszarach badań, które mogą stać się bodźcem do dalszych studiów lub otwierają nowe perspektywy poszukiwań teologicznych w celu praktycznego ich zastosowania na drodze do świętości.

Spis treści WYKAZ SKRÓTÓW .................................................................................. 5 WSTĘP .......................................................................................................... 9 I. TEOLOGICZNE FUNDAMENTY DUCHOWOŚCI ZAWIERZENIA SIĘ BOGU ............................................................. 21 1. Teologia zawierzenia się Bogu ........................................................ 22 1.1. Teologalny wymiar zawierzenia ............................................. 22 1.2. Zawierzenie jako ideał wewnątrztrynitarnego oddania się w Miłości ............................................................................. 31 1.3. Zawierzenie się Opatrzności Bożej ........................................ 35 1.4. Uświęcające zawierzenie się Bogu .......................................... 38 1.5. Duchowość polskiego zawierzenia zapoczątkowana maryjnymi aktami oddania .................................................... 42 2. Źródła zawierzenia się Bogu ........................................................... 49 2.1. Biblijne archetypy zawierzenia ............................................... 50 2.1.1. Prototypy Starego Testamentu ..................................... 50 2.1.1.1. Abraham ojciec zawierzenia Bogu ......................... 50 2.1.1.2. Doświadczenie zawierzenia się Hioba ................... 53 2.1.2. Wzory zawierzenia w Nowym Testamencie ............... 56 2.1.2.1. Pan Jezus wzorem zawierzenia się Ojcu i człowiekowi ............................................................ 57 2.1.2.2. Pośrednictwo w Chrystusie w wstawienniczym zawierzeniu Maryi .................................................. 62 2.2. Opatrzność Boża podstawą zawierzenia się Bogu ............... 68

580

Spis treści

2.3. Bezmiar miłosierdzia Bożego oczekuje na zawierzenie człowieka ............................................................. 74 2.3.1. Objawienie Boga miłosiernego i litościwego w Starym Testamencie ................................................... 75 2.3.2. Objawienie miłosierdzia Bożego w Nowym Testamencie źródłem zawierzenia ............................... 82 2.4. Wola Boża wyrazem zamierzeń miłosierdzia ....................... 90 3. Struktura zawierzenia się Bogu ...................................................... 94 3.1. Struktura aktów zawierzenia ................................................... 94 3.2. Struktura drogi zawierzenia .................................................... 97 4. Praktyka zawierzania się Bogu ..................................................... 101 4.1. Stopnie zawierzenia się Bogu ................................................ 101 4.2. Akty oddania się a zawierzenia się Bogu ............................ 103 4.2.1. Praktyka oddanie się Matce Boga w kontekście duchowości zawierzenia .............................................. 106 4.2.2. Chrystologiczne akty poświęcenia ............................ 115 4.2.3. Zawierzenie świata miłosierdziu Bożemu ................ 117 4.3. Zawierzenie a droga dziecięctwa duchowego ..................... 121 5. Duchowe owoce zawierzenia się Bogu ........................................ 127 5.1. Zgodność z wolą Bożą ........................................................... 127 5.2. Pełnia wolności w Bogu ......................................................... 131 5.3. Wewnętrzny pokój zakorzeniony w sercu człowieka ........ 137 5.4. Duchowa radość ..................................................................... 141 Podsumowanie ............................................................................... 145 II. GENEZA ZAWIERZENIA SIĘ ŚWIĘTEJ TERESY Z LISIEUX MIŁOSIERDZIU JEZUSA (Lata 1873–1888) ................................................................................ 147 1. Czynniki kształtujące duchowość zawierzenia się świętej Teresy ................................................................................. 147 1.1. Kontekst historyczny ............................................................. 148

Spis treści

581

1.2. Ognisko domowe ................................................................... 151 1.3. Karmel w Lisieux .................................................................... 154 2. Początki kształtujące duchowość zawierzenia Teresy (1873−1885) ................................................................................... 156 2.1. Przygotowanie do duchowości zawierzenia się Teresy ...... 157 2.1.1. Teresa ofiarowana Bogu na chrzcie św. ..................... 158 2.1.2. Powierzenie Teresy karmicielce Róży Taillé ............. 161 2.2. Misterium Boga odsłania się i przyciąga myśli Teresy ...... 164 2.3. Teresa zniewolona nadmiarem swej uczuciowości ............ 168 2.3.1. Teresa oddaje się w ramiona swego ojca ................... 169 2.3.2. Teresa zdaje się na duchowe przewodnictwo Pauliny ........................................................................... 170 2.3.3. Siostra Maria nową powierniczką w duchowych trudnościach ................................................................. 173 2.4. Powierzenie duchowej drogi Matce Bożej .......................... 175 2.5. Oddanie się Bogu w sakramentach ...................................... 180 2.5.1. Całkowite wydanie się Jezusowi w Komunii świętej ............................................................................ 180 2.5.2. Bierzmowanie – Duch Święty bierze w posiadanie byt Teresy ...................................................................... 183 3. Odkrywanie zawierzenia jako odpowiedź na miłosierdzie Jezusa (1886−1888) ....................................................................... 185 3.1. Przemieniająca moc miłosierdzia Jezusa ............................ 185 3.2. Prawdziwa wymiana miłości – Teresa przenika misterium Odkupienia .......................................................... 187 3.3. Zawierzenie odpowiedzią na powołanie Miłości Jezusa ....................................................................................... 191 3.3.1. „Mała piłka” jako obraz zdania się na Boga ............. 192 3.3.2. Teresa odkrywa zawierzanie u świętej Cecylii ......... 195 3.4. Początki oddania się Najświętszemu Sercu Pana Jezusa ... 198 Podsumowanie .................................................................................... 202

582

Spis treści

III. DYNAMIKA ZAWIERZENIA SIĘ MIŁOŚCI MIŁOSIERNEJ ŚWIĘTEJ TERESY (Lata 1888–1897) ................................................................................ 205 1. Pierwszy etap zawierzenia się Teresy Bogu w Karmelu (1888−1892) ................................................................................... 206 1.1. Wolność ze względu na Jezusa jako warunek doskonałego zawierzenia ...................................................... 207 1.2. „Małe ziarnko piasku” pozwala się skryć w Najświętszym Obliczu Jezusa ........................................... 213 2. Zawierzenie się oblubieńczej miłości Jezusa (1892−1893) ....... 220 2.1. Zstępowanie Teresy i wstępowanie z Oblubieńcem ........... 221 2.2. „Kropla rosy ukryta w boskim kielichu pięknej Lilii” ....... 223 2.3. We wszystkim zawierzenie się Jezusowi .............................. 225 2.4. Sprawianie przyjemności Jezusowi ...................................... 227 2.5. Miłość synowska a miłość oblubieńcza ............................... 228 2.6. Wymiana miłości między Oblubieńcem a oblubienicą ..... 229 2.7. Wieczne trwanie twarzą w twarz z Oblubieńcem .............. 230 3. Zawierzenie miłosierdziu w odkrywaniu „małej drogi” (1894–1895) ................................................................................... 232 4. Dynamika zawierzenia w dążeniu ku miłosierdziu Bożemu (1895−1897) ................................................................................... 236 4.1. Ofiara całopalna Miłości Miłosiernej .................................. 237 4.1.1. Struktura Aktu ofiarowania się w świetle zawierzenia .................................................................... 238 4.1.2. Dynamika miłosnego zawierzenia poprzez Akt ofiarowania się ...................................................... 247 4.2. Zawierzenie w „małej drodze” ukazanej braciom misjonarzom ........................................................................... 257 4.2.1. Maurycy Bellière odkrywa tajniki zawierzenia „małej drogi” św. Teresy .............................................. 258

Spis treści

583

4.2.2. Zawierzenie a „mała droga” w listach do o. Roulland .................................................................... 272 4.3. Zawierzenie Bogu w „nocy nicości” .................................... 278 4.3.1. Doświadczenie przeciw wierze .................................. 281 4.3.2. Miłosne zawierzenie Teresy w komunii z odkupieńczą nocą Jezusa............................................287 5. Duchowe owoce zawierzenia się Bogu (31.05.1897) ................. 291 Podsumowanie .................................................................................... 301 IV. POCZĄTKI I DYNAMIKA ZAWIERZENIA MIŁOSIERDZIU BOŻEMU ŚWIĘTEJ FAUSTYNY KOWALSKIEJ (1905–1938) ........................................................................................ 303 1. Kontekst historyczny duchowości Świętej .................................. 305 2. Zaproszenie do wyłącznego oddania się Jezusowi (1905–1924) ................................................................................... 309 3. Okres początkowej formacji Faustyny w zawierzeniu się Bogu (1925–1932/33) .................................................................... 317 3.1. Początki mistyki zawierzenia w okresie postulatu (1.08.1925 – 29.04.1926) ....................................................... 318 3.2. Głębokie poznanie nędzy i nicości w czasie nowicjatu (30.04.1926 – 30.04.1928) ..................................................... 319 3.3. Interwencje Boże przyciągające Faustynę do ufności ........ 321 3.4. Jezus powierza Faustynie misję Bożego miłosierdzia (22 lutego 1931 r.) .................................................................. 325 3.5. Przeniknięcie Bożym miłosierdziem (1932/33) ................. 327 4. Ofiarowanie się z Jezusem Ojcu miłosierdzia w ślubach wieczystych (1933 r.) ................................................... 329 4.1. Dziecięctwo duchowe – zawierzenie „maleńkiej nicości” ................................................................ 330 4.2. Zawierzenie jako ofiarowanie serca w ślubach wieczystych ........................................................... 333

584

Spis treści

4.3. Odkupieńcze cierpienie złączone z dziełem miłosierdzia ............................................................................ 336 5. Zawierzenie zakotwiczone w bezmiarze bogactwa Bożego miłosierdzia (1934) .......................................................... 338 5.1. Akt ofiarowania odkupieńczym procesem w zawierzeniu Bożemu miłosierdziu ............................................................. 339 5.2. Bierne oczyszczenie zawierzenia .......................................... 342 5.3. Zawierzenie chwili obecnej Bożemu miłosierdziu ............ 345 6. Dynamika zawierzenia na drodze do zjednoczenia z Bogiem miłosierdzia (1935−1936) ........................................... 347 6.1. Wewnętrzne wyniszczenie własnej woli .............................. 348 6.2. Dynamika bezgranicznej ufności Bożemu miłosierdziu ............................................................. 352 6.3. Dynamika miłosnego zdanie się na wolę Bożą .................. 360 6.4. Mistyka zawierzenia na drodze do zjednoczenia z Bożym miłosierdziem jako istotą Boga ............................ 368 7. Doskonałość zawierzenia się miłosierdziu Bożemu (1937) ...... 373 7.1. Doskonałość miłosnego zdania się na wolę miłosiernego Boga ................................................................. 373 7.1.1. Dominacja miłości w doskonałym zdaniu się na wolę Boga ................................................................. 377 7.1.2. Aktywna bierność mistyczna w poddaniu się woli Bożej ...................................................................... 381 7.1.3. Akt całkowitego zdania się na wolę Bożą (3.09.1937 r.) ................................................................. 385 7.2. Szafarka miłosierdzia zjednoczona z dziełem Okupienia ................................................................................ 389 7.2.1. Zjednoczenie się z dziełem Odkupienia Jezusa Miłosiernego ..................................................... 390 7.2.2. Apostolat na drodze zawierzenia się miłosierdziu Bożemu .......................................................................... 395

Spis treści

585

7.3. Uwielbienie miłosierdzia Bożego na drodze zawierzenia .............................................................................. 401 8. Dopełnienie dynamiki zawierzenia na drodze do wieczności (1938 r.) ........................................................................................... 406 8.1. Zawierzenie jako skierowanie na „upodobanie Boga” ...... 406 8.2. Testament ufności miłosierdziu Bożemu ............................ 410 8.3. Zawierzenie w obliczu konania na krzyżu .......................... 414 Podsumowanie .................................................................................... 422 V. INTEGRALNA I DYNAMICZNA STRUKTURA ZAWIERZENIA SIĘ BOŻEMU MIŁOSIERDZIU U ŚW. TERESY I ŚW. FAUSTYNY ............................................... 429 1. Doświadczenie skrajnej małości jako warunek zawierzenia się Bogu ..................................................................... 430 1.1. TERESA – małość jako kenotyczne uniżenie przed Bogiem ..................................................................................... 431 1.2. FAUSTYNA – małość jako ludzka nicość ........................... 437 1.3. Zbieżność doświadczenia skrajnej słabości i małości u obu Świętych ........................................................................ 441 2. Doświadczenie miłosierdzia Bożego w egzystencjalnej bezsilności początkiem formującym podstawę drogi zawierzenia ..................................................................................... 442 2.1. TERESA – doświadczenie Miłości Miłosiernej w małości człowieka ................................................................................. 443 2.2. FAUSTYNA – doświadczenie miłosierdzia Bożego w nicości człowieka ................................................................ 449 2.3. Przyjęcie w wierze Bożego miłosierdzia fundamentem drogi zawierzenia ................................................................... 455 3. Doświadczenie ufności w centrum drogi zawierzenia się Miłosiernemu Bogu ................................................................. 458 3.1. TERESA – śmiała ufność w centrum „małej drogi” .......... 459

586

Spis treści

3.2. FAUSTYNA – dynamika ufności w teologalnym życiu nadziei ..................................................................................... 463 3.3. Ufność a miłosierdzie Boże w doczesności i w wieczności ......................................................................... 480 4. Zdanie się na Boga wyrazem miłowania we wszystkim Miłosiernego Boga ........................................................................ 482 4.1. TERESA – zdanie się na Jezusa jako ofiarowanie się Miłości Miłosiernej ................................................................ 483 4.1.1. Symbolika zdania się na Boga .................................... 484 4.1.2. Akty i modlitwy ofiarowania się Miłości Miłosiernej ...................................................... 489 4.2. FAUSTYNA – zdanie się we wszystkim na Miłosiernego Boga ................................................................. 495 4.2.1. Symbolika zdania się na Boga .................................... 495 4.2.2. Akty i postawy miłosnego ofiarowania się Bożemu miłosierdziu ................................................... 501 4.3. Zdanie się jako ofiarowanie Bogu szczytem miłości .......... 506 5. Dodatkowe dyspozycje wspomagające dynamikę zawierzenia ..................................................................................... 510 5.1. Radykalne pragnienie Boga .................................................. 511 5.1.1. TERESA – nieskończone pragnienia zjednoczenia się z ogniem Miłości ............................ 512 5.1.2. FAUSTYNA – pragnienia oglądania Bożego miłosierdzia twarzą w twarz ....................................... 517 5.1.3. Wspólnota oblubieńczych pragnień dynamizująca drogę zawierzenia ............................... 522 5.2. Przezwyciężanie krytycznych etapów życia ........................ 524 5.2.1. TERESA – zawierzenie w ekstremalnej próbie przeciw wierze .............................................................. 526 5.2.2. FAUSTYNA – pouczenia Jezusa w ciemnościach agonii ............................................................................. 536

Spis treści

587

5.2.3. Miłosne zawierzenie Świętych w komunii z Jezusem Miłosiernym ............................................... 540 Podsumowanie .................................................................................... 544 ZAKOŃCZENIE ..................................................................................... 551 BIBLIOGRAFIA ...................................................................................... 563