S. Adelajda Sielepin CHR
MIĘDZY ŹRÓDŁEM" A „SZCZYTEM" Szkice z duchowości liturgicznej
Kraków 2004
© Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2004
REDAKCJA
o. Rafał Grochowiak OCD IMPRIMATUR
t Kazimierz Nycz, wik. gen. Kraków, 5 stycznia 2004 r. Nr 3806/2004
Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: (0-12) 416-85-00,416-85-01 fax: (0-12)416-85-02 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl
ISBN 83-7305-105-8
WSTĘP
Sobór Watykański II zainicjował swoje odnowicielskie ustalenia Konstytucją o świętej liturgii Sacrosanctum Concilium, w której wyraźnie określił, że liturgia stanowi centrum życia chrześcijańskiego. Dzieje się tak dlatego, że w liturgii uobecnia się Misterium Chrystusa i Kościoła, które nie tylko urzeczywistnia tożsamość i niezwykłą godność Kościoła jako Oblubienicy Chrystusa, ale jest swoistym miejscem - filozofia grecka zastosowałaby tu właściwe w znaczeniu słowo topos3 - spotkania Boga z człowiekiem, życiodajnym aktem włączającym wieczność w wymiar doczesny a świętość w życie codzienne. Z tego względu Sobór nazywa liturgię „czynnością w najwyższym stopniu świętą a żadna inna czynność Kościoła nie dorównuje jej skuteczności"4. Wielokrotnie zadajemy sobie pytanie o świętość własną czy w ogóle, zwłaszcza gdy patrzymy na liczne beatyfikacje i kanonizacje. Czy jest ona dla nas? I znowu dzisiaj Kościół odpowiada nam na to pytanie z całą mocą i odwagą, przypominając o powszechnym powołaniu do świętości5. Jest to echo Bożego wezwania, które rozbrzmiewa przez całe Objawienie (por. Kpł 20, 26; Mt 5, 48; 1 Tes 4, 3; Ef 1, 4), a spełnia się dopiero w Nowym 3
Gr. TÓTtoę /topos/ znaczy zarówno miejsce w sensie lokalizacji, jak i okoliczności. Ma więc szersze znaczenie niż tylko przestrzenne. 4 KL 7. 5 Zob. KK 39. 15
Testamencie przez Chrystusa, a dokładnie przez Jego obecność w nas dzięki działaniu Ducha Świętego. Chrystus żyje w nas przez liturgię, a przede wszystkim przez Eucharystię. Jest to istotna prawda chrześcijaństwa i warunek zbawienia. Nic dziwnego, że Konstytucja soborowa określiła liturgię jako „źródło i szczyt" życia Kościoła. To obecność Chrystusa i komunia z Nim stanowi jedyne źródło mocy chrześcijanina, a z drugiej strony nie ma innego celu jak zjednoczenie z Chrystusem. Taka jest istota zbawienia. Dlatego w każdej eucharystycznej Komunii dosięgamy jednocześnie kresu naszej egzystencji. Czerpiemy od Chrystusa, by do Niego wrócić i oddać Mu wszystko, czego dotknęły nasze ręce, serca i umysły uświęcone eucharystyczną mocą Jego obecności. Innymi słowy życie nasze rozgrywa się pomiędzy liturgicznym „źródłem i szczytem", to znaczy w „przestrzeni" zaistniałej dzięki Duchowi Świętemu w liturgii. To ona kształtuje nasz kontakt z Bogiem. Człowiek jako „istota liturgiczna", jak to powiedział Hans Urs von Balthasar, porusza się w tej właśnie swoistej przestrzeni, w niej dojrzewa prawdziwe człowieczeństwo, powiedzielibyśmy nowe człowieczeństwo, które zmierza do objawienia odkupionej natury synów Bożych (por. Rz 8, 19), to znaczy oblicza prawdziwego chrześcijanina. Życie liturgią i świadome czerpanie z niej nie jest jeszcze dla nas tak oczywiste, jak to było choćby w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, kiedy nie było innej bazy duchowej poza sakramentami i Słowem Bożym. Mając wielowiekową Tradycję Kościoła z jej rozmaitymi profilami duchowości, karmimy nią naszą świadomość i szukamy coraz to nowych środków dla wyrażania naszego posłuszeństwa Panu bardziej niż Jego samego, objawiającego się w najwyższym stopniu w liturgii.
16
Stoi wobec tego przed nami zadanie dosłuchania się całym sobą głosu Kościoła zachęcającego nas do nowego sposobu życia i do spojrzenia na nowo na bogactwo liturgii6, która, obejmując wszystkie wymiary: czas, przestrzeń i transcendencję, ożywia w nas złożone przez Boga duchowe predyspozycje do uczestnictwa w życiu wiecznym już na ziemi. Istotą życia wiecznego nie jest jakieś istnienie w oderwaniu od realiów egzystencji, lecz zwrócenie uwagi na Osobę Boga, który przychodzi do człowieka w Chrystusie, by nawiązać z nim trwałą i twórczą więź. Ponieważ Liturgia jest realizowaniem Chrystusowego kapłaństwa, należy zawsze mieć żywą świadomość tego, co wyraziło się w stwierdzeniu ucznia wobec tajemniczej obecności Chrystusa: «to jest Pan!» (J 21, 7). W naszych czynnościach liturgicznych nic nie jest ważniejsze od tego, że w sposób niewidzialny, lecz rzeczywisty, działa tu Chrystus przez swojego Ducha. Wiara ożywiana przez miłość, adorację, uwielbienie Ojca i cisza kontemplacji pozostaną zawsze naczelnym celem liturgicznego i sakramentalnego duszpasterstwa1.
Szczególnie jest to potrzebne teraz, we współczesnym świecie, kiedy zanika coraz bardziej świadomość grzechu, przymierza, słabnie wrażliwość na sacrum i prze6
7
Na szczególną uwagę zasługują tu dwa dokumenty: JAN PAWEŁ II, List apostolski W dwudziestą piątą rocznicę ogłoszenia Konstytucji soborowej «Sacro sanctum Concilium» o świętej liturgii (1988) i ostatnio promulgowana Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa (2003). JAN PAWEŁ II, List apostolski W dwudziestą piątą rocznicę..., dz. cyt., 10. 17
Między „źródłem" a „szczytem" - 2
rażająco ujawnia się brak potrzeby Boga. Ojciec święty apeluje do krajów od dawna chrześcijańskich, które już doświadczają tego kryzysu, a więc do krajów Europy, by szukały swojej odnowy w niewyczerpalnym i życiodajnym źródle liturgii: We współczesnym społeczeństwie, często zamkniętym na transcendencję, przytłoczonym przez postawy konsumpcyjne, łatwo ulegającym nowym formom bałwochwalstwa, a jednocześnie spragnionym czegoś, co nie przemija, zadanie, które stoi przed Kościołem w Europie jest trudne, a zarazem porywające. Połega ono na odkrywaniu na nowo poczucia „tajemnicy"; na odnowieniu liturgii, aby była bardziej wymownym znakiem obecności Chrystusa Pana; na tworzeniu nowych możliwości wyciszenia, modlitwy i kontemplacji; na powrocie do sakramentów, zwłaszcza do Eucharystii i Pokuty, jako źródeł wolności i nowej nadziei8 (...). (...) Jest zatem konieczne ożywienie w Kościele autentycznej świadomości liturgii. Jest ona, jak przypomnieli Ojcowie synodalni, narzędziem uświęcenia; jest świętowaniem wiary Kościoła; jest środkiem przekazywania wiary9. Odkrycie Chrystusa obecnego w liturgii prowadzi do spotkania z Nim i osobowego zjednoczenia. Staje się to możliwe dzięki sakramentom świętym. Owocem tego uczestnictwa jest życie „według Ducha", które możemy nazwać duchowością chrześcijańską, a ściśle mówiąc duchowością liturgiczną. Między chrztem a Eucharystią, która antycypuje Paruzję, przebiega życie człowieka, jak
8 9
Por. JAN PAWEŁ II, Ecclesia in Europa, dz. cyt., 69. Por. tamże, 70.
18
pomiędzy „źródłem" a „szczytem". Ta „życiowa przestrzeń" rozciąga się od Eucharystii do Eucharystii (od Eucharystii dzisiejszej do następnej), która sama w sobie jest źródłem wzrostu i szczytem uświęcenia. Niniejsze refleksje dotyczą owego ujęcia duchowości chrześcijańskiej, która bazuje na kategoriach obiektywnych z racji obiektywnej obecności Boga w liturgii i powszechnej dostępności Chrystusa w liturgii bez względu na doczesne uwarunkowania. Jest to spojrzenie na mistykę, która rodzi się z realnej współpracy człowieka z Chrystusem przychodzącym w Misterium sakramentu i w wypływającej z niego łasce. Jest to zatem mistyka zwyczajna i możliwa dla każdego w przeciwieństwie do doświadczeń nadzwyczajnych, właściwych tylko niektórym dla ich osobistego duchowego pożytku oraz dla tych, którzy ich zrozumieją. Jest to mistyka, która jest codziennym życiem z Bogiem na serio, a przez to o znaczeniu zasadniczym dla zbawienia człowieka. Zestaw prezentowanych tu szkiców, charakteryzujących się dialektyką pozornych przeciwieństw, podobnie jak i tytuł całości, nawiązuje do współczesnych opracowań, lecz nie wyczerpuje jeszcze wszystkich zagadnień w sposób wystarczający. Ma on służyć raczej oswojeniu czytelnika z mistyczną (w znaczeniu wyżej podanym) przestrzenią liturgii i sposobem życia opartym na założeniach Misterium zbawienia aktualizującego się w liturgii oraz uzmysłowić mu, na czym polega nowość spojrzenia na sakramenty i ich życiodajną moc, aby mogły się stać rzeczywiście źródłem i szczytem duchowości katolika. Duchowość liturgiczna wyraża się w poprawności przekonań i w zależnym od Chrystusa poziomie etycznym, który nazywamy po prostu świętością. Z duchowości zakorzenionej w liturgii rodzi się wiara świadoma
19
Misterium i ożywiona dynamiką łaski. Jest ona czymś innym niż uczuciowe czy magiczne lub wręcz naiwne podejście do Osoby Boga i prawd objawionych. Jest to duchowość oparta na obiektywnej wierze Kościoła, która dawała moc męczennikom i wyznawcom do mężnego dawania świadectwa, a ona zawsze ma siłę przyciągającą do Chrystusa. W tym sensie liturgia spełnia swoje zadanie misyjne, do którego przez udział w nowym kulcie wszyscy jesteśmy powołani. Kraków 2003 roku, we wspomnienie św. Agnieszki, dziewicy i męczennicy.
I. ZAŁOŻENIA
Życie człowieka ochrzczonego już z definicji zakłada życie duchowe. Jest to jednak określenie niejednoznaczne, wymagające już na początku dokładnego wyjaśnienia. Nie można go rozumieć jako dosłowne przeciwieństwo życia biologicznego. Nie jest ono także jakimś przywilejem specjalnego stanu w Kościele, np. stanu duchownego10, ani życiem wewnętrznym w sensie intelektualnym, jak to widzimy w kulturze hellenistycznej. Życia duchowego nie należy także uważać za ukierunkowane wyłącznie na ideał etyczny czy estetyczny, ale jako życie według nowej zasady, jaką podaje nam Objawienie, a w nim przede wszystkim sam Chrystus (por. J 3, 5-8; 4, 24; 16, 13). Pismo Święte dostarcza nam szereg tekstów, z których poznajemy specyfikę duchowości chrześcijańskiej. Jest to innymi słowy „życie według Ducha" (por. 1 Kor 2, 11), który sam stanowi tą nową zasadę życia. Tak jak Duch Boży był promotorem czynów mesjańskich Chrystusa (por. Łk 4, 18-21; Dz 2, 33), tak też został obiecany i jest udzielany ludziom aż do skończenia świata, aby żyli już nie według ciała (KOŁTO adpKOC), ale według Ducha (Korca Tn/BUfia), jak Bóg chce (por. J 3, 1-5; J 14, 26; 16, 33; Rz 8, 12; 1 Kor 10, 18). 10
W nomenklaturze niemieckiej funkcjonuje takie określenie „Geistlicher Stand". 21
V. INDYWIDUALNY I WSPÓLNOTOWY ASPEKT DUCHOWOŚCI
Liturgia i rodząca się z niej duchowość są żywymi i dynamicznymi dziedzinami naszej egzystencji dzięki Misterium, które urzeczywistnia relację Chrystusa i Kościoła. Konieczne jest w tym miejscu przypomnienie sobie istoty Misterium, a zwłaszcza Eucharystii, w której mamy do czynienia z Chrystusem realnie i osobowo obecnym pod postaciami Chleba i Wina.
1. Personalizm Liturgiczna aktualizacja Misterium jest podstawą wejścia w kontakt z Osobą Chrystusa i uczestnictwa w Jego życiu. W oparciu o taką rzeczywistość Misterium, a co za tym idzie także liturgii, Joseph Andreas Jungmann, jeden z wybitnych teologów odnowy liturgicznej, mówi o „personalizacji chrześcijaństwa". Obecnie dostrzegamy tendencję wprowadzania kategorii personalistycznych do teologii. Człowiek jest ujmowany w relacji, czy to do Boga, czy do drugiego człowieka. W związku z tym sakramenty należy przeżywać nie tylko pod względem ich skuteczności - jako dające łaskę, ale pod względem ich aktualnej rzeczywistości, której centrum stanowi obecność samego Chrystusa, pobudzająca nas i powołująca do wejścia z Nim w relację 101
szczególnymi powiernikami Boga i orędownikami, a z drugiej strony byli po prostu ludźmi. Ciekawym zjawiskiem okresu Średniowiecza był wzrastający kult relikwii, doczesnych szczątków tych, którzy byli przyjaciółmi Boga, a przez to mogli stać się pomostem między grzesznikiem a Trzykroć Świętym Bogiem. Potrzeba namacalnych, materialnych elementów odnoszących człowieka do nieosiągalnej i nieznanej wieczności, a wreszcie do Boga, mówi nam o prawidłowej intuicji człowieka, który, mając duszę nieśmiertelną, ale jednocześnie będąc jeszcze w ciele domaga się komunikacji w obu tych wymiarach: widzialnym i niewidzialnym, per visibilia ad invisibilia, jak by to powiedział św. Tomasz z Akwinu. W epoce niewystarczającej znajomości liturgii i nieplanowanego dystansu wobec niej lud Boży niewtajemniczony w teologię sakramentów, poszukuje analogicznej formy niejako zastępczej, którą odkrywał w działających na zmysły i psychikę misteriach oraz relikwiach lub wizerunkach świętych. Pobudzanie pobożności w wymiarze indywidualnym rozpalało miłość do Boga i motywowało do większej gorliwości przede wszystkim ascetycznej i modlitewnej, a także do podejmowania wielkich dzieł dla Boga i Kościoła na wielką nawet skalę, jak: fundowanie klasztorów, świątyń czy uposażanie Kościoła w dobra materialne i arcydzieła, co również było wyrazem kultu. b. Aspekt wspólnotowy Teologia i nauczanie Kościoła potwierdza nam prawdę, że ponad jednostką jest cały Lud Boży jako mistyczne Ciało eklezjalne, Chrystusowe (por. J 13, 35; Ef 1, 1-16). Pełnia zbawienia polega na uczestnictwie w szczęściu zbawionych całego Kościoła, co nastąpi dopiero przy 103
końcu czasów. Aktualnie jednak doświadczamy tej pełni w „zadatku", jak to często określają teksty formuł po Komunii 69 . Liturgia z definicji jest aktem wspólnotowym, a prymat modlitwy wspólnej z Chrystusem i Kościołem w liturgii nad indywidualną i osobistą jest wyakcentowany wyraźnie w nauczaniu soborowym: Czynności liturgiczne nie są czynnościami prywatnymi, lecz kultem Kościoła, będącego „sakramentem jedności", a Kościół to lud święty, zjednoczony i zorganizowany pod zwierzchnictwem biskupów. Dlatego czynności liturgiczne należą do całego Ciała Kościoła, uwidoczniają je i na nie oddziałują. Poszczególnych natomiast jego członków dosięgają w różny sposób, zależnie od stopnia święceń, urzędów i czynnego udziału70. Ilekroć obrzędy, stosownie do ich własnej natury, wymagają odprawiania wspólnego z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych, należy podkreślać, że o ile to możliwe, ma ono pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i niejako prywatnym. Odnosi się to przede wszystkim do odprawiania Mszy świętej i udzielania sakramentów, chociaż każda Msza ma zawsze charakter publiczny i społeczny71. Ponadto sama liturgia zawiera szereg elementów, które podkreślają jej wspólnotowy charakter. Nie tyle chodzi tu o pewne części liturgii, co o j e j formę, wybitnie społeczną w całości. A oto kilka konkretnych przykładów
69
Zadatek przyszłego zbawienia, zadatek przyszłej chwały, itp. KL 26. 71 KL 27. ^ 70
104
modlitw występujących w liturgii, które podkreślają jej wspólnotowy charakter: Akt pokuty i pojednania wskazujący na relacje, które ujawniają współzależność nie tylko między Bogiem a człowiekiem, ale ludzi między sobą w dziedzinie win i zasług. Weźmy pod uwagę choćby formułę pojednania w liturgicznym akcie pokuty: Spowiadam się Bogu Wszechmogącemu i wam, bracia i siostry (...) Przeto błagam Najświętszą Maryję, zawsze Dziewicę, wszystkich aniołów i świętych, i was, bracia i siostry, o modlitwę za mnie do Pana Boga naszego (...).
Kolekta, która następuje po chwili ciszy przeznaczonej na indywidualną modlitwę, podsumowuje i zbiera wszystkie indywidualne akty serca skierowane do Boga w milczeniu w jedną myśl i głos Kościoła. Dlatego język liturgii trafnie określa tę modlitwę słowem „kolekta"72, a nie tylko oratio, co by znaczyło jedynie „modlitwa". Potwierdzeniem wspólnotowego wymiaru Kolekty, którą celebrans jako alter Christus kieruje do Boga Ojca w imieniu Kościoła, jest wspólna odpowiedź zgromadzonych: „amen". Modlitwa wiernych wyraża wspólne intencje całego Kościoła. Zasadniczo występują tu cztery kategorie spraw: za Ojca Świętego, cały Kościół, za sprawujących władzę i za inne sprawy znane zgromadzonej wspólnocie. Spotykamy się najczęściej z rozbudowanymi formułami próśb w zależności od liturgicznego charakteru dnia, zgromadzonych lub bieżących wydarzeń. W tej formie 72
Łac. colligo, -ere, collectum znaczy zbierać. 105
prośby przekonujemy się, że życie poszczególnych osób nie jest sprawą prywatną, ale wspólnym zadaniem, które podejmowane jest najpierw na liturgicznym spotkaniu z Bogiem zanim stanie się wspólnym działaniem opartym na większej świadomości przykazania miłości. Zauważmy, że w liturgii wspólnota traktowana jest w całej pełni, to znaczy nie tylko jako aktualnie zgromadzeni na danej liturgii czy nawet cały Kościół żyjących na ziemi, lecz jako wspólnota wszystkich odkupionych. Dlatego tak wiele mamy odniesień do Maryi i świętych, jako do będących z nami w stałej łączności w Duchu i w prawdzie. Ma to miejsce w liturgicznej formule pokuty i pojednania, w Prefacjach i kanonie mszalnym, a także w Litanii do Wszystkich Świętych, śpiewanej podczas liturgii obrzędowych (chrzest, święcenia, konsekracja). W tych szczególnie istotnych sytuacjach przywołuje się cały Kościół włącznie z Maryją i ze świętymi, pozwalając w ten sposób bardziej bezpośrednio doświadczyć, że liturgia ziemska łączy się z liturgią niebiańską i stanowi jej doczesny „przedsmak" również, jeśli chodzi o pełnię wspólnoty. Ten fakt ujawnia się także w liturgicznych dialogach, które stosują formy drugiej osoby liczby mnogiej ze strony celebransa oraz pierwszej osoby liczby mnogiej ze strony uczestników liturgii. W tekstach liturgicznych, nawet poprzez ich strukturę, ciągle stykamy się z prawdą, że korelatem Trójjedynego Boga jest wspólnota, a jednostka w niej znajduje swoje osobiste dotarcie do Boga i odkrywa Jego sposób dojścia do każdego człowieka. Człowiek jest powołany do osobistej i niepowtarzalnej relacji z Chrystusem, lecz w ramach odwiecznego powołania Ciała Kościoła na oblubienicę Chrystusa.
106
c. Teologia Kościoła a model wspólnoty liturgicznej Najświętszym walorem wspólnoty Kościoła jest prawda, że w nim mieszka Bóg, i że jest on święty świętością Boga. Przywilejem Kościoła jest być oblubienicą Chrystusa na wieki i upodabniać się do Niego w Jego mistycznym Ciele. Do wspólnoty Kościoła wchodzimy przez konsekrację chrzcielną, a konsekracja ta jest w pełni zrozumiała w łonie Kościoła, który swoją przynależność do Boga rozumie w sposób oblubieńczy. Realizacja i rozwój tego Misterium miłości między Bogiem a człowiekiem dokonuje się w liturgii Kościoła. To w niej szczególnie Duch i Oblubienica nieustannie przywołują Chrystusa-Oblubieńca: „MARANA THA!" (por. Ap 22, 17). Każda wspólnota liturgiczna jest miniaturą Kościoła-Oblubienicy i podejmuje ten najgłębszy zbawczy dialog z Bogiem w duchu Maryi, która oddając się cała przyjmuje Słowo Wcielone, „rozważa je w sercu" i pozostaje z Nim nierozłączna w posłuszeństwie i pokornej miłości do końca, wchodząc z tym bogactwem w ludzką codzienność. W tym Maryjnym powołaniu ma się odnaleźć każda jednostka, i z tego wspólnotowego-liturgicznego odniesienia do Chrystusa-Oblubieńca powinna czerpać inspiracje do modlitwy osobistej i do wzrostu w relacji z Chrystusem obecnym w Eucharystii, a potem w nas.
2. Wspólnotowe cechy modlitwy liturgicznej Nie trudno zauważyć, że wszystkie modlitwy liturgiczne preferują liczbę mnogą w pierwszej lub drugiej osobie, w zależności, czy są to słowa zgromadzenia litur107
SPIS TREŚCI
Słowo wprowadzające Wstęp Rozdział I I. ZAŁOŻENIA 1. Znaczenie liturgii dla życia chrześcijańskiego 2. Misterium 3. Liturgia 4. Cechy duchowości liturgicznej: ambiwalencja czy komplementarność?
9 15 21 23 26 30 35
Rozdział II LITURGIA I DUCHOWOŚĆ W DZIEJACH 1. Kształtowanie się duchowości liturgicznej (I-VII w.) 2. Okres dekadencji w duchowości liturgicznej (VII - XV w.) 3. Epoka kryzysu (XV -XIX w.) 4. Odnowa duchowości liturgicznej (od XIX w.)
41 46 48
Rozdział III DUCHOWOŚĆ SŁOWA I CHLEBA 1. Obecność Boga w liturgii 2. Słowo Boże w liturgii Rok A: DROGA CHRZCIELNA Rok B: DROGA PASCHALNA Rok C: DROGA POKUTNA
57 60 66 69 70 71
39 40
197
3. Liturgiczne przesłanki dla duchowości a) Doświadczenie własnej tożsamości b) Wrażliwość na to, co rzeczywiste c) Właściwe traktowanie sakramentów d) Mobilizacja do współpracy z Bogiem e) Rozbudzenie zdrowej aktywności religijnej Rozdział IV OBIEKTYWNY I SUBIEKTYWNY CHARAKTER DUCHOWOŚCI 1. Obiektywizm liturgii a) Realia liturgii w sakramentach b. Kościół na straży prawowierności liturgii 2. Podmiot liturgii a) Świadomość Misterium b) Świadomość wspólnoty..... c) Szczególne miejsca na podmiotowość w liturgii 3. Przesłanki dla duchowości Rozdział V INDYWIDUALNY I WSPÓLNOTOWY ASPEKT DUCHOWOŚCI 1. Personalizm a. Aspekt indywidualny b. Aspekt wspólnotowy c. Teologia Kościoła a model wspólnoty liturgicznej 2. Wspólnotowe cechy modlitwy liturgicznej a. Struktura sakramentów b. Liturgia uświęcenia czasu c. Przesłanki dla duchowości liturgicznej
198
72 73 74 74 75 75
77 79 79 87 90 91 93 95 97
101 101 102 103 107 107 109 111 112
Rozdział VI DUCHOWOŚĆ RESPONSORYCZNA 1. Misterium: inicjatywa Boga i odpowiedź człowieka 2. Responsoryczność werbalna a. Liturgia Słowa b. Formuły liturgiczne 3. Responsoryczność działań w ramach liturgii sakramentów 4. Przesłanki dla duchowości Rozdział VII EPIFANIJNA ROLA LITURGII 1. Zmysły a wymiar nadprzyrodzony 2. Przedmiot liturgicznej epifanii.. 3. Epifanijność liturgii a życie duchowe
115 115 118 118 123 128 132 135 136 139 144
Rozdział VIII W LITURGICZNEJ SZKOLE MARYI „NIEWIASTY EUCHARYSTII" 153 1. Otwarcie się Służebnicy Pańskiej na Misterium. 154 2. Dwa kierunki Magnificat
157
3. Rozważanie w sercu (au|ipaAAo\)aot)
161
4. Chrystocentryzm dialogu w Kanie
163
5. Wzorzec Stabat Mater 6. Niewiasta obleczona w słońce i Oblubienica 7. Przesłanki dla duchowości
166 170 172
199
Rozdział IX
FORMACJA LITURGICZNA 1. Priorytet liturgii w życiu Kościoła 2. Personalistyczny wymiar chrześcijaństwa 3. Rozwój świadomości eklezjalnej 4. Mistagogia 5. Poczucie sacrum 6. Sugestie pastoralne
175 176 177 178 179 181 184
ZAKOŃCZENIE
192
BIBLIOGRAFIA
195