Filozofia Boga i epistemologia przekonań teistycznych by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Ks. Piotr Moskal

FILOZOFIA BOGA I EPISTEMOLOGIA PRZEKONAŃ TEISTYCZNYCH

KRAKÓW 2008

Projekt okładki Paweł Matyjewicz Redakcja i korekta ks. Piotr Moskal

Imprimi potest o. Albert St. Wach OCD, prowincjał Kraków, dnia 21.10.2008 r. Nr 771/08 Imprimatur † Jan Zając, wik. gen. Kraków, dnia 10.10.2008 r. Nr 2905/08

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. 012-416-85-00, 012-416-85-01 fax 012-416-85-02 ZAPRASZAMY DO KSIĘGARNI INTERNETOWEJ www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-013-4

PRZEDMOWA

Książka, którą ośmielam się Czytelnikowi przedłożyć, powstała z racji dydaktycznych, z myślą o studentach teologii, dla których prowadzę wykład z filozofii Boga. Nie jest to książka o filozofii Boga czy o epistemologii przekonań dotyczących Boga. Materiał historyczno-filozoficzny przywołuję na tyle, na ile jest to potrzebne do zaprezentowania własnego ujęcia problemu. Prezentowana książka jest bowiem propozycją o charakterze nie historyczno-filozoficznym, ale przedmiotowym: dokonuję w niej filozoficznego poznania Boga oraz epistemologicznej refleksji nad różnymi sposobami poznania Boga. Książka ta powstała niejako „przy okazji”. Wykorzystałem w niej obszerne fragmenty mojej monografii Religia i prawda (Lublin: Wydawnictwo KUL 2008) a także fragmenty innych moich tekstów: Ontologiczny dowód (W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 7. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2006), Spór o racje religii (Lublin: TN KUL 2000) oraz Czy istnieje Bóg? (Pelplin: Bernardinum 2002). Pragnę nadmienić, że zarówno w rozprawie Religia i prawda, jak i w tej książce, modyfikuję stanowisko wyrażone w książkach Spór o racje religii oraz Czy istnieje Bóg?

WSTĘP

Epistemologia przekonań dotyczących Boga to jedna z bardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin filozofii. Uczestnicy i obserwatorzy refleksji epistemologicznej posługują się wieloma terminami – „etykietami”, jak na przykład „realizm”, „antyrealizm” lub „naturalizm”. Wskazuje się na stanowiska ewidencjalistyczne i antyewidencjalistyczne. Wylicza się różne postaci agnostycyzmu, fideizmu, tradycjonalizmu, woluntaryzmu, sentymentalizmu, intuicjonizmu, eksperiencjalizmu, intelektualizmu oraz racjonalizmu. W literaturze z zakresu filozofii Boga i filozofii religii często nie dość wyraźnie rozróżnia się pomiędzy problematyką filozoficznego poznania Boga a problematyką filozoficznej (epistemologicznej) refleksji nad różnymi drogami poznania Boga. W filozofii Boga problemem, który się podejmuje, jest to, czy można filozoficznie uzasadnić prawdziwość zdania afirmującego istnienie Boga i zdań określających, kim Bóg jest. Natomiast w epistemologii przekonań teistycznych chodzi o to, jakimi sposobami poznania Boga człowiek dysponuje (jakie istnieją sposoby poznania Boga). Filozofią Boga zajmuje się stosunkowo wąska grupa ludzi i byłoby czymś niestosownym wmawiać ludziom, że mają lub powinni mieć filozoficzne poznanie Boga. Filozoficzne poznanie Boga jest tylko jednym ze sposobów poznania Boga, i to nie dla wszystkich dostępnym. Istnieją różne drogi poznania Boga. Jest poznanie teoretyczne i afektywne (przez inklinację). Poznanie teoretyczne może mieć charakter wiedzy lub wiary – wiary Bogu w Jego objawienie lub wiary ludziom. Filozoficzne poznanie Boga jest jednym z rodzajów poznania właściwego wiedzy. Terminy „poznanie”, „poznanie teoretyczne”, „wiedza”, „wiara” a także „poznanie afektywne” posiadają w epistemologii różne zna-

Wstęp

czenia. Wypada więc podać znaczenia, w jakich terminów tych będzie się używać w rozważaniach z zakresu epistemologii przekonań dotyczących Boga. Terminem podstawowym i zakresowo najszerszym w interesującej nas dziedzinie jest termin „poznanie”. Przez poznanie będę rozumiał każdą czynność zaznajamiania się z czymś, przyjmowania czegoś na intelektualną, psychiczną własność. Celem czynności poznawczych jest prawda; ta zaś jest w sądzie (z zdaniu). Jeśli podmiot poznający uznaje określony sąd za prawdziwy dlatego, że dostrzega jego prawdziwość, wówczas mamy do czynienia z wiedzą. Teoretyczne poznanie stanowiące dziedzinę wiedzy, to takie czynności poznawcze, w rezultacie których dostrzega się rejestrowane w zdaniach (sądach) stany rzeczy. Dostrzega się zaś je bądź dlatego, że zdania te są w sobie i dla nas oczywiste, bądź dlatego, że odnośne stany rzeczy są bezpośrednio, doświadczalnie poznawane, bądź dlatego, że poznaje się je pośrednio, w drodze rozumowania, na podstawie znajomości innych stanów rzeczy. Jeśli natomiast podmiot poznający uznaje określony sąd za prawdziwy, chociaż nie dostrzega tej prawdziwości, wówczas mamy do czynienia z wiarą. Przeciwstawiamy też poznanie teoretyczne poznaniu afektywnemu. Wiedza i wiara to dziedziny poznania teoretycznego. W poznaniu teoretycznym intelekt „idzie” za czynnościami poznawczymi bądź poznającego podmiotu (wiedza) bądź podmiotu, któremu podmiot poznający wierzy (wiara). W poznaniu afektywnym intelekt „idzie” za ukierunkowaniem sfery afektywnej człowieka.

ROZDZIAŁ 1

PROBLEM OCZYWISTOŚCI ZDAŃ DOTYCZĄCYCH BOGA

Termin „oczywistość” posiada wiele znaczeń. W niniejszych rozważaniach chodzi o prawdy (zdania), które są poznawalne same przez się. Chodzi o poznawalność płynącą ze znajomości terminów, z których zbudowane jest zdanie. Ten, kto rozumie znaczenie nazw tworzących zdanie, potrafi, w przypadku zdań oczywistych, to jest poznawalnych same przez się, rozpoznać ich prawdziwość. Św. Tomasz z Akwinu tłumaczy rzecz następująco: „Coś może być oczywiste na dwa sposoby: albo samo w sobie, ale nie ze względu na nas; albo samo w sobie i ze względu na nas. Jakieś zdanie jest oczywiste wtedy, gdy orzecznik zawiera się w pojęciu podmiotu, na przykład ‘człowiek jest zwierzęciem’, bo zwierzę należy do pojęcia człowieka. Gdyby więc wszyscy wiedzieli, czym jest orzecznik i podmiot, to zdanie byłoby oczywiste dla wszystkich […] Gdyby niektórzy nie wiedzieli, czym jest orzecznik i podmiot, to zdanie samo w sobie byłoby oczywiste, chociaż nie byłoby oczywiste dla tych, którzy nie znają orzecznika i podmiotu”1. Zagadnienie propositio per se nota i propositio per se et quoad nos nota pojawia się u Tomasza między innymi w kontekście pytania, czy to, że Bóg istnieje, jest oczywiste (Utrum Deum esse sit per se notum). Odpowiedź Tomasza jest następująca: „Zdanie ‘Bóg jest’ samo w sobie jest oczywiste, ponieważ orzecznik jest tym samym, co podmiot. Bóg jest bowiem swoim istnie1

STh I q. 2 a. 1, cyt. za: Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii, kwestie 1-26, przeł. Gabriela Kurylewicz, Zbigniew Nerczuk, Mikołaj Olszewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999. Zob. też: De veritate, q. 10, a. 12.

Rozdział I

niem, jak zostanie pokazane poniżej (3, 4). Ponieważ jednak my nie wiemy o Bogu, czym jest, to zdanie ‘Bóg jest’ nie jest dla nas oczywiste, ale wymaga udowodnienia za pomocą tego, co jest bardziej znane ze względu na nas, a mniej znane z natury, czyli przez dzieła”2. Spostrzeżenie Tomasza ma zastosowanie również do innych zdań języka religijnego (i nie tylko religijnego). Jeśli treść orzecznika zdaniowego zawiera się w treści podmiotu zdaniowego, a znamy treść nazw pełniących funkcje podmiotu i orzecznika zdaniowego, wówczas określone zdanie będzie dla nas oczywiste. Dla wiedzącego, kim jest Bóg i co to znaczy „mylić się”, zdanie „Bóg się nie myli” jest oczywiste. Trzeba jednak znać treść nazw „Bóg” i „mylić się”. W związku z tym wydaje się, że kategoria zdań oczywistych w sobie i dla nas jest kategorią mało przydatną dla opisu poznania Boga.

STh I q. 2 a. 1, cyt. za: Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu.

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ..........................................................

WSTĘP ....................................................................

ROZDZIAŁ I

Problem oczywistości zdań dotyczących Boga.......................

ROZDZIAŁ II

Problem doświadczenia religijnego...................................

ROZDZIAŁ III

Rozumowanie I: Przedfilozoficzne poznanie Boga..................

ROZDZIAŁ IV

Rozumowanie II: Filozoficzne poznanie Boga.......................

§ 1. Problem poznania Boga w filozofii scjentystycznej...........

§ 2. Problem poznania Boga w drodze dowodzenia apriorycznego....................................................

§ 3. Problem poznania Boga w drodze dowodzenia o charakterze antropologiczno-aksjologicznym...............................

§ 4. Problem poznania Boga w drodze dowodzenia indukcyjnego.....................................................

ROZDZIAŁ V

Rozumowanie III: Filozoficzne poznanie Boga – metafizyczne poznanie tego, że Bóg jest...............................................

§ 1. „Pięć dróg” św. Tomasza z Akwinu.............................

152

Spis treści

§ 2. Problem dowodowego charakteru poznania, że Bóg istnieje....................................................

§ 3. Metafizyczne poznanie tego, że istnieje Bóg..................

ROZDZIAŁ VI

Rozumowanie IV: Filozoficzne poznanie Boga – metafizyczne poznanie natury Boga .................................................

§ 1. Wybrane koncepcje Boga i Absolutu..........................

§ 2. Metafizyczne określenie natury Boga.........................

ROZDZIAŁ VII

Rozumowanie V: Filozoficzne poznanie Boga – metafizyczne poznanie relacji świat-Bóg.............................................

§ 1. Wybrane koncepcje relacji świat – Bóg/Absolut..............

§ 2. Metafizyczne określenie relacji świat – Bóg...................

I. Bytowa transcendencja Boga w stosunku do świata............

II. Bytowa immanencja Boga w stosunku do świata.............. 1. Sprawcza obecność Boga w świecie........................... 2. Wzorcza obecność Boga w świecie............................ 3. Obecność Boga jako celu wszystkich rzeczy..................

87 87 89 90

§ 3. Wybrane zarzuty anty-teistyczne..............................

ROZDZIAŁ VIII

Poznanie Boga w drodze wiary w Boże objawienie.................

§ 1. Koncepcje wiary................................................

§ 2. Koncepcje objawienia...........................................

§ 3. Istota objawienia chrześcijańskiego............................ 103 § 4. Istota wiary w objawienie....................................... 108 § 5. Rozpoznanie objawienia........................................ 111 § 6. Wiarygodność świadectw o objawieniu....................... 119 § 7. Problem wiary Kościołowi...................................... 123

Spis treści

153

ROZDZIAŁ IX

Afektywne poznanie Boga............................................. 129 § 1. Naturalna inklinacja człowieka ku Bogu i afektywne poznanie Boga................................................... 129 § 2. Religijne ukierunkowanie człowieka ku Bogu i afektywne poznanie Boga.................................................... 130 § 3. Natura afektywnego poznania Boga........................... 134 ROZDZIAŁ X

Poznanie Boga przez inicjację religijną i społeczny przekaz wiary............................................................ 139 ROZDZIAŁ XI

Intelektualne i moralne uwarunkowania poznania Boga.......... 145