OD OBJAWIENIA DO ZJEDNOCZENIA - Jerzy Wiesław Go by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

J e r z y W i e s ł a w G o g o l a OCD

Od Objawienia do zjednoczenia WYKŁAD TEOLOGII MODLITWY

Karmełitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2005

SKŁAD I REDAKCJA NAUKOWA

O. Jerzy Wiesław Gogola OCD

IMPRIMI POTEST

O. Albert Wach OCD, prowincjał Kraków, dnia 2 lipca 2005 r. N. 503/05

IMPRIMATUR

f Jan Szkodoń, wik. gen. Kraków, dnia 17 sierpnia 2005 r. L. 2027/2005

Karmelitański Instytut Duchowości 30-960 Kraków, ul. Rakowicka 18 tel. (012) 294 45 00; fax 294 45 01 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. (012) 416-85-00, 416-85-01 fax (012) 416-85-02

ISBN 83-7305-162-7

Słowo wstępne Modlitewna droga z Chrystusem

W pokornym znaku chleba i wina, przemienionych w Jego Ciało i Jego Krew, Chrystus wędruje razem z nami, jako nasza moc i nasz wiatyk, i czyni nas świadkami nadziei dla wszystkich. Jeżeli wobec tej tajemnicy rozum doświadcza własnych ograniczeń, to serce oświecone łaską Ducha Świętego dobrze wie, jaką przyjąć postawę, zatapiając się w adoracji i w miłości bez granic. Jan Paweł II, Ecclesia de Eucharistia, nr 62

Zacznijmy od stwierdzenia oczywistego, ale podstawowego: modlitwa chrześcijańska to nie monolog człowieka, to dialog człowieka z Bogiem. A skoro tak, to modlitwa jest rzeczywistością Bożo-ludzką - bo tacy są partnerzy dialogu, Bóg i człowiek - a więc równocześnie nadprzyrodzoną i doczesną; jest dziełem Boga i człowieka. Kolejność jest właśnie taka: to Bóg pierwszy rozpoczął dialog z ludzkością, odkąd stworzył pierwszych ludzi, i to Bóg wszczyna dialog z każdym, kogo powołuje do istnienia. Modlitwa chrześcijańska tym więc różni się od wszystkich innych modlitewnych poszukiwań, że jest odpowiedzią na Objawienie: chrześcijanie modlą się do Boga, któiy pierwszy objawił ludziom siebie i swój „tajemniczy plan, ukryty przed wiekami" (por. Ef 3, 9), a odsłonięty i zrealizowany w Chrystusie. Boski Partner dialogu jest zatem określony. Aby się więc modlić, trzeba Go znać i poznawać. Co więcej, jest Bogiem bliskim i pragnie bliskości człowieka. Trzeba tę

Słowo wstępne

Jego bliskość odkrywać i ze swej strony zbliżać się ku Niemu. To zbliżanie się człowieka obwarowane jest jednak warunkami, które zawiera Ewangelia, skoro więc bliskość, to i modlitwa uzależniona jest od ich spełnienia. Jeśli tak, to potrzebni są przewodnicy na drogach modlitwy. I to przewodnicy, którzy wprowadzą nie tylko w „techniki" modlitwy, ale przede wszystkim w „wielkie dzieła Boże" (Dz 2, 11). Uczymy się modlitwy od świętych poprzez ich pisma, od kierowników duchowych doświadczonych w modlitwie, ponieważ jednak modlitwa to dialog Boga i człowieka, najlepszym przewodnikiem w modlitwie, jej nauczycielem, jest Jezus Chrystus, który jest i Bogiem, i człowiekiem. Tylko On, „Bóg z Boga", zna w pełni zamysł Boży i wtajemnicza w plan Boga - „wszystko, co ma Ojciec, jest moje, a Duch Święty z mojego weźmie i wam objawi" (por. J 16, 15) - i tylko On, „prawdziwy człowiek", wie „co w człowieku się kryje" (J 2, 25). Uczy nas Chrystus Pan modlitwy słowem i przykładem. Wiele Jego słów o modlitwie zapisały Ewangelie, utrwaliły zwłaszcza ten najdoskonalszy wzór modlitwy, który na prośbę uczniów - „Panie, naucz nas modlić się" (Łk 11, 1) ~ zostawił Pan Jezus wszystkim ludziom: „Ojcze nasz". Na kartach Ewangelii są też liczne i przejmujące opisy, jak On sam się modlił. Jego modlitwy pośród różnych wydarzeń mają charakter aktów strzelistych i świadczą o tym, że był w nieustannym kontakcie z Ojcem. Modli się Pan Jezus przed każdą trudną decyzją. Spędza noce na modlitwie, wtedy kiedy we dnie naucza. Wiele razy modli się w Ogrójcu, zanim nadejdzie owa noc przed Męką. Wypowiada modlitwę arcykapłańską podczas Ostatniej Wieczerzy, modli się w czasie agonii w Ogrójcu i na krzyżu. Modląc się - i to jest najważniejsza cecha modlitwy - wtajemnicza Chrystus w stałą obecność i bliskość Boga oraz uczy utożsamiania się z Jego planem zbawienia: Bóg jest obecny, by czynić to, co zamierzył. Tajemnicą modlitwy chrześcijanina, jej autentyzmem i mocą, jej osią i jedynym punktem odniesienia jest więc obecność Boga, odkry-

7 Słowo wstępne

wana na ołtarzu eucharystycznej Ofiary i w tabernakulum, w Liturgii sakramentów i w Liturgii Godzin, a wreszcie po Komunii we własnym sercu i we wspólnocie gromadzących się w Jego imię (zob. Mt 18,20). Takie rozumienie modlitewnego dialogu profiluje jego tematykę: nie jest ona nasza, lecz Jego. To nie my wtajemniczamy Boga w nasze sprawy: „zanim słowo się znajdzie na moim języku, Ty, Panie, już znasz je w całości" (Ps 139, 4) - to On wprowadza nas w swoje sprawy: „myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam, bo Bóg jest miłością" (1 J 4, 16). Jeśli nawet nasze sprawy są w modlitwie punktem wyjścia, jeśli są odwieczną skargą Hioba, to ostatecznie Bóg podczas modlitewnego dialogu wprowadza nas w swoje myślenie, wtedy odsłaniają się przed nami „zamysły Jego serca" (Ps 33, 11), wobec których to, co nasze, nabiera nowego znaczenia. Do tych, którzy się uczą modlitwy w szkole Chrystusa, można odnieść te piękne słowa z księgi Mądrości Syracha: „położył oko swoje w ich sercu" (Syr 17, 8). Na tym polega kontemplacja. Kto patrzy na siebie, na ludzi i na świat poprzez oczy odkrywanego we własnym wnętrzu Boga, ten wszystko widzi inaczej. „Spadła kropla szkarłatna - mówi poeta - jak róża z Twego boku na serce moje ślepe i serce przewidziało!..." Kto się modli, ten doświadcza, że modlitwa dojrzewa. Modlitwa ustna musi być dopełniona modlitwą medytacji, a ta upraszcza się i przeradza stopniowo w adorację, modlitwę żywej wiary a wreszcie kontemplację, najpierw „nabytą", a potem ubogaconą darem danym przez Boga. Ale ewolucja modlitwy nie jest wynikiem wyuczania się coraz doskonalszych form modlitwy, nie jest procesem doskonalenia modlitwy jako takiej - ewolucja modlitwy jest wynikiem coraz głębszego poznawania Boga, Jego planu, Jego Życia Trójjedynej Miłości, i coraz pełniejszego oddawania się Temu, który w swój plan i w zamysły swego Serca wtajemnicza. Modlitwa dojrzewa „od Objawienia do zjednoczenia" razem z dojrzewaniem wiary, nadziei i miłości. Właśnie tego uczą święci, zwłaszcza Matka Jezusowa, której pełne prostoty wyznanie „oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa" (Łk 1, 38) jest tożsame z modlitwą, w której

Słowo wstępne

Chrystus zawarł całą swoją miłość do Ojca i przyjęcie planu zbawienia: „nie jak Ja chcę, ale jak Ty" (Mt 26, 39). Powiedzmy raz jeszcze wyraźnie: fundamentem i uzasadnieniem modlitwy chrześcijańskiej jest świadomość obecności Boga, ku której wszystkie myśli i dążenia modlącego się kierować się winny jak busola. Ta obecność Obecnego ma swoje najpełniejsze i najpotężniejsze centrum w Ciele i Krwi Eucharystii, dlatego Msza święta, będąc Ofiarą i uobecnieniem paschalnego misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, jest równocześnie najdoskonalszą modlitwą: w Liturgii modli się bowiem razem z nami Chrystus. Oto każda modlitwa liturgiczna zanoszona jest „przez Chrystusa, Pana naszego", to On z nami i w nas się modli, dlatego modlitwa Kościoła jest zawsze wysłuchana. Na koniec jeszcze jedna uwaga. Modlitwa nie może być wyizcflowana, wyabstrahowana z całej rzeczywistości chrześcijańskiego życia, przeciwnie, ma być jego integralną częścią prawidłowo w nie wkomponowaną. Jest jakby środkowym ogniwem łańcucha wydarzeń czy gdyby nadać tej myśli kształt obrazu - środkową częścią tryptyku, jak w ewangelicznej scenie z Betanii (Łk 10, 38-42): przychodzi Pan Jezus (obecność), Maria siada u Jego stóp (modlitwa), Marta krząta się wokół rozmaitych posług (czyn chrześcijański). Modlitwa prowadzi do czynu. Ale też i sama jest czynem najpotężniejszym. To wszystko miej na uwadze, Drogi Czytelniku, kiedy będziesz się zagłębiał w wiele szczegółowych kwestii omówionych w tej publikacji, wielce pożytecznej i wszechstronnie ujmującej problematykę modlitwy. Porządkuje ona i uzupełnia własną wiedzę tych, którzy modlą się i pragną modlić się lepiej. Autor znany z bogatego dorobku w zakresie teologii duchowości wskaże też inne kierunki poszukiwań konieczne dla właściwego pogłębienia dróg modlitwy. bp Wacław J. Świerzawski Zawichost-Sandomierz, 2 czerwca 2005 roku w uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa

Wprowadzenie

Teologia modlitwy w teologii duchowości. Teologia duchowości zajmuje się wszystkimi elementami życia duchowego, wśród nich także modlitwą. Z uwagi na istotne znaczenie modlitwy w rozwoju życia duchowego traktat o modlitwie został rozbudowany najbardziej ze wszystkich pozostałych elementów i nawet potraktowany jako osobny przedmiot obok teologii duchowości. W przypadku, kiedy ta sama osoba wykłada obydwa te przedmioty i w dodatku na tej samej uczelni, może mieć problem z podziałem materiału: jaką jego część przedstawić w ramach jednego, a jaką w ramach drugiego przedmiotu. Jeszcze bardziej niekorzystna jest sytuacja, gdy obydwa przedmioty wykładają dwie różne osoby, wówczas powtórki są nieuniknione. Czy wobec tego jest sens dublowania materiału i stwarzania dodatkowych problemów metodologicznych? Dostrzegam w tym duży plus. Wprawdzie można by omówić całą problematykę modlitwy w ramach teologii duchowości, ale wówczas ucierpiałyby inne tematy, gdyż ilość godzin lekcyjnych przeznaczona na ten przedmiot jest ograniczona. Poświęcając dodatkowe godziny teologii modlitwy, można poszerzyć przedstawioną gdzie indziej problematykę, ale również można podjąć się trudu powiązania ze sobą obydwu przedmiotów, a uwzględniając płaszczyznę życia, powiązać życie duchowe jako takie z modlitwą. Zadanie to stanowi pewne wyzwanie dla wykładowcy, ale i szansę lepszego zrozumienia roli modlitwy w życiu duchowym. Co więcej, przez studium modlitwy, w powiązaniu z życiem duchowym, można lepiej zrozumieć rzeczywistość samego życia duchowego.

Wprowadzenie

Podejście do teologii modlitwy, rozumianej jako część organiczna teologii duchowości, narzuca tej pozycji pewne ograniczenia. Biorą się one stąd, że ogólne zasady życia duchowego już zostały przeze mnie omówione i opublikowane w książce Teologia komunii z Bogiem. Będzie tu więc przywoływana problematyka tam rozwinięta, ale nie będą cytowane teksty dosłownie. Zatem prezentujemy tu modlitwę we wszystkich jej istotnych elementach oraz w takim zakresie tematycznym, by stanowiła uzupełnienie i poszerzenie wyżej wspomnianej pozycji w punkcie dotyczącym modlitwy, jednak bez szkody dla syntezy. Przyjęta metoda pracy wymaga przedstawienia relacji modlitwy z życiem duchowym. Możliwe są tutaj przynajmniej dwa podejścia. Jedno mniej wymagające, które polega na ustaleniu miejsca modlitwy w strukturze życia duchowego, by następnie zająć się wyłącznie modlitwą. Drugie traktuje modlitwę jako synonim życia duchowego. Opcja pierwsza z natury rzeczy znajduje zastosowanie w opracowaniach teologicznych; zwolennikami opcji drugiej są przede wszystkim ludzie modlitwy, dla których wraz z postępem życia duchowego wszystko przemienia się w komunię z Bogiem (św. Teresa, św. Jan od Krzyża). Teolog duchowości przedstawiający rzeczywistość modlitwy musi uwzględniać obydwa spojrzenia. Konieczne jest ustalenie miejsca i roli modlitwy w ogólnym ujęciu życia duchowego, gdyż modlitwa nie wyczerpuje całego jego bogactwa, ale jednocześnie należy podkreślić ogromną wartość modlitwy w życiu chrześcijanina. Miejsce modlitwy w strukturze życia duchowego łatwo jest poznać dzięki podręcznikom Teologii życia duchowego powstałym w minionych dziesięcioleciach. Podręczniki te często posiadają wewnętrzną strukturę odpowiadającą strukturze życia duchowego. Tak prezentuje się np. podręcznik Teologia chrześcijańskiej doskonałości, o wielkiej ilości wydań w języku hiszpańskim, a także włoskim, którego autorem jest raczej nieznany na gruncie polskim hiszpański dominikanin Antonio Royo Marin. Wszystkie środki duchowego rozwoju dzieli na dwie grupy: środki podstawowe i środki drugorzędne, zaliczając modlitwę do środków podstawowych obok sakramentów,

11 Wprowadzenie

praktyki podstawowych cnót chrześcijańskich i darów Ducha Świętego1. Wśród podstawowych środków uświęcenia modlitwa zajmuje drugie miejsce po sakramentach. Wskazanie na miejsce modlitwy w strukturze życia duchowego automatycznie stanowi odpowiedź na pytanie ojej ważność, jakkolwiek tej odpowiedzi nie wyczerpuje. Drugi punkt widzenia, nazwijmy go umownie maksymalistycznym, może być zastosowany przez nas pod warunkiem, że docenimy wszystkie elementy życia duchowego, takie jak: asceza, wierność obowiązkom wynikającym z własnego powołania, właściwy stosunek do ludzi i całego stworzenia. Szukając teologicznych podstaw modlitwy i jej określenia, możemy spotkać się z rzeczywistością opisaną już przy studium podstaw i natury życia duchowego. To jest potwierdzenie tożsamości modlitwy i życia duchowego, przynajmniej gdy chodzi o istotę rzeczy. Struktura książki Jednym z podstawowych dobrodziejstw formacji intelektualnej jest uporządkowanie zdobytej dotąd wiedzy. Ten postulat wymaga realizacji, zwłaszcza w odniesieniu do chrześcijańskiej modlitwy. Dla prostego wierzącego takie uporządkowanie może nie mieć większego znaczenia. Jest ono jednak podstawowe dla pełniących funkcję nauczania w Kościele i dla studentów. Z myślą o nich powstały te stronice podczas mozolnych poszukiwań logicznej struktury w celu uporządkowania tak wielkiej ilości materiału. Książka składa się z trzech części, które wzajemnie się dopełniają: objawienie modlitwy, natura modlitwy i dynamika modlitwy. Część pierwsza, objawienie modlitwy - stanowi syntezę teologii modlitwy na podstawie Pisma świętego. W tej części zostają wyłonione wszystkie podstawowe elementy modlitwy. Jest to dział, który tak naprawdę mógłby funkcjonować samodzielnie, bez dwóch pozostałych. Wykorzystałem tutaj liczne notatki ze studium duchowości biblijnej, których jako student sam słuchałem ponad 20 lat temu, a które nic 1

A. ROYO MARÍN, La teologia

de la perfección

cristiana,

Madrid 1988 6 .

Wprowadzenie

nie straciły na wartości. Dotyczą one głównie rozdziału o ewangelicznym nauczaniu modlitwy. Część druga, natura modlitwy - jest już refleksją ściśle teologiczną, która zakłada osiągnięcia teologii biblijnej i wykorzystuje naukę mistrzów duchowości. W tej części, oprócz ukazania wszystkich istotnych elementów modlitwy, dominuje troska o przedstawienie ścisłego związku modlitwy z życiem duchowym; traktowanie jej całościowo. Moim zamiarem nie było uprzywilejowanie żadnej szkoły duchowości, ale możliwie obiektywne przedstawienie misterium modlitwy. Ufam, że obiektywizm w ukazaniu misterium modlitwy w miarę możliwości został zachowany, jednak co do źródeł opracowania, ze zrozumiałych powodów, pierwszeństwo mają święci karmę li tańscy. Nie powinno to stanowić żadnej ujmy dla niniejszego opracowania, wręcz przeciwnie - podnosi jego rangę. Treści, które głoszą św. Jan od Krzyża i św. Teresa od Jezusa posiadają wartość uniwersalną. Sam Kościół uznał to, przyznając obydwojgu tytuły Doktora Kościoła Powszechnego. Część trzecia, dynamika modlitwy - ma za cel uchwycić modlitwę w jej rozwoju. Ten punkt widzenia z natury rzeczy pozwala na poświęcenie szczególnej uwagi człowiekowi modlitwy. Droga modlitwy rozpoczyna się od rozbudzenia zdolności modlitewnych. Podjęte zostały tutaj tematy wiążące się bezpośrednio z psychologią i praktyką modlitwy. Rodzaje i rozwój modlitwy zawsze dotyczą rozwoju samego człowieka, gdyż modlitwa w oderwaniu od człowieka ani nie może istnieć, ani rozwijać się. Geneza książki i adresaci. Do kogo skierowana jest ta książka? Podobne pytanie mógłby postawić np. metafizyk i odpowiedzieć: do wszystkich, których ta problematyka interesuje. Ale z góry wiadomo, że każda tematyka ma swoich określonych odbiorców. Podobnie jest z teologią modlitwy. Z mojego punktu widzenia książka powstała z myślą o studentach teologii duchowości. Główne jej zręby wyłoniły się w ciągu ostatnich kilku, a nawet kilkunastu lat podczas wykładów teologii modlitwy na Prymasowskim Instytucie Życia Wewnętrznego

13 Wprowadzenie

w Warszawie, a także na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Ponieważ są to wykłady cykliczne, powtarzające się co dwa, trzy lata, więc potrzeba udostępniania studentom jakiejś syntezy staje się koniecznością. Funkcjonujące dotąd skrypty postanowiłem zastąpić solidniejszym opracowaniem. Właśnie ta geneza i to konkretne przeznaczenie niniejszej pozycji decydują o jej charakterze, języku i zakresie tematycznym. Nie są one, w mojej ocenie, zbyt skomplikowane, by nie mogły służyć osobom nawet bez aspiracji naukowych; chodzi o praktyczne jej zastosowanie. Stronice te powstały z myślą o praktyce życia duchowego tych wszystkich, którzy nie boją się trudu myślenia. Właśnie z uwagi na czytelników niestudentów język przedstawianych tu treści jest stosunkowo prosty. Pewnych trudności, mimo najlepszych chęci, nie da się uniknąć, gdyż płyną one z misterium modlitwy. Pozostaje mi wyrazić ufność, że miesiące pracy spędzone nad przygotowaniem tej pozycji zaowocują tak, jak tego spodziewa się każdy autor tekstów o modlitwie: życzliwym przyjęciem książki i zaangażowaniem w omawiany przez nią przedmiot. o. Jerzy Wiesław Gogola OCD

Kraków, 26 lutego 2005 r.

134

Część II: Natura modlitwy

Duchowość jako egzystencjalna odpowiedz na słowo Boze. 0 życiu duchowym w sensie ścisłym można mówić wówczas, gdy chrześcijanin rozpocznie egzystencjalny dialog z Bogiem, otwierając się na Niego i Jego zbawczy plan względem siebie. Punktem wyjścia w prowadzeniu tego dialogu egzystencjalnego jest odkrycie własnej tożsamości dzieci Bożych. Bez tej świadomości nasze życie duchowe (o ile w ogóle jest możliwe) staje się powierzchowne, brak w nim wolnej i miłosnej więzi z Bogiem właściwej dziecku i przyjacielowi. Słowo Boże w Chrystusie niosące człowiekowi zbawienie powinno się stać miejscem spotkania z Bogiem. Doświadczenie duchowe chrześcijanina zawsze posiada swoje odniesienie do' słowa Bożego 1 oznacza m.in. poznanie słowa dzięki noszeniu go w swoim sercu i wprowadzanie je w czyn. Chrześcijańska egzystencja jest przede wszystkim naznaczona słowem Bożym. Życie w głębokiej komunii z Chrystusem prowadzi do znajomości Słowa. Kryje się za nią: poznanie Boga, poznanie siebie, poznanie świata i ostateczne przeznaczenie wszystkiego. Chrześcijańskie doświadczenie komunii z Bogiem należy zawsze rozważać w kontekście czasowym, historycznym. Dialog Boga z ludem w historii zbawienia stanowi swego rodzaju pierwowzór dialogu modlitewnego. Chrześcijanin posiada także swoją małą historię, która staje się jego historią zbawienia w momencie, gdy otwiera się na Boga: na Jego słowo, obecność i moc. Wszystko to jest możliwe dzięki postawie teologalnej. Cnoty teologalne stanowią uzdolnienie do komunii z Bogiem i jednocześnie właściwą postawę chrześcijanina względem objawiającego się Boga. Jest to postawa modlitewna. Modlitwa bowiem jest teologalnym, osobowym spotkaniem z Bogiem w wierze i miłości. Dzięki modlitwie codzienne życie chrześcijanina może przemienić się w jego historię zbawienia. Modlitwa jest codzienną praktyką osobistej wiary, codzienną praktyką rozpoznania Bożej woli koniecznej do wierności. Modlitwa jest otwarciem się na działanie łaski i na skarby Bożej mądrości. Nie zatrzymuje się na samej zażyłości, ale wyraża się w pokornym słuchaniu, poszukiwaniu Bożej Prawdy, gotowości wypełnienia Bożej woli.

II. Modlitwa jako dialog poprzez słowo Objawienia

135

Dalszym etapem, który jest już konsekwencją wszystkich poprzednich, jest świadectwo rozumiane jako głoszenie całym swoim życiem wielkich dzieł Bożych. [To wam oznajmiamy], co było od początku, cośmy usłyszeli o Słowie życia, co ujrzeliśmy własnymi oczami, na co patrzyliśmy i czego dotykały nasze ręce, bo życie objawiło się. Myśmy je widzieli, o nim świadczymy i głosimy wam życie wieczne, które było w Ojcu, a nam zostało objawione, cośmy ujrzeli i usłyszeli, abyście i wy mieli współuczestnictwo z nami. A mieć z nami współuczestnictwo znaczy: mieć je z Ojcem i Jego Synem Jezusem Chrystusem (1 J, 1-3).

Chrześcijańskie doświadczenie duchowe można w związku z tym rozumieć również w kategoriach „pamięci" i „świadectwa". Człowiek nosi w sercu żywe słowo i daje o nim świadectwo całym swoim życiem. Życie chrześcijanina staje się wówczas miejscem zbawczej obecności Boga. Właściwym środowiskiem chrześcijańskiego życia i świadectwa jest wspólnota kościelna. Słowo Boże zostało powierzone przez Chrystusa Zmartwychwstałego wspólnocie Kościoła. U źródeł istnienia Kościoła jest słowo i ono się w Kościele aktualizuje. Kościół bowiem jest nowym ludem Bożym.

2. Rola słowa Bożego w dialogu modlitewnym Pismo święte zawiera bardzo dużą ilość modlitw indywidualnych i wspólnotowych. Prawie nie ma księgi bez różnego rodzaju modlitw, nie mówiąc już o samej księdze Psalmów. Słowo Boże jest modlitwą w sposób bezpośredni, a modlitwa jest formą słowa Bożego4. Modlitwa jest zawsze przyjęciem słowa Bożego i odpowiedzią na nie. Pismo święte jeszcze poucza, że Pan dodatkowo pomaga człowiekowi

Por. J. GUILLET, Parole de Dieu, DSAM 12, 1984, kol. 242.

136

Część II: Natura modlitwy

modlić się: „Panie, otwórz wargi moje, a usta moje będą głosić Twoją chwałę" (Ps 51, 17). Na relację słowa Bożego i modlitwy trzeba także spojrzeć szerzej, mianowicie w kontekście całej historii zbawienia, wówczas odkryjemy podstawy modlitwy, do których należą: a) miłosna inicjatywa Ojca niebieskiego, który kieruje do człowieka swoje słowo, odkrywa przed nim swoje niewypowiedziane tajemnice, zaprasza do przyjaźni i wspólnoty; b) środowisko, w którym realizuje się dialog miłości i zbawienia, czyli historia zbawcza; c) dialog z Bogiem oparty na Chrystusowej łasce, realizowany mocą Ducha Świętego; d) Kościół, jako uprzywilejowane i stałe miejsce modlitwy5. Opierając się na tych założeniach, można mówić o różnych formach modlitwy. Ograniczymy się do dwóch z nich: liturgii i lectio divina. Obydwie formy są ze sobą ściśle powiązane. Liturgia bywa nazywana „mistagogią" słowa Bożego, tzn. wprowadzeniem w misterium zbawienia, które głosi i aktualizuje słowo. Podczas liturgii słowo jest nie tylko słuchane, ale przyjmowane w wierze jako słowo aktualizujące misterium zbawienia, i przemieniane w modlitwę. Podczas liturgii słowo jest głoszone i słowo staje się Ciałem. Można powiedzieć, że z tego samego stołu bierzemy pożywienie duchowe w postaci słowa i Eucharystii. Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie, skoro zwłaszcza w Liturgii św. nie przestaje brać i podawać wiernym chleb żywota tak ze stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego. [...] W księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościo-

Zob. LG 1, 48; GS 45; R. MORETTI, Teologia delia preghiera> [w:] La preghiera. Bibbia, teologia, esperienze mistiche, a cura di E. Ancilli, t. 1, Roma 1988, s. 1 4 7 - 1 4 8 .

II. Modlitwa j a k o dialog poprzez słowo Objawienia

137

ła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego 6 .

Objawienie i jego przyjęcie, bogactwo interpretacji, którą możemy czynić na modlitwie w odniesieniu do misterium Boga i naszej historii, nieustannie dokonują się poprzez słowo, dzięki któremu urzeczywistnia się rozmowa Boga z ludźmi. Modlitwa, która nie idzie drogą rozważania słowa, jest skazana na niepowodzenie lub złudzenie. Wszelka modlitwa, która przebiega drogi Słowa może czerpać z Niego siłę, realizm, bogactwo i treść dialogu dokonującego się w historii zbawienia. Metoda słuchania słowa, jakiej uczy liturgia, może być nazwana lectio dmna1. Podczas liturgii mamy do czynienia z różnymi momentami (albo stopniami) lectio: lekturą, studium, medytacją i kontemplacją, które dokonują się w najbardziej odpowiednim kontekście, tj. w kontekście eklezjalnym. Nazwa tej formy modlitwy dla większości wierzących jest praktycznie nieznana. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy może być pojawienie się licznych książek z dziedziny duchowości, dzięki czemu lektura duchowa nie oznacza już dzisiaj czytania wyłącznie Pisma świętego. Trzeba jednak zauważyć, że w przypadku „lectio" nie chodziło właściwie o czytanie. „Lectio" odnosi się wprawdzie do czynności czytania, ale etymologicznie pochodzi od łacińskiego „lego" - uchwycić, zbierać8. Stąd autorzy duchowości, zachęcając do „lectio",

D V 21.

Szerzej na ten temat zob. J.W. GOGOLA, Teologia komunii z Bogiem, s. 299-303; W. STINISSEN, Słowo jest blisko ciebie. O duchowym czytaniu Biblii, Poznań 2001, s. 1 lOn; J. CASTELLANO, Pedagogia delia preghiera, Roma-Teresianum 1988, [skrypt], s. 90-96; M. MASINI, Inizazione alla „lectio divina" Teologia, metodo, spiritualitá, prassi, Padova 1988; L. BOUYER, Wprowadzenie do życia duchowego. Zarys teologii ascetycznej i mistycznej, Warszawa 1982, s. 25-44; C. ROCCHETTA, Parola di Dio, [w:] Nuovo Dizionario di Spiritualitá,, II, Roma 1990, s. 1873-1877. M. MASINI, Inizazione alla „ lectio divina s. 34.

138

Część II: Natura modlitwy

wskazywali na pszczołę, która zbiera nektar z kwiatów. Oznacza to praktycznie troskę, by dotrzeć do sensu duchowego Pisma. Lectio divina była zalecana przez Ojców Kościoła, praktykowana przez różne wspólnoty kościelne, a szczególnie wspólnoty zakonne aż do XII wieku. Po kilku wiekach zarzucenia tej formy modlitwy, dzisiaj znowu została doceniona pod wpływem ruchu biblijnego, patrystycznego, liturgicznego i ekumenicznego oraz Soboru Watykańskiego II. Nazwa bierze swój pocżątek z literatury patrystycznej i średniowiecznej, gdzie mamy do czynienia z egzegezą Pisma św. Nie jest to zwykłe czytanie Biblii, naukowe studium czy medytacja, w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale osobista lektura słowa Bożego, poprzez którą wierzący stara się przyswoić sobie jego treść w duchu wiary i modlitwy. Lekturze słowa Bożego towarzyszyć musi wiara w obecność Boga, który mówi do nas przez święty tekst, z dziecięcym zawierzeniem i otwartością na Jego wymagania. Św. Hieronim powiedział: „Gdy modlisz się, mówisz do Oblubieńca; gdy czytasz, On mówi do ciebie". W Słowie należy szukać teologicznego przesłania i światła dla swojej drogi, by móc dążyć do doskonałości i pełni Bożej miłości. U podstaw teologii i duchowości lectio divina leży duchowy sens Pisma św. Biblia jest księgą żywą, w której Bóg nieustannie zwraca się do człowieka. Lektura tekstu w postawie otwartości na Ducha zapewnia nowość i świeżość dialogowi z Bogiem Objawienia. Słowo prowadzi do Chrystusa, w którym wszystko zostało objawione i powiedziane9. On jest Nauczycielem i Kluczem do interpretacji Pisma. Zrozumienie słowa z kolei pozwala człowiekowi rozumieć własną drogę. Potrzebne jest do tego czyste serce i wyciszone wnętrze. Nie chodzi tutaj bowiem o zwykłą medytację słowa Bożego, potrzebny jest dialog z Bogiem i dyspozycyjność na Bożą wolę. Cztery etapy lectio divina - lectio, meditatio, oratio i contemplado - związane są z nazwiskiem Guigo Kartuza (t 1188), opata Wielkiej Kartuzji10. 9 10

Por. DGK II, 22, 7. Zob. J. CASTELLANO, Pedagogia delia preghiera, s. 120-121.

II. Modlitwa jako dialog poprzez słowo Objawienia

139

Lektura jest starannym studium Pisma świętego, nastawionym na zrozumienie. Medytacja jest działalnością intelektu, który poszukuje ukrytej prawdy. Modlitwami zwróceniem serca do Boga z intensywnym pragnieniem unikania zła i pełnienia dobra. Kontemplacja jest wznoszeniem umysłu do Boga, by w Nim zakosztować radości i słodyczy zbawienia. Mówiąc inaczej: lektura przynosi solidny pokarm do ust, medytacja go przeżuwa, modlitwa kosztuje jego smaku, a kontemplacja jest samą słodyczą, która przynosi radość i siłę. Dla chrześcijanina modlitwa oznacza słuchanie i rozważanie słowa Bożego, które przenika jego umysł i serce, a następnie wraca do Boga w formie modlitwy. Niektórzy proponują poszerzenie czterech wymienionych stopni 0 piąty, a nawet o kilka następnych, jak rozeznanie, działanie, postanowienie, pocieszenie. Taką rozbudowaną strukturę lectio divina prezentuje Cario Maria Martini, podając osiem kluczowych słów: lectio (czytanie), meditatio (rozmyślanie), contemplatio (kontemplacja), oratio (modlitwa), consolatio (pocieszenie, zachęta, wezwanie), discretio, discernimento (rozeznanie), deliberatio (narada), actio (działanie)11. Nie jest konieczną rzeczą każdorazowe przechodzenie przez wszystkie etapy. Sam C. Martini najczęściej prezentuje tylko dwa stopnie: czytanie 1 rozmyślanie. Zaproszenie do praktyki lectio divina znajduje się w Konstytucji o Objawieniu Bożym. „Niech jednak o tym pamiętają, że modlitwa towarzyszyć powinna czytaniu Pisma świętego, by ono było rozmową między Bogiem a człowiekiem" (n. 25). Modlitewny dialog ukazany przez konstytucję soborową jawi się jako osobowe urzeczywistnienie relacji z Bogiem. Lektura słowa w wierze wymaga przyjęcia słowa na modlitwie. Modlitwa z kolei jest ożywiana przez słowo Boże. Metoda lectio divina praktykowana przez Ojców Ko' 12 ścioła polegała na odkrywaniu rodzaju sensu Pisma świętego . 11 12

C.M. MARTINI, Spotkania z Biblią, Kraków 2001, s. 8-10. Por. M. MASINI, Inizazione alia „ lectio divina s. 50-64.

Spis treści Wprowadzenie

9 CZĘŚĆ PIERWSZA

OBJAWIENIE MODLITWY ROZDZIAŁ I

Modlitwa ludu Bożego Starego Testamentu 1. Modlitwa jako przejaw religijności człowieka 2. Biblijna terminologia modlitewna 3. Akty zbliżone do modlitwy 4. Zewnętrzne elementy modlitwy ludu Bożego 4.1. Miejsce modlitwy 4.2. Czas modlitwy 4.3. Zewnętrzna postawa modlitwy 4.4. Modlitwa a kult liturgiczny 5. Formy i rodzaje modlitw ludu Bożego 5.1. Błogosławieństwo...... 5.2. Hymn 5.3. Suplikacja 5.4. Dziękczynienie 5.5. Pochwała 5.6. Modlitwa wspólnotowa 6. Modlitwa przyjaciół Boga w Starym Testamencie 6.1. Modlitwa Abrahama 6.2. Modlitwa Mojżesza 6.3. Modlitwa proroków Jeremiasza 6.4. Modlitwa Hioba

17 17 24 26 29 29 31 32 34 35 37 37 38 40 40 41 42 43 44 45 47

286

Spis treści

ROZDZIAŁ I I

Modlitwa Psalmów 1. Powstanie i charakter Psalmów 2. Rodzaje 2.1. Psalmy pochwalne (hymny) 2.2. Psalmy błagalne 2.3. Psalmy mądrościowe......... 3. Tematyka 4. Teologia Psalmów 5. Psalmy jako księga chrześcijańskiej modlitwy 6. Trudności w posługiwaniu się Psalmami 7. Zasada wszelkich rozwiązań...,

50 51 .....52 53 54 54 56 58 59 63 64

ROZDZIAŁ III

Ewangeliczne nauczanie o modlitwie 66 1. Modlitwa Jezusa.. 66 2. Cechy modlitwy ucznia Chrystusowego: Łk 11, 5-8; 9-13 .... 69 2.1. Modlitwa natrętna i ufiia 69 2.1.1. Modlitwa natrętna 69 2.1.2. Modlitwa ufna... 70 2.2. Modlitwa niezawodnie wysłuchana.. 71 3. Modlitwa w „imię Moje" 75 3.1. Nowość wyrażenia „w imię Moje" 78 3.2.Nowy człowiek modlitwy 79 3.2. Niezawodna skuteczność 80 3.4. Apostolska płodność 81 4. Modlitwa Pańska „Ojcze nasz" 82 4.1. Charakter modlitwy Pańskiej 83 4.2. Interpretacja poszczególnych elementów 86 4.2.1. Początkowe wezwanie „Ojcze nasz" 86 4.2.2. Podstawowe aspiracje dziecka Bożego 90 4.2.3. Podstawowe prośby dziecka Bożego 92

Spis treści

287

CZĘŚĆ DRUGA

NATURA MODLITWY ROZDZIAŁ I

Modlitwa a życie teologalne 1. Modlitwa a łaska 2. Modlitwa jako trynitamy dialog 2.1. Do Ojca 2.2. Przez Chrystusa 2.3. W Duchu Świętym 3. Cnoty teologalne sercem modlitewnego dialogu 3.1. Rola wiary na modlitwie 3.2. Rola nadziei na modlitwie 3.3. Rola miłości na modlitwie

99 99 109 109 110 112 114 115 121 124

ROZDZIAŁ I I

Modlitwa jako dialog poprzez słowo Objawienia 1. Dialog z Bogiem w historii zbawienia 2. Rola słowa Bożego w dialogu modlitewnym 3. Rozumienie słowa Bożego

131 132 135 140

ROZDZIAŁ I I I

Cztery formy relacji z Bogiem: 1. Modlitwa chrześcijańska jako uwielbienie i adoracja 2. Modlitwa chrześcijańska jako prośba 3. Modlitwa chrześcijańska jako ekspiacja, przebłagania 4. Modlitwa chrześcijańska jako dziękczynienie

143 144 147 152 153

288

Spis treści

CZĘŚĆ TRZECIA

DYNAMIKA MODLITWY ROZDZIAŁ I

Antropologia modlitwy 1. Władze poznawcze i dążeniowe według św. Tomasza 2. Udział władz poznawczych i dążeniowych na modlitwie...... 2.1. Działanie rozumu na modlitwie 2.2. Działanie woli na modlitwie 2.3. Rola pamięci, wyobraźni i fantazji na modlitwie 2.4. Rola zmysłów na modlitwie .. 2.5. Rola uczuć na modlitwie.......... 2.6. Sens szczegółowych rozróżnień 3. Holistyczna wizja człowieka a rodzaje modlitwy 3.1. Człowiek jako jedność przed Bogiem. 3.2. Jedyna modlitwa w swej różnorodności form 4. Modlitwa jako wyraz życia duchowego 4.1. Modlitwa a życie duchowe 4.2. Modlitwa z punktów widzenia: teologicznego i psychologicznego

159 159 162 162 166 169 174 177 182 184 184 187 192 193 194

ROZDZIAŁ I I

Dynamizm kontemplacji 200 1. Znaczenie etymologiczne, filozoficzne, teologiczne 201 2. Modlitwa kontemplacyjna według św, Jana od Krzyża......... 206 2.1. Skupienie teologalne 208 2.2. Modlitewny kryzys .. 209 2.3. Miłosna wiadomość 213 3. Modlitwa mistyczna 218 ROZDZIAŁ I I I

Od modlitwy wspólnotowej do wspólnoty modlitwy 1. Jedność stanowi zwieńczenie historii zbawienia.

223 223

Spis treści

2. Fundament modlitwy indywidualnej i wspólnotowej 3. Budowanie jedności wspólnoty i modlitwy

289

225 229

ROZDZIAŁ I V

Pedagogia modlitwy kontemplacyjnej według św. Teresy od Jezusa 1. Modlitwa jako przyjaźń z Bogiem 2. Wymagania modlitwy przyjaźni 2.1. Formacja indywidualna 2.1.1. Ukierunkowanie na Kościół 2.1.2. Praktyka cnót 2.1.3. Determinacja 2.2. Formacja wspólnotowa 3. Zasady modlitwy przyjaźni 4. Terezjańska metoda modlitwy

237 238 245 245 246 247 249 253 254 256

ROZDZIAŁ V

Zagadnienia szczegółowe 1. Działalność poznawcza na modlitwie 1.1. Konieczność i rola działalności poznawczej..... 1.2. Włączenie poznania w modlitwę 1.3. Włączenie modlitwy w działalność poznawczą 2. Problem nieobecności i milczenia Boga na modlitwie 2.1. Spotkanie 2.2. Obecność 2.2.1. Obecność obiektywna 2.2.2. Modlitewne doświadczenie 2.3. Milczenie.....

258 258 259 261 262 264 265 266 267 268 270

Bibliografia Wykaz skrótów

275 283