Oddani Bogu. Teologia i duchowość życia konsekrowanego

Jerzy Wiesław Gogola OCD

ODDANI BOGU TEOLOGIA I DUCHOWOŚĆ ŻYCIA KONSEKROWANEGO

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2013

© Copyright by Karmelitański Instytut Duchowości © Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 24.04.2013 r. nr 100/2013 Imprimatur † Jan Szkodoń, wik. gen.

Kraków, dnia 23.05.2013 r. nr 1238/2013 Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18a, 31-510 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-229-9 Druk: TOTEM – Inowrocław

Prezentacja

Nie jest to książka o wszystkich ludziach oddanych Bogu, ale tylko o osobach konsekrowanych. Ich życie Jan Paweł II zalicza do „śladów Boga” w dzisiejszym świecie, co może brzmieć jak prowokacja a nawet ironia. W rzeczywistości wyrażenie to wspaniale wyraża ideał i misję życia konsekrowanego w Kościele. „W naszym świecie, gdzie ślady Boga wydają się często zatarte, pilnie potrzebne jest zdecydowane świadectwo prorockie osób konsekrowanych. Jego przedmiotem powinno być przede wszystkim pierwszeństwo Boga i dóbr przyszłych, czego przejawem jest naśladowanie Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego, całkowicie oddanego chwale Ojca oraz miłości do braci i sióstr” (VC 85).

Papież nie wygłasza tu pochwały dla jakości tej formy życia.

Po prostu mówi o pilnej potrzebnie takiego świadectwa, które zostanie odczytane przez współczesnych jako „ślad Boga”. Są tu dwa aspekty sprawy: autentyczne świadectwo życia oraz zdolność odczytania przez świat tego świadectwa jako „śladu Boga”.

Na ten ostatni fakt osoby konsekrowane mają ograniczony wpływ, jakkolwiek trzeba i w tym kierunku popracować, wykorzystując współczesne możliwości komunikacji. Skoro poprzez środki przekazu można zacierać „ślady Boga” w świecie, to można je też eksponować. Zostawiając tę sprawą otwartą, trzeba spełnić pierwszy i fundamentalny warunek odczytania „śladu Boga” w świecie: obecność tego śladu. Inną sprawą jest istnienie wyraźnego śladu i niedostrzeganie go przez przechodzących z powodu braku

10

Prezentacja

odpowiedniej wrażliwości, a inną niedostrzeganie śladu nawet przez wrażliwych, ponieważ jest tak słaby, że go prawie nie widać. Chodzi więc najpierw o to, by ślad był wyraźny.

Refleksja teologiczna zawarta w tej książce dotyczy tego właśnie zagadnienia: ukazać prawdziwą naturę życia konsekrowanego, z której wyniknie zdrowy styl życia i działania zwany duchowością. Życie zakonne rzeczywiście jawi się w świecie jako mały ślad na ogromnej przestrzeni. Stanowi bowiem maleńką cząstkę Kościoła – około 0,12%1. Jest charyzmatem już z założenia bardzo nielicznym i w tym właśnie leży specyfika jego tożsamości. Ma mianowicie stać się fermentem wewnętrznej odnowy dla całego Kościoła. Wyjątkowość łączy się z elitarnością. Osoby konsekrowane nie powinny się zatem porównywać z większością w Kościele, szczególnie w chwilach osamotnienia i niezrozumienia, ale z osobami, które otrzymały wyjątkowe powołanie, jak Maryja i św. Józef.

Geneza i struktura książki. Samo zmaterializowanie się tekstu niniejszej pozycji trwało bardzo krótko – kilka ostatnich tygodni roku 2012. Jednak idee tu przedstawiane to wynik studiów i krystalizowania się pojęć przez wiele lat. Konieczność syntezy pojawiła się ponad dziesięć lat temu, gdy wypadło mi prowadzić powtarzający się w cyklu dwuletnim monograf na ten temat. Przeprowadzam go zresztą po dzień dzisiejszy w Międzyzakonnym Wyższym Instytucie Katechetycznym, przynależącym strukturalnie do Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.

W takich okolicznościach zaczęła tworzyć się synteza teologii i duchowości życia zakonnego z wykorzystaniem materiałów, które już wcześniej powstały i nawet po części były publikowane w różnych miejscach – o czym informuję w przypisach. Kolejny 1

Unione Superiori Generali, Carismi nella Chiesa per il mondo. La Vita Consacrata oggi. Atti del Convegno Internazionale per il Sinodo, [Milano 1994], s. 271.

Prezentacja

11

krok to przedstawienie tej syntezy w formie integralnego tekstu, co czynię, nie zadowalając się istnieniem jej fragmentów w różnych miejscach, nie zawsze łatwo dostępnych. W takim przypadku rzadko następuje dosłowny przedruk, ale raczej skrócona synteza z niemal całkowitym przepracowaniem stylu.

Nie ukrywam, że moim ideałem w przedstawianiu treści jest prostota i świadome unikanie „wielkich terminów” zaczerpniętych z języków obcych, tak by tekst był zrozumiały dla każdego, nawet bez specjalistycznych studiów. Przykład płynie z życia naturalnego i nadprzyrodzonego. Życie rozwija się według prostych zasad. Z doświadczenia świętych, zwłaszcza mistyków, wiadomo, że pełnia chrześcijańskiego powołania, w każdym stanie życia, pociąga za sobą wyciszenie myśli, zmysłów, pragnień, a wkroczenie w przestrzeń sacrum owianego milczeniem przenikniętym Bożą Obecnością i mową milczenia. Wszystko się upraszcza.

Struktura książki jest prosta: przedstawienie życia konsekrowanego w aspekcie charyzmatycznym, esencjonalnym (istotnym) oraz duchowym, poprzedzone na początku rozdziałem odnoszącym się do wszystkich tych wizji o aktualnym stanie życia i teologii życia konsekrowanego w Kościele. Sprawa struktury tego rodzaju podręczników nie jest wcale oczywista i bezdyskusyjna. Każdy autor układa materiał według określonych kryteriów i wiąże ze sobą. Tak jest i w naszym przypadku. Prezentowane trzy wymiary życia konsekrowanego nie biegną obok siebie różnymi drogami. Rozdzielamy je tylko z racji metodologicznych, dla lepszego omówienia, podobnie jak dzieje się w czasie przygotowywania chóru do zaśpiewania utworu na głosy. Najpierw każdy głos ćwiczy swoją część oddzielnie, a w dalszej kolejności trzeba zgrać wszystko razem. Stąd po oddzielnej lekturze każdej z tych części należy dokonywać syntezy już we własnym umyśle.

Co więcej, syntezy należy dokonywać, uwzględniając to, czego w tej książce nie ma, mianowicie specyfikę charyzmatu własnego instytutu. Tu mówimy rzeczy ogólne, dotyczące wszystkich

12

Prezentacja

instytutów, natomiast syntezy dokonują osoby o ściśle określonej tożsamości charyzmatycznej, więc nie może być ona ogólna i abstrakcyjna.

Ostatnia część ma w moim zamyśle stanowić pomost pomiędzy duchowością systematyczną, np. przedstawioną w pozycji Teologia komunii z Bogiem2, a duchowością życia konsekrowanego. Uwzględniona zostaje elementarna struktura życia duchowego: fundament, ideał, droga prowadząca do ideału i środki, a jednocześnie pokazane jest, w jaki sposób należałoby szukać aplikacji ogólnych zasad duchowości do konkretnego stanu życia. Przy omawianiu środków w ostatnim rozdziale ograniczam się do Eucharystii. Po lekturze całości Czytelnik bez problemów powinien być zdolny do samodzielnej aplikacji pozostałych środków uświęcenia (sakrament pokuty i pojednania, modlitwa, asceza, wszystkie środki drugorzędne, nazywane też pomocami życia duchowego3, omawiane w podręcznikach duchowości systematycznej). Nie znaczy to oczywiście, że ta aplikacja z mojej strony zupełnie nie jest potrzebna. W przyszłości nie wykluczam dopisania do tego, co jest, kolejnego rozdziału.

Adresaci. Jakkolwiek już tytuł zawiera informację o treści dotyczącej życia konsekrowanego, nie jest to książka zakazana dla kogokolwiek. Wprawdzie osoby konsekrowane nie mogą dzisiaj narzekać na brak literatury z jakiejkolwiek dziedziny teologicznej, jednak wbrew pozorom nie ułatwia to zadania formacji. Znajdziemy wiele wartościowych i nowatorskich opracowań na jeden czy drugi temat z duchowości zakonnej, jednak znalezienie podręcznika, pod którym można by się podpisać i od początku do końca oprzeć formację czy wykłady o czyjeś przemyślenia, to już inna sprawa. Nie oczekuję więc i ja, że prezentowany tu sposób ukazywania zagadnień będzie odpowiadał wszystkim. Jednak prezento2 3

J.W. Gogola OCD, Teologia komunii z Bogiem, Kraków 20011–20124.

Por. J.W. Gogola OCD, Teologia komunii z Bogiem, rozdz. XI.

Prezentacja

13

wane tu treści nie są tylko czyjąś prywatną opinią – starałem się je uczciwie wyprowadzić ze współczesnej nauki Kościoła o życiu konsekrowanym. W tym sensie są obowiązujące.

W niniejszym opracowaniu autor broni przede wszystkim jedności chrześcijańskiego powołania, a przechodząc do powołań szczegółowych, tego, co w nich jest najważniejsze. Z tej właśnie racji książka może pomóc zrozumieć własne powołanie osobom świeckim. Rozwinę tę myśl nieco dalej, nawiązując do historycznej genezy życia monastycznego, a także do relacji zakonników ze światem. Mam tu na myśli przede wszystkim młodych, którzy poszukują własnej drogi życiowej. Z własnego doświadczenia wiemy, jak trudne może być zdobycie podstawowych wiadomości o powołaniu zakonnym i o tej drodze życia.

Książka może wreszcie służyć wykładowcom teologii duchowości zakonnej oraz osobom zajmującym się formacją w swoich instytutach. Nie powstała jednak z myślą o profesorach, ale z myślą o studentach.

Nazewnictwo. W tekście nieustannie przeplatają się dwie nazwy: „życie zakonne” i „życie konsekrowane”. Stosuję te terminy zamiennie, jakkolwiek wiadomo, że życie konsekrowane jest nazwą obejmującą szerszą rzeczywistość, bo wszystkie formy życia konsekrowanego; życie zakonne natomiast nie obejmuje instytutów świeckich. Z reguły nie zajmuję się tutaj instytutami świeckimi, co absolutnie nie znaczy, że omawiana tu problematyka nie dotyczy instytutów świeckich. Co więcej, dotyczy wszystkich wierzących, gdyż nie sposób zajmować się powołaniem zakonnym, skupiając się jedynie na tym, co odróżnia je od innych rodzajów powołania.

Oddaję więc do rąk Czytelników tekst, którego elementy powstawały przez wiele lat i były w różnym stopniu i formie wykorzystywane w formie żywego słowa. Nie „odkrywam tu Ameryki”, nie jestem autorem science fiction, ale przedstawiam teologiczną

14

Prezentacja

myśl obecną w dokumentach Kościoła i literaturze posoborowej, uporządkowaną według klucza, który w chwili obecnej wydaje się klarowny i porządkujący wielce rozległą i złożoną wiedzę.

Osobiste spotkania z licznymi wspólnotami zakonnymi, a także przełożonymi różnych instytutów zakonnych przy okazji głoszenia konferencji w oparciu o teologiczne założenia, które tu prezentuję, utwierdzają mnie w przekonaniu, że warto udostępnić dotychczasową syntezę szerszemu gronu czytelników.

O. Jerzy Wiesław Gogola OCD Kraków, grudzień 2012

Wprowadzenie

Pierwszym krokiem w refleksji nad życiem konsekrowanym jest umiejscowienie go w szerszym teologicznym kontekście. Dopiero w dalszej kolejności można zająć się jego poszczególnymi elementami, które należy rozumieć jako części i wymiary pewnej całości.

1. Ogólny poziom nauczania a specjalizacja Specjalizacja w dziedzinie nauk teologicznych, jak zresztą wszystkich innych, jest wynikiem rozwoju myśli teologicznej.

Należy się cieszyć z tego, że chrześcijańska myśl postępuje, że możemy wiedzieć coraz więcej i lepiej. Dla studiującego stwarza to jednak coraz większe niedogodności: chciałby ogarnąć wszystko, a nie jest w stanie. Jaką postawę powinien przyjąć w tej sytuacji?

Rozważmy problem na przykładzie seminariów duchownych, w których kształci się przyszłych kapłanów: zwykle sześć lat studiów, z których dwa lata przeznaczone są na zapoznanie się z myślą filozoficzną, a cztery lata – z myślą teologiczną. Na każdym z tych poziomów student musi przestudiować wiele przedmiotów, które przeważnie są dla niego czymś nowym, obcym i trudnym do opanowania. Czy możliwa jest tu jakaś większa specjalizacja? Już w założeniach tych studiów nie chodzi o specjalizację, ale o zdobycie wiedzy najbardziej ogólnej i podstawowej.

16

Wprowadzenie

Na tym tle często dochodzi do napięć pomiędzy wykładowcami a studentami. Ci pierwsi są już specjalistami w jednym przedmiocie, jakkolwiek muszą posiadać wiedzę ogólną z zakresu teologii, filozofii, psychologii etc., drudzy natomiast nie powinni dążyć do specjalizacji w jednym przedmiocie, ale do zdobycia w każdej ze studiowanych gałęzi wiedzy pewnego niezbędnego minimum (jest to jednak czas jak najbardziej stosowny do odkrycia własnych upodobań i predyspozycji naukowych, z myślą o ewentualnych dalszych studiach). Ograniczony czas i ograniczona zdolność percepcji sprawiają, że wszelkie próby wyspecjalizowania studenta we własnym przedmiocie stanowią pewien zamach na harmonię i cel kształcenia na poziomie podstawowym. Nieracjonalne aspiracje profesora, by student opanował to wszystko, co on sam wie w dziedzinie własnego przedmiotu, często wcale nie ważniejszego od innych, powodują wspomniane napięcia. Nie mam tu na myśli metod mobilizujących do solidnej nauki, ale wymagania niebiorące pod uwagę całości programu nauczania.

Jednym z rozwiązań jest wskazanie na istotę rzeczy w ramach posiadanego wymiaru godzin i odesłanie do odpowiedniej literatury przedmiotu. Pewne minimum powinni znać wszyscy.

Powinni też otrzymać swoisty klucz do dalszych poszukiwań.

W naszych czasach nawet profesorowie nie zawsze są w stanie ogarnąć całą swoją gałąź wiedzy, stąd istotna jest tu zdolność do odszukania bardziej szczegółowych wiadomości. Nauczanie akademickie stanowi swoistą formację intelektualną, w czasie której słuchacz zostaje zaproszony do pewnego sposobu rozumowania i postrzegania świata, z którego może skorzystać lub nie.

Ewentualny problem specjalizacji studenta w przyszłości powinien być uwarunkowany jego zdolnościami i osobistym zainteresowaniem, które profesor może pomóc odkryć i ukierunkować.

Wprowadzenie

17

2. Specjalizacja Specjalizacja naukowa w dziedzinie teologii duchowości zwykle ma miejsce po uzyskaniu tytułu magistra teologii. Istnieje też oczywiście możliwość studium duchowości bez żadnych aspiracji do tytułów naukowych. Ta może dokonywać się indywidualnie z pomocą odpowiednich pomocy książkowych lub przez uczestnictwo w wykładach w charakterze wolnego słuchacza. Ta druga możliwość jest może niedostatecznie przez nas doceniania. W naszych czasach zauważa się niemal głód solidnej lektury pozwalającej uporządkować swoje życie duchowe i pokierować nim. Jest to tym bardziej naglące wymaganie ze strony teologów duchowości i oczekiwanie ze strony wierzących różnych stanów, że mamy do czynienia z załamaniem się kierownictwa duchowego w klasycznym tego słowa znaczeniu (taka jest przynajmniej ogólna opinia w tej sprawie).

Plusem studiów na tym poziomie jest ich dobrowolność. Sala wykładowa, w której przeważaliby ludzie słuchający jedynie z obowiązku albo wręcz z przymusu, podobna byłaby do wspólnoty złożonej z „oprawcy” i „ofiar”. Dobrowolny udział, czy nawet udział wynikający z dojrzałego osobistego wyboru, a może i pasji, ustawia słuchacza w niezwykle korzystnej sytuacji względem omawianych zagadnień.

Jednak i w tym przypadku możliwe jest niemiłe zderzenie z trudną rzeczywistością. Może się okazać, że słuchacz nie posiada odpowiedniego przygotowania do słuchania albo do lektury danych kwestii. Przyczyna może znajdować się także po stronie wykładowcy lub książki: język i sposób przekazu uniemożliwiają zwykłemu odbiorcy śledzenie toku wywodu. Przynajmniej, gdy chodzi o teologię duchowości, trzeba przyznać, że wszystkie zagadnienia możliwe są do przekazania także osobom, które nie posiadają specjalnego teologicznego przygotowania. Potwierdzają nam to nie tylko własne doświadczenia, ale i chociażby dzieła św. Teresy z Awili, która sama nie miała wykształcenia nawet

18

Wprowadzenie

podstawowego (w dzisiejszym znaczeniu tego słowa) i pisała również dla sióstr znajdujących się w podobnej sytuacji. Dotarła na najwyższe szczyty mistyki i podzieliła się tym doświadczeniem, używając języka prostej, niewykształconej kobiety. Specjalizacja nie musi pociągać za sobą używania języka hermetycznego, zrozumiałego jedynie dla specjalistów. Nawiasem mówiąc, także specjaliści wolą dowiedzieć się tego samego językiem prostym.

3. Duchowość zakonna jako specjalizacja w dziedzinie duchowości Teologia duchowości zakonnej jest przedmiotem z dziedziny duchowości szczegółowej. Już sama teologia duchowości oznacza specjalizację, a tu dochodzi jeszcze jej kolejny stopień, czyli specjalizacja w ramach specjalizacji. Z tej racji nie możemy podać definicji teologii duchowości zakonnej w oderwaniu od definicji duchowości w ogóle.

W dwóch słowach należy więc nawiązać do wzajemnej relacji pomiędzy duchowością ogólną a jakąkolwiek duchowością szczegółową4. Istotę życia duchowego można określić jako osobową komunię człowieka z Bogiem zapoczątkowaną i podtrzymywaną przez łaskę. A łaską jest „miłość Boża rozlana w naszych sercach przez Ducha, który został nam dany” (Rz 5, 5). Aby jednak osobiste życie duchowe można było nazwać duchowością, musi ono mieć odniesienie do rzeczywistości pozazmysłowej. Duchowość bywa nazywana po prostu formą „duchowego życia człowieka religijnego, zmierzającego do zjednoczenia z Bogiem”5.

Terminu duchowość używa się najczęściej na oznaczenie praktyki życia duchowego oraz teorii o życiu duchowym. Zarówno jedna, jak i druga rzeczywistość posiada swoje znaczenie ogól4 5

J.W. Gogola OCD, Teologia komunii z Bogiem, Kraków 20124, s. 17–21.

M. Daniluk, Duchowość, w EK 4, kol. 317. Por. M. Chmielewski, Sto jeden pytań o życie duchowe, Lublin 1999, s. 11–12.

Wprowadzenie

19

ne i szczegółowe, stąd wyrażenia „duchowość ogólna”, „duchowość szczegółowa”.

Na jakiej zasadzie dokonuje się przejście od duchowości ogólnej do szczegółowej? Duchowość ogólną stanowią zasady kierujące rozwojem życia duchowego wszystkich ludzi wierzących.

Z chwilą, kiedy uwzględnimy praktyczną realizację powołania pojedynczej osoby czy grupy osób, automatycznie mamy do czynienia z duchowością szczegółową, konkretną. Jedno z najprostszych określeń duchowości szczegółowej brzmi: „Duchowość szczegółowa jest nauką o życiu duchowym rozważanym tak w wymiarze teologalnym, jak i we wszystkich wymiarach fenomenicznych, biorąc pod uwagę podmiot (lub podmioty), do których się odnosi”6.

Przez wymiary „fenomeniczne” rozumiemy konkretne przejawy życia w komunii z Bogiem. W grę wchodzą warunki życia, stany psychiczno-emocjonalne, sposób postępowania etc. Istota duchowości ogólnej i szczegółowej jest więc ta sama. Różnice biorą się stąd, że uwzględnia się osobę lub osoby żyjące życiem duchowym w określonym miejscu, czasie, stanie, pod wpływem różnych doktryn etc. Jedna jest świętość, ale realizuje się w wielu różnych formach. Można wskazać na kilka kryteriów, według których wyróżnia się duchowości szczegółowe7. Uwzględniają one środowisko życia – kontynent, kraj; doktrynę chrześcijańską, w której na pierwsze miejsce wysuwana jest jakaś prawda objawiona, np. Eucharystia, stąd duchowość eucharystyczna; różne charyzmaty życia zakonnego, stąd duchowość benedyktyńska, franciszkańska, ignacjańska, karmelitańska etc. Ale może też być kryterium antropologiczne lub psychologiczne, które uwzględnia temperament człowieka, jego wiek i płeć. W konsekwencji mówi 6

7

Por. A. Matanić, La spiritualità come scienza, „Spiritualità” – 7, Ed. Paoline 1990, s. 45.

Por. tamże, s. 46–49.

20

Wprowadzenie

się o duchowości spekulatywnej, afektywnej; o duchowości dzieci, młodzieży, ludzi w podeszłym wieku, chorych; o duchowości mężczyzn, kobiet… Można także uwzględnić okres historyczny i wówczas mówi się o duchowości patrystycznej, średniowiecznej, czy współczesnej. Biorąc pod uwagę już zrealizowaną duchowość konkretnej osoby czy wspólnoty, mamy do czynienia z wszystkimi tymi kryteriami powiązanymi ze sobą w niepowtarzalnej proporcji.

W tym momencie można się pokusić o możliwie najprostsze określenie duchowości zakonnej. Skoro chrześcijańską duchowość można najkrócej, naszym zdaniem, określić jako „osobowa komunia człowieka z Bogiem”, to duchowość zakonną określimy dokładnie tak samo, uzupełniając ją o sposób realizacji tej komunii, a więc: Duchowość zakonna jest, ogólnie mówiąc, osobową komunią człowieka z Bogiem realizowaną w instytucie życia zakonnego i w harmonii z jego charyzmatem (J.W. Gogola).

Trudno o większą zwięzłość. Definicja ta stanie się o wiele jaśniejsza po przestudiowaniu tej książki do końca. Osobowa komunia z Bogiem każe myśleć o cnotach teologalnych jako środku zjednoczenia z Bogiem, natomiast instytut życia zakonnego każe uwzględnić charyzmat zakonny, który oznacza określony sposób bycia i apostołowania w Kościele.

Duchowość zakonna nie jest jakąś zupełnie autonomiczną gałęzią wiedzy teologicznej. Skoro na płaszczyźnie życia stanowi jedną z dróg świętości Kościoła, to i na płaszczyźnie teorii zakłada znajomość ogólnych zasad życia duchowego8. Bardzo łatwo zrozumieć tę zależność, uwzględniając drogę życiową konkretnej osoby konsekrowanej. Nikt nie rodzi się zakonnikiem, ale dopiero po wielu latach życia odkrywa powołanie zakonne, 8

Czytelnik będzie nieustannie odsyłany do tych zasad wyłożonych w: J.W. Gogola OCD, Teologia komunii z Bogiem, Kraków 20124.

Wprowadzenie

21

a przynajmniej może zacząć je realizować, mając około dwudziestu lat. W tym momencie nie przestaje być chrześcijaninem na równi z innymi wierzącymi w Kościele. Proces pogłębiania się osobowej relacji z Bogiem posuwa się naprzód, ale już w innych okolicznościach życiowych.

Biorąc za punkt odniesienia powszechne powołanie do świętości, życie konsekrowane oznacza jedynie kontynuację drogi rozpoczętej przed wstąpieniem do instytutu, gdyż powołanie zakonne nie jest powołaniem równoległym do chrześcijańskiego, ale jego formą. To dzięki realizacji powołania chrześcijańskiego, którego istotę stanowi osobowa komunia z Bogiem, chrześcijanin jest zdolny odczytać w sobie obecność charyzmatu zakonnego. Od tego momentu tenże charyzmat każe mu realizować pójście za Chrystusem w specyficzny dla danego instytutu sposób.

Taka sytuacja oznacza kontynuację rozwoju duchowego dynamizmu zawartego w podstawowym ludzkim i chrześcijańskim powołaniu z uwzględnieniem nowego dynamizmu, który kryje się w powołaniu zakonnym.

Powiązania duchowości ogólnej i zakonnej są sprawą niezwykłej wagi. W naszej mentalności pozostają jeszcze skłonności do podkreślania różnic, jakie istnieją pomiędzy powołaniem katolika świeckiego i osoby zakonnej, a biorąc pod uwagę osobę zakonną, różnic pomiędzy jej życiem „w świecie” a życiem zakonnym. Jeszcze do niedawna niemal regułą była zmiana imienia: chrzcielne pozostawało w użyciu jedynie w dokumentach oficjalnych i chyba w kręgu rodzinnym, do użytku wchodziło imię zakonne otrzymywane wraz z habitem zakonnym podczas obłóczyn. Tymczasem zmiana dotyczy spraw drugorzędnych, chociaż niezwykle ważnych dla ludzkiego życia. Z punktu widzenia teologicznego to, co jest wspólne powołaniu wszystkich stanów życia w Kościele, a na płaszczyźnie indywidualnej w życiu świeckim i zakonnym, jest czymś zdecydowanie większym niż różnice. Stąd nie kryteria ascetyczne, ale teologiczne powinny wieść prym przy uwzględnianiu tych różnic. Nie „ilość ascezy” decyduje o podziale ludu

22

Wprowadzenie

Bożego na stany życia. Obiektywnie rzecz biorąc, droga życia zakonnego od strony negatywnej oznacza śmierć nie tylko dla grzechu, co pociąga za sobą już konsekracja chrzcielna, ale również dla wartości, które normalnym biegiem rzeczy są najważniejsze dla ludzi: miłość prowadząca do założenia rodziny, wolność, własność osobista. Jednak konkretne życie małżonków i w ogóle laikatu pokazuje, że ich krzyż wcale nie jest mniejszy niż krzyż zakonników. Zresztą trudno zestawiać ze sobą ciężary, gdy kategorie i klasy „dźwigających” je ludzi są różne.

Nie da się w pełni zrozumieć wartości poszczególnych stanów życia w Kościele, skupiając się na różnicach pomiędzy nimi. Przy takim podejściu pomija się samą istotę życia chrześcijańskiego.

A różnice to przecież wynik realizowania tejże istoty w inny sposób i na innej drodze, zależnej od Bożego powołania. Ta prawda od strony teologicznej jest tak oczywista, iż truizmem wydaje się ją powtarzać. A jednak w naszych czasach Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego wydaje instrukcję skierowaną do osób konsekrowanych Rozpocząć na nowo od Chrystusa, już w tytule przypominając o tym, co naprawdę istotne w życiu konsekrowanym. Zjednoczenie z Chrystusem to sama istota chrześcijaństwa, a więc powołania także osób świeckich i kapłanów. Ten dokument Kongregacji to jedynie echo nauczania Soboru Watykańskiego II, zwłaszcza w Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium, gdzie nacisk położony jest na jedność życia chrześcijańskiego, na powołanie wszystkich do tej samej świętości Boga, która jest udziałem wierzących przez chrzest. Życie doskonałe nie może być powołaniem jedynie zakonników, bo niby z jakiej racji, skoro wszyscy wierzący mają w nim udział przez łaskę uświęcającą? Człowiek jest wówczas doskonały, gdy osiąga cel życia przeznaczony mu przez Boga. Łaska uświęcająca wyrywa człowieka z jego grzechu i z jego małego świata, umożliwiając mu posiadanie życia doskonałego, czyli życia Bożego. Ochrzczony obdarowany jest życiem Bożym, miłością wlaną, nadprzyrodzoną, która powinna go coraz bar-

Wprowadzenie

23

dziej obejmować bez względu na to, w jakim będzie żył w stanie: świeckim, kapłańskim czy zakonnym.

Droga do pełni własnego powołania jest także jedna dla wszystkich: naśladowanie Chrystusa aż po całopalną ofiarę z siebie za zbawienie świata. Wiele do myślenia daje fakt, że pierwsi chrześcijanie doskonałość w naśladowaniu Chrystusa upatrywali w męczeństwie (nie w życiu zakonnym, którego jeszcze nie było).

Orygenes (ok. 185–254 roku) jako jeden z pierwszych głosił tezę o możliwości tzw. „białego męczeństwa”9 w życiu pustelniczym.

4. Różne drogi chrześcijańskiej doskonałości Jak najprościej wytłumaczyć różnorodność powołań w Kościele, skoro wszyscy mają realizować tę samą doskonałość miłości rozlanej w sercach przez Ducha (Rz 8, 5)?

Każdy człowiek daje taką samą odpowiedź na Boże powołanie do osobowej komunii miłości najpierw w swoim sercu. Omawiając duchowość ogólną, w rozdziale o realizacji teologalnej komunii, przypominamy naukę Pisma Świętego, Kościoła i mistrzów duchowości (przede wszystkim św. Jana od Krzyża), że człowiek może zjednoczyć się z Bogiem tylko dzięki wierze, nadziei i miłości, tj. cnotom teologalnym10. Otóż cnoty teologalne to przede wszystkim wewnętrzne dyspozycje, uzdolnienia duchowych władz człowieka (intelektu, woli) do uczestnictwa w życiu Bożym (KKK 1812). Dopóki pozostaniemy w sferze ludzkiego ducha, nie znajdziemy różnic w powołaniu chrześcijańskim. Wiara, nadzieja i miłość w każdym przypadku oznacza to samo. Kiedy Katechizm Kościoła Katolickiego omawia te cnoty, nawet nie wspomina o stanach życia, ale używa wyrażeń: „uczeń Chrystusa”, „chrześcijanin”, „każdy człowiek”, „my” (KKK 1812–1829).

9

10

Zob. M. Kanior, Historia monastycyzmu chrześcijańskiego, t. 1: Starożytność (wiek III–VIII), Kraków 1993, s. 34.

Zob. J.W. Gogola OCD, Teologia komunii z Bogiem, rozdz. V.

24

Wprowadzenie

Doskonałość życia duchowego ma wspólne źródło: łaska uświęcająca, miłość Boża rozlana w sercach wierzących przez Ducha Świętego. Te same są podstawowe środki, które do niej prowadzą: cnoty teologalne; ta sama cena do zapłacenia: oddać się Bogu całkowicie i bez zastrzeżeń11.

Człowiek to jednak nie sama dusza z jej uzdolnieniami; człowiek jest istotą ziemską umieszczoną w czasie i przestrzeni. Świętość, która uwzględnia jedynie duchowy wymiar ludzkiej egzystencji, nie jest ani wystarczająca, ani nawet możliwa. Wynika to już z prawdy o głębokiej jedności osoby ludzkiej. Wymiar cielesno-zmysłowy nie może funkcjonować bez wymiaru duchowego, jeżeli człowiek pragnie pozostać człowiekiem. I odwrotnie, nie można oddać się całkowicie Bogu przez wiarę, nadzieję i miłość (wymiar duchowy i nadprzyrodzony) bez zaangażowania sfery cielesno-zmysłowej. Warto także w tym miejscu odesłać czytelnika do twierdzeń św. Pawła o człowieku cielesnym i człowieku duchowym, gdzie podział wcale nie dotyczy struktury antropologicznej, ale zaangażowania się całego człowieka w sprawy królestwa Bożego (człowiek duchowy), albo życia według logiki „ciała” (człowiek cielesny) (por. Rz 6–7; Kol 3).

To wszystko oznacza, że człowiek to nie tylko wymiar duchowy. Jako istota cielesno-duchowa nie może żyć wiarą, nadzieją i miłością w sposób abstrakcyjny. Musi gdzieś żyć, coś robić, do czegoś dążyć. Jego życie wewnętrzne jest głęboko powiązane z tym, co cielesne. Wszystko, co człowiek realizuje w głębi swej istoty, znajduje jakieś odzwierciedlenie na zewnątrz. Człowiek realizuje swoje najgłębsze powołanie, komunikując się ze światem stworzonym, a w szczególności, wchodząc we wzajemne relacje z innymi ludźmi.

Dopiero praktyczna realizacja powszechnego powołania do świętości pozwala nam mówić o różnorodności chrześcijańskich 11

Każdy bez wyjątku powinien odpowiedzieć Bogu na Jego powołanie „całą swoją mocą” (por. Mt 22, 37; Łk 10, 27; Pwt 6, 4; KKK 2083).

Wprowadzenie

25

powołań: człowiek ma do wypełnienia określone zadania także w stosunku do świata i do innych ludzi. Właśnie odniesienie powołania osób konsekrowanych do świata i do innych ludzi (laikat, kapłaństwo) jest jednym z kluczowych punktów w poszukiwaniu własnej tożsamości i misji w Kościele.

Rozdział wstępny

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego Już w punkcie wyjścia próbę opisania obecnej sytuacji w życiu konsekrowanym należy uznać za wyczyn karkołomny, a nawet ryzykowny. Łatwiej mówić o sytuacji w teologii życia konsekrowanego, gdyż można oprzeć się na ważniejszych publikacjach, zwłaszcza doby posoborowej, i streścić punkty widzenia ich autorów. Oczywiście próby syntezy sytuacji w życiu konsekrowanym także były i są nieustannie podejmowane. Czynią to, i powinny czynić, poszczególne kongregacje i instytuty życia konsekrowanego, podczas kapituł czy innych szczególniejszych okazji, jak rocznice powstania zgromadzenia. Do tych danych raczej nie ma powszechnego dostępu. Znajdują się w archiwach oraz kuriach generalnych i prowincjalnych. Takich rzeczy nie podaje się do publicznej wiadomości, gdyż są to zwykle sprawy niejako „rodzinne”.

Jednakże jest pewne nieoficjalne źródło wiedzy na ten temat, niewymagające nawet przeprowadzania różnych sondaży i ankiet: wiedza doświadczalna piszących zakonników. Starszy zakonnik posiada spory bagaż doświadczeń osobistych związanych z własnym życiem zakonnym, ale także z licznymi kontaktami z innymi zgromadzeniami. Życie nawet jednej wspólnoty w dużej mierze odzwierciedla pozytywy i negatywy współczesnej sytuacji

28

Rozdział wstępny

życia konsekrowanego w Kościele. Pewien zasób takiej doświadczalnej wiedzy posiada zresztą każdy zakonnik.

Mając na uwadze w miarę zwięzłą i jasną syntezę teologii życia zakonnego, nie musimy wchodzić we wszystkie zawiłości problematyki samej sytuacji wspólnot zakonnych. Skorzystamy w tym względzie z syntezy przybliżonej, opartej na analizach innych autorów. W kwestii sytuacji w samej teologii również mamy do czynienia z dużym bogactwem ujęć i z trudnością przedstawienia syntezy, którą podzielaliby wszyscy teologowie. Prezentowany tu wybór będzie pewnym kompromisem i wypośrodkowaniem, którego sens dodatkowo zostanie wyjaśniony.

1. Sytuacja w życiu konsekrowanym po Soborze Watykańskim II Jakkolwiek temat naszej refleksji dotyczy teologii, sytuacja w życiu konsekrowanym, potraktowana chociażby tylko pobieżnie i niekompletnie, może stanowić dobry bodziec do tego studium, ale także do refleksji egzystencjalnej na bazie studium.

Próby nakreślenia takiej sytuacji podjął się ponad dwadzieścia lat temu m.in. A. Pigna, włoski karmelita bosy, profesor Papieskiego Wydziału Teologicznego Teresianum w Rzymie1. Opracowując taki temat kilkanaście lat temu przedstawiłem syntezę jego myśli2, którą obecnie ukażemy według innego klucza i z uwzględnieniem przemian dokonanych w ostatnich latach. Skoro trudno o przedstawienie w sposób wyczerpujący aktualnej sytuacji w życiu konsekrowanym, trzeba zadowolić się ogólnym zarysem problematyki i ważniejszymi jej momentami.

1

2

Por. A. Pigna OCD, La vita religiosa. Teologia e spiritualità, Roma 1991, s. 33–62.

J.W. Gogola OCD, Aktualna sytuacja w teologii życia konsekrowanego i praktyce, w: Duchowość chrześcijańska na progu tysiąclecia. Księga Pamiątkowa ku czci Ojca Profesora Dominika Widera OCD, red. J. Machniak, J.W. Gogola OCD, Kraków 1999, s. 165–177.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

29

Jesteśmy świadkami szybko zachodzących przemian w społeczeństwie, w którym żyjemy i do którego, jako osoby zakonne, jesteśmy posłani. Przemiany, siłą rzeczy, zachodzą także w Kościele i oczywiście w życiu konsekrowanym. Przemiany w życiu zakonnym są w linii prostej zależne od przemian zachodzących w Kościele. Bez odpowiedniego dostosowania i odnowy życie zakonne mogłoby przestać być wyrazem Kościoła i zatracić charakterystykę czytelnego znaku dla pozostałych wierzących naszych czasów. Przełomowy punkt dla rozwoju i odnowy życia konsekrowanego w Kościele stanowi Sobór Watykański II. Nie stanowi on jednak punktu dojścia, ale raczej „kamień milowy” w rozwoju życia i teologii życia konsekrowanego. Każde autentyczne życie znajduje się w nieustannej ewolucji i nawet ojcowie soborowi nie mogli przewidzieć kolejnych etapów tego rozwoju. Dlatego do tekstów soborowych należy wracać, uwzględniając dokonujące się pod wpływem Ducha Świętego przemiany. W przeciwnym razie skostniejemy w dawnych schematach i udusimy ewangeliczną nowość w mentalności z minionych czasów.

1.1. Sytuacja ogólna po Soborze Watykańskim II

Arnoldo Pigna, omawiając burzliwe koleje losu życia konsekrowanego po Soborze Watykańskim II, używa porównania do działań na froncie podczas wojny3, bo tak wielkie dokonywały się starcia i zmiany stanowiska w stosunku do pewnych wartości. Opuszczano pozycje dotąd pewne i wychwalane, co powodowało wrażenie pewnej anarchii, a podążano z zachwytem i naiwnym optymizmem w poszukiwaniu tego, co nowe i jeszcze nie sprawdzone.

Pierwsze napięcia powstały pomiędzy wartościami zawsze będącymi w pewnej dialektyce: instytucja – charyzmat, oddzielenie od świata – obecność na świecie, osobiste zbawienie – służba Kościołowi, wertykalizm – horyzontalizm, umartwienie – promocja ludzkiej osoby, obserwa zakonna – działalność apostolska. O ile 3

Por. A. Pigna OCD, La vita religiosa, s. 35.

30

Rozdział wstępny

tradycyjnie pierwszy z tych elementów był uprzywilejowany, teraz czyni się dokładnie odwrotnie, co w konsekwencji uderzało nie tylko w równowagę życia zakonnego, ale w sam jego styl.

Spontanicznie wytworzyły się przeciwne sobie obozy: ci, którzy bronili status quo, i ci, którzy chcieli zmiany. Każdy interpretował soborowe teksty według własnego punktu widzenia.

Na płaszczyźnie refleksji teologicznej pojawiały się radykalne przemyślenia poddające w wątpliwość czy wprost kontestujące prawie wszystkie elementy tradycyjnie używane do określenia życia zakonnego: stan doskonałości, teologiczne znaczenie konsekracji zakonnej, „fuga mundi”, miejsce zakonników w Kościele.

W tym klimacie powszechnej dezorientacji wszystkie instytuty życia zakonnego przeprowadzały rewizję własnego prawodawstwa, o którym miały się potem wypowiedzieć specjalne kapituły generalne.

Gdy chodzi o praktyczny punkt widzenia, ograniczono się przeważnie do obalenia tego, co już przestarzałe, bez przemyśleń, jak wcielać w życie wartości, których nośnikami były te przestarzałe praktyki. Naiwnością jest sądzenie, że trudności znikną poprzez unowocześnienie form instytucjonalnych i odpowiednie przystosowanie stylu życia. Najpierw dlatego, że życie nie rodzi się ze struktur, ale jest rzeczywistością wewnętrzną; potem dlatego, że kryzys był związany z odchodzeniem pewnego rodzaju społeczności. W tej sytuacji nie wystarczy modyfikacja praw zakonnych. W wielu wypadkach nie zdawano sobie nawet sprawy, gdzie jest prawdziwy problem. Znów powstała opozycja pomiędzy tymi, którzy winę przypisywali rozluźnionym prawom, i tymi, którzy przypisywali ją niedostatecznemu „dostosowaniu”.

Tymczasem rozwiązania należało szukać w rzeczach istotnych, w wartościach, dla których się żyje, w celach, poprzez które można odnowić struktury i postawy.

Jednocześnie postępuje naprzód rozwój nowych koncepcji życia zakonnego i nowych form apostolatu, życia wspólnotowego dzięki różnego rodzaju spotkaniom, współpracy. Wspólnotowy

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

31

aspekt życia zakonnego został poddany najbardziej radykalnej rewizji i stał się głównym ośrodkiem zainteresowania dla odnowy. Kryzys tożsamości doprowadził szybko do zrozumienia, że powołanie przeżywa się indywidualnie, osobiście, i w związku z tym zmiana struktur nie ma sensu, jeżeli nie będzie jej towarzyszyła wewnętrzna odnowa. W tym okresie zaczyna się mówić o ważności osobistego nawrócenia.

W latach 70. XX wieku koniecznością było studium nad odkryciem własnego charyzmatu i własnych specyficznych tradycji. Mniej więcej w latach 80. odbywały się kapituły, które miały ostatecznie zredagować prawa instytutów. Nowe prawa okazały się bogatsze i konkretniejsze. Odkrywanie własnego charyzmatu i własnej misji w Kościele i świecie – to chyba główne punkty zainteresowania.

Wskazania Soboru i wspaniałomyślny wysiłek osób zakonnych przyniosły pozytywne rezultaty, lecz dla ich oceny potrzebna jest w miarę jasna wizja sytuacji kulturalnej i socjalnej, w jakiej dzisiaj żyjemy. Przy tak wielkich zmianach kulturowych i społecznych jak obecne trzeba w nowy sposób wcielać w życie Ewangelię.

1.2. Wartości i aspekty pozytywne w obecnej sytuacji

Podstawowe wartości, które poszczególni zakonnicy i wspólnoty stopniowo odkryli i które znajdują się u podstaw odnowy, wydają się być następujące: – Postawienie w centrum życia i działania osobistej relacji z Bogiem. Życie zakonne jest bowiem pójściem za Chrystusem w sposób radykalny. W Chrystusie możliwa jest synteza życia osobistego i wspólnotowego, działania i kontemplacji.

– Uznanie życia zakonnego jako tajemnicy, która rozjaśnia się jedynie w zbawczym planie Boga. Powołanie i konsekracja jawią się jako dzieło Boga, który wychodzi z inicjatywą i przyjmując naszą odpowiedź, czyni nas swoją szczególną własnością poprzez przemieniające działanie Ducha Świętego.

32

Rozdział wstępny

– Zrozumienie eklezjalnego wymiaru życia zakonnego, co pociąga za sobą uczestnictwo w trosce całego Kościoła, w problemach dzisiejszych ludzi i w duszpasterstwie Kościoła. Życie zakonne ma być żywym świadectwem świętości Kościoła. Dowartościowanie życia braterskiego jako prostej konsekwencji odkrycia Kościoła-komunii, której żywym wyrazem powinny być wspólnoty zakonne. Wiąże się z tym położenie akcentu na wzajemne relacje (dialog), traktowanie wspólnoty jako „domu”, wzajemną odpowiedzialność za wspólnotę i instytut.

– Powrót do początków swojego instytutu i zainteresowanie własnym specyficznym charyzmatem. Potrzeba w związku z tym twórczej wierności (por. VC 37). Powołanie wymaga odnowionej odpowiedzi każdego dnia, możliwej dzięki wrażliwości na poruszenia Ducha Świętego i uwzględnienie sytuacji historycznej. Duchowość „Wyjścia” jest normalnym sposobem wcielania w życie naszej wiary.

– Zdecydowanie większe niż przedtem zainteresowanie człowiekiem i jego historią.

– Odpowiedni stosunek do świata: nie promuje się „ucieczki od świata” ani naiwnego przyjęcia wszystkiego, co światowe.

1.3. Cienie i problemy

Ten obraz wydaje się zbyt optymistyczny; czyżby nie było żadnych cieni? Cień pada na wszystkie wymienione wyżej osiągnięcia, w tym znaczeniu, że nie zostały one w pełni wprowadzone w życie, chociaż powszechnie są obecne w teorii.

Wielu zakonników dotąd nie rozumie odnowy jako potrzeby osobistego zaangażowania w nawrócenie, nie tylko w znaczeniu moralnym, ale także psychologicznym. Ono wymaga ustawicznej dyskusji czy dialogu, rozumianych także jako odwaga wejścia na nową drogę, którą wyznaczają wymagania chwili obecnej i na której trzeba się uczyć odczytywać wolę Bożą. Trudność polega na znalezieniu właściwej metodologii wcielania wartości. Prze-

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

33

prowadzanie zmian organizacyjnych przy tej samej mentalności zakonników grozi tym, że pozostaną one celem samym w sobie.

Inaczej mówiąc: tego, co uznajemy w teorii, nie jesteśmy zdolni wcielać w życie. Sytuacja, w której wartości pozostają tylko w teorii, jest fatalna, bo w życie wchodzi jedynie rozluźnienie.

Nie trzeba też zapominać o naszej wrodzonej dążności do unikania trudu i ryzyka, co niejednokrotnie jest maskowane miłością do tradycji i obserwy. Odnowa jest o wiele bardziej niewygodna niż zakonserwowanie się. Zresztą każda instytucja instynktownie reaguje na zmiany, zwłaszcza te głębokie, które grożą jej egzystencji. Może się zdarzyć, że głosi się nowe wartości suponujące wolę zmiany i odnowy, ale proponuje się środki służące do zachowania tego, co stare (mamy na myśli ekonomię, rządy, programowanie pracy). Podobnie mogło się zdarzyć z charyzmatem, który został przemyślany, ale nie stał się siłą twórczą do życia nim dzisiaj.

Trzeba też zapytać, na ile nowe przepisy idą po linii aspiracji zakonników i budzą przez to ich żywe zainteresowanie. Chodzi o to, by dążyć do czegoś, co się chce osiągnąć, a nie jedynie działać z obowiązku. Wartości proponowane przez prawa nie odpowiadają wartościom, których chcą zakonnicy, i to jest podstawowy problem. W konsekwencji zakonnicy wobec nowych praw reagują tak jak organizm, który nie chce trawić.

To wszystko nie dzieje się bez przyczyny, a przyczyn – zdaniem A. Pigni – jest kilka4.

Brak doświadczenia Boga. Dla wielu zakonników Bóg pozostaje nadal jakąś abstrakcyjną ideą, a Ewangelia zespołem prawd do przyjęcia i norm do zachowywania. Rzadko spotyka się zakonników znających Chrystusa z własnego doświadczenia. O ile przedtem zdarzało się, że niejeden zastąpił Chrystusa i Ewangelię normami i tradycjami, dziś zdarza się, że zastępują Go planami 4

Por. A. Pigna OCD, La vita religiosa, s. 46–62.

34

Rozdział wstępny

duszpasterskimi, które okazują się ich osobistym zaangażowaniem społecznym. Pozostaje faktem, że zakonnicy nie spotkali Chrystusa i nie dali się Mu porwać. Świadczy o tym chociażby niemal zupełny zanik dążności eschatologicznej do spotkania z Panem; pozostaje zaangażowanie w popieranie wartości ludzkich. Co więcej, boimy się kierować aspiracje ludzkie ku powrotowi Pana, żeby nas nie posądzono o „spirytualizm”.

Brak duchowego dynamizmu. Niejednokrotnie myślano, że wystarczy zmienić organizację, by odnowić życie. Taka naiwność wielu kosztowała drogo, bo nie tylko nie prowadziło to do osobistego nawrócenia, ale dawało alibi tym, którzy chcieli osiągać zbawienie po najmniejszej linii oporu; rzekoma odnowa w wielu przypadkach doprowadziła do zeświecczenia w życiu zakonnym.

Tak czy inaczej jest rzeczą jasną, że dzisiaj o wiele mniej zainteresowania kieruje się ku umartwieniu, ascezie; wolimy podkreślać wolność i radość chrześcijańską, niepomni na ostrzeżenie Pawła Apostoła, „aby ta wolność nie stała się pretekstem do życia według ciała” (Ga 5, 13). To wielki błąd sądzić, że bez poważnego zaangażowania ascetycznego można osiągnąć panowanie nad sobą, a bez ducha umartwienia można w sposób radosny uczestniczyć w misterium paschalnym Chrystusa.

Opór, bierność, zrezygnowanie. Trzeba brać pod uwagę negatywny wpływ tych, którzy nie poddali się odnowie, ale ulegli jej, bo inaczej się nie dało. Wobec kryzysu wydaje się im oczywistą rzeczą wrócić do tego, co było. Może jeszcze bardziej niebezpieczne są postawy tych, którzy udają, że nie ma problemu, ale legalizują nadużycia i nieprawidłowości. To tak, jakbyśmy chcieli rozwiązać problem milczenia, znosząc obowiązek milczenia.

W naszym przypadku może się zdarzyć, że za dobrych i konstruktywnych uważa się zakonników, którzy żyją i pozwalają żyć innym. Wobec tego trzeba się zapytać, czy żyjemy po to, by wzajemnie pomagać sobie osiągnąć pełnię naszego powołania, czy po to, by ukrywać nasze wady i sprzyjać ich rozwojowi.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

35

Brak formatorów i animatorów duchowych. W takiej sytuacji młodym brak konkretnych punktów odniesienia, wzorów, z którymi mogliby się utożsamiać. Można przesadnie przywiązywać się do wzorów jedynie z przeszłości, nie uwzględniając dostatecznie obecnej chwili i przyszłości wskazanej przez Sobór Watykański II. Brak formatorów oznacza jednocześnie brak ludzi, którzy adekwatnie przeprowadziliby rozpoznanie powołań.

Stąd może przyjść prawdziwe zło, jeśli uzna się za powołanych tych młodych, którzy są opóźnieni historycznie, bo brak im osobowości i ducha inicjatywy.

Jakkolwiek uwagi o. Pigni pochodzą sprzed ponad dwudziestu lat, mają one charakter na tyle ogólny, że w większości pozostają aktualne. Do tego należy uwzględnić fakt, że przemiany, jakie zachodzą we Włoszech, gdzie autor ten żyje i pracuje, dokonały się co najmniej dwadzieścia lat wcześniej niż w Europie Środkowej. Problemy, które tam były niezwykle żywe w owym czasie, są nadal żywe dzisiaj w Polsce. Nawet kryzys powołań, który ogarnął Włochy, Francję, Hiszpanię i inne kraje dopiero w ostatnich latach dociera do nas. Niektóre przytoczone powyżej tezy należałoby jednak skorygować. Do takich należy wymieniony na końcu brak formatorów i animatorów duchowych. Pod tym względem przez ostatnie dwadzieścia lat zmieniło się bardzo dużo. Powstały nowe pisma zajmujące się najważniejszymi zagadnieniami życia konsekrowanego, które opracowują osoby zwykle zajmujące się formacją. Tą drogą dokonuje się formacja formatorów. Organizowane są sympozja poświęcone życiu konsekrowanemu; prowadzone są systematyczne kursy i warsztaty. Do tego obserwujemy wielkie zainteresowanie aplikacją psychologii do dzieła formacyjnego. Wprawdzie niesie to określone niebezpieczeństwa, jednak ogólnie mówiąc, sam fakt jest pozytywny. Do tez, z którymi wręcz trzeba polemizować, należy twierdzenie, że brak jest doświadczenia Boga.

36

Rozdział wstępny

2. Kluczowe momenty posoborowej teologii życia konsekrowanego To zagadnienie wydaje się łatwiejsze do przedstawienia niż poprzednie. Jednakże i tutaj sytuacja jest bardzo złożona, jak to wynika chociażby ze studium B. Secondina5. Odwołamy się tu jedynie do jego syntezy posoborowej ewolucji oraz kluczowych tematów, wokół których skupia się dzisiaj cała problematyka życia konsekrowanego. Proponuje on sześć etapów tej ewolucji6. „a) Dezinstytucjonaliza jako utrata wiarygodności i sakralności całego systemu: jest to wewnętrzna faza Soboru, jego obrad, która objęła też okres posoborowy. b) Odzyskanie osoby ludzkiej dzięki nowej antropologii, mniej represyjnej, a za to bardziej szanującej różnorodność: jest to faza pierwszych lat po Soborze (doświadczenia ujęte w Ecclesiae sanctae). c) Nowe znaczenie wspólnoty (lub braterskiego życia we wspólnocie), już nie nastawione obsesyjnie na przestrzeganie reguły; dominuje w latach 1968–1973); odnośny dokument to przede wszystkim Evangelica testificatio (1970). d) Nowa misja eklezjalna, a jednocześnie ponowne, zaktualizowane odczytanie charyzmatu, szczególnie w latach 1970–1980 (dokumenty Mutuae relationes oraz Optiones Evangelicae); jest to najbardziej twórcza faza teoretyczna i praktyczna, lecz trwała krótko i nie doprowadziła do konsensusu.

5

6

B. Secondin OCarm, Obecny stan teologii życia konsekrowanego, „Życie konsekrowane”, 4–5(1994) s. 9–27.

B. Secondin OCarm, Per una fedeltà creativa, Ed. Paoline 1995, s. 29–40; por. streszczenie tej myśli: tenże, Obecny stan teologii życia konsekrowanego, s. 11–12.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

37

e) Powrót do instytucji oraz tendencja do nowej standaryzacji, częściowo usankcjonowanej nowym Kodeksem Prawa Kanonicznego (1983) – adhortacja Redemptionis donum (1984).

Z socjologicznego punktu widzenia łatwo można odczytać w całej posoborowej paraboli życia konsekrowanego cechy typowe dla sytuacji statu nascendo, z przewidywalnym powrotem do zsakralizowanej ideologii i do scentralizowania nowej instytucji”7.

Według B. Secondina obecnie znajdujemy się w fazie szóstej, trudnej do jednoznacznego określenia. W każdym razie na czoło wybijają się dwa zasadnicze punkty zainteresowania: formacja wszystkich aspektów życia konsekrowanego oraz nowa ewangelizacja8.

Te twierdzenia stanowią dobre podłoże dla naszych dalszych poszukiwań, jakkolwiek wcale nie ułatwiają zadania, gdyż pojawia się coraz więcej wątków dotyczących zarówno płaszczyzny życia, jak i teologicznej refleksji, co jest zresztą zrozumiałe.

W dalszej części swojej syntezy B. Secondin wyróżnia trzy wielkie ośrodki, centra tematyczne, nazywane też trzema wielkimi podstawami obecnej teologii życia konsekrowanego. Sam cytowany autor opiera się tu na studium A. Herzig9. Na pierwszym miejscu znajduje się problematyka związana z tożsamością osoby konsekrowanej w konfrontacji z powszechnym powołaniem do świętości, wynikającym z chrztu świętego; następnie mamy odniesienie do zadań, jakie zakonnicy mieliby wypełniać w Kościele; wreszcie jest problematyka dotycząca stosunku zakonników do świata. Pozwolę sobie na modyfikację oryginalnych tytułów.

7 8 9

B. Secondin OCarm, Obecny stan teologii życia konsekrowanego, s. 11–12.

Por. tamże, s. 12. „Ordens-Christen”. Theologie des Ordenslebens in der Zeit nach dem Zweiten Vatikanischen Konzil, Echter, Würzburg 1991; B. Secondin OCarm, Per una fedeltà creativa, s. 61–69; tenże, Obecny stan teologii życia konsekrowanego, s. 12–16.

38

Rozdział wstępny

a) Specyfika osoby konsekrowanej w relacji do konsekracji chrzcielnej. Wśród teologów panuje zgoda co do tego, że osią tej problematyki jest konsekracja zakonna, która opiera się na konsekracji chrzcielnej, czyniąc ją bardziej logiczną i radykalną.

(Zajmiemy się tą relacją w dalszej części naszej refleksji). Termin „konsekracja” zajmuje już stałe miejsce w posoborowych dokumentach o życiu zakonnym. Jednakże nadal prowadzi się dyskusje co do jej natury. Na mocy tej konsekracji zakonnik staje się „znakiem” wywyższonym ponad światem, podczas, gdy osoba świecka jest „znakiem” zanurzonym w świat10. Chodzi tu o proklamację całym życiem Absolutu Boga, wiary, łaski, czego wyrazem ma być radykalna forma naśladowania Chrystusa. b) Funkcja osób konsekrowanych w Kościele. O zakonnikach Kościół mówi, że mają być żywym „znakiem” dla innych. I trzeba zagadkę owego znaku po prostu rozszyfrować. Zgłębianiem znaczenia tych terminów zajmowali się teologowie po Soborze.

Dla jednych życie konsekrowane jest znakiem eklezjalnej komunii. Wspólnota zakonna jest znakiem, a nawet sakramentem Bożej miłości. Stąd dochodzi się do podkreślania wagi wspólnoty zakonnej. Twierdzi się, że „sequela Christi” praktykowana przez zakonników ma dokonywać swego rodzaju terapii szokowej Ducha w Kościele jako instytucji. Mówi się także o zakonnikach jako pełniących pozytywną rolę w obecnym świecie, polegającą na nowej ewangelizacji Europy. Z drugiej strony zakonnicy też powinni uczyć się czegoś od społeczeństwa. Nie ma więc mowy o traktowaniu życia zakonnego jako jakiejś grupy elitarnej istniejącej w Kościele tylko dla siebie. Nie jest jeszcze do końca jasne, czy życie zakonne jest „znakiem Kościoła” jako całości, czy też „znakiem w Kościele”, czyli znakiem jego określonych aspektów.

Po zapoznaniu się z naturą Kościoła i różnorodnością powołań charyzmatycznych rozumianych zawsze komplementarnie, trze10

B. Secondin OCarm, Per una fedeltà creativa, s. 62.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

39

ba powiedzieć, że życie zakonne jest znakiem nie Kościoła w całości, ale jakiegoś aspektu jego misterium. Co więcej, potrzebne jest zrozumienie innych powołań w Kościele, chociażby laikatu, by lepiej rozumieć siebie. Jeżeli życie zakonne coś w Kościele reprezentuje, to należy także wyjaśnić i samemu dobrze rozumieć, co takiego. Nie do przyjęcia jest jakaś reprezentacja Kościoła o charakterze fanatycznym, czy konserwatywnym w tym złym znaczeniu i jeszcze z dodatkiem fanatyzmu (gdyż te rzeczy zwykle idą w parze). Dotąd różnie rozumiano wyrażenie „być znakiem Kościoła”, bo też różnie rozumiano sam Kościół. Wraz z nową eklezjologią Soboru Watykańskiego II trzeba także poddać rewizji rozumienie znaku.

Wskazówką może być też fakt, że każda wspólnota żyje i działa w Kościele lokalnym. A Kościół uniwersalny żyje wcielony w sposób konkretny w Kościół lokalny. Stąd wspólnota staje się rzeczywiście Kościołem na miarę, na jaką staje się cząstką Kościoła lokalnego. Aby czuć się Kościołem, nie wystarczy już czuć się członkiem instytutu życia zakonnego, pozostając otwartym na dyspozycje kurii generalnych i Stolicy Apostolskiej; trzeba jednocześnie być włączonym w Kościół lokalny. To jest stwierdzenie rewolucyjne, jeżeli pomyślimy o samowystarczalności naszych tradycyjnych wspólnot. Czy jednak bez tego wcielenia możliwa jest odnowa życia zakonnego?11 c) Relacja ze światem. Nie chodzi tutaj o ponowne rozwiązywanie problemu „fuga mundi”, bo on praktycznie nie istnieje. Oderwanie od świata osiąga się przez właściwe korzystanie ze świata (Paweł VI). Sobór podkreślał, że zakonnicy nie mogą izolować się od świata; ich życie i świadectwo są wyjątkowo użyteczne dla dziejów ludzkich i dla budowania społeczności ziemskiej (por.

LG 46). W ostatnich dziesięcioleciach zmieniło się także bardzo pojęcie świata: koncepcja raczej negatywna w instrukcji Venite 11

Por. tamże, s. 64–67.

40

Rozdział wstępny

seorsum, bardziej pozytywna w dokumencie Optiones Evangelicae i nakazująca pewną rezerwę w adhortacji Redemptionis donum. Zatem najpierw trzeba wyjaśnić pojęcie świata, by potem mówić o roli w stosunku do świata. Ponadto dochodzą nowe problemy, których nie było w czasie Soboru: ekologia, upadek wielkich ideologii. Oddzielenie od świata stanowi, jak wiadomo, jeden z istotnych elementów życia zakonnego. Nie ma jednak mowy o jakiejkolwiek pogardzie dla rzeczywistości stworzonej przez Boga. Chodzi o pewien dystans: Bóg na pierwszym miejscu, a potem wszystko inne. Potrzebna jest postawa zjednoczenia „z Bogiem” i jednocześnie „dla świata”, aby wszyscy stali się jedną rodziną. Zakonnicy jako Kościół odpowiedzialni są nie przed światem, ale przed Bogiem, który czyni ich niejako prowokacją prawdziwej wspólnoty (mają prowokować do wspólnoty). Zakonnicy żyją na świecie w pewien specyficzny dla siebie sposób, który zakłada i oddzielenie, i służbę. Można by tę funkcję opisać jako: świadectwo – komunia – służba.

W powyższym schemacie można dostrzec aluzję do struktury Vita consecrata, której poszczególne rozdziały dotyczą odpowiednio relacji do Boga (konsekracja), do Kościoła (wspólnota) i do świata (misja). Wydaje się, że jest to bardzo szczęśliwy podział, gdyż uwzględnia najistotniejsze punkty odniesienia osoby konsekrowanej. Znajdziemy go również w niedawnej instrukcji Posługa władzy i posłuszeństwo.

3. Propozycja systematyzacji Rezultatem powyższej prezentacji posoborowych wizji życia konsekrowanego powinna być konkretna propozycja, na której moglibyśmy oprzeć nasze dalsze refleksje. Prawdopodobnie każdy profesor przystępujący do przedstawienia teologii życia konsekrowanego tworzy bliską mu jego wizję, opartą na studiach dokumentów Kościoła i całej posoborowej refleksji teologicznej.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

41

Taką wizję posiada też cytowany B. Secondin, jednak jest to tylko projekt, który prawdopodobnie nie został zrealizowany. Według niego aktualna teologia życia konsekrowanego mogłaby być zbudowana wokół trojakiej rzeczywistości: Duch Święty – Kościół – osoba ludzka12. Autor oczywiście wyjaśnia, co umieściłby w poszczególnych działach.

Biorąc pod uwagę formacyjny charakter przedstawianych tu refleksji, i mając na uwadze maksymalną klarowność ekspozycji, jednoznacznie opowiadamy się za wizją, jaką proponuje, a przynajmniej prezentuje jako własną, M. Midalli13. Jedno ujęcie może być nazwane „esencjonalnym”, ponieważ rozważa życie konsekrowane w jego podstawowych elementach: powołanie, konsekracja, życie braterskie, misja, formacja, władza; druga wizja, rozwinięta już po Soborze, za centralną perspektywę przyjmuje postać i „charyzmatyczną” funkcję założyciela oraz bada charyzmatyczną tożsamość i eklezjalną misję inicjatora i jego uczniów.

B. Secondin odnosi się do tego podziału z pewną rezerwą i sam uważa, że współczesne teologiczne ujęcia opierają się raczej na fenomenologii życia konsekrowanego14. Nietrudno zrozumieć, że ujęcie fenomenologiczne absolutnie nie konkuruje z dwoma wyżej wymienionymi ogólnymi ujęciami. Tak więc w naszym opracowaniu pozostaniemy przy nich, gdyż nie naruszają one w niczym wszystkich innych możliwych ujęć. Istotne elementy życia zakonnego zawsze pozostaną niejako kręgosłupem egzystencji wszystkich instytutów życia konsekrowanego, zaś ich funkcjonowanie w konkretnych instytutach i sytuacjach historycznych zależy od charyzmatu założyciela i charyzmatu instytutu. Inne komplementarne wizje mogą być jak najbardziej przedmiotem 12 13

14

Por. tamże, s. 74.

Por. M. Midali, Teologia y teologias de la vida religiosa, w: DTVC, s. 1709– –1722. Por. także P. Liszka, Charyzmatyczna moc życia zakonnego, Wrocław 1996, s. 67–68. 136.

Por. B. Secondin OCarm, Obecny stan teologii życia konsekrowanego, s. 11.

42

Rozdział wstępny

dalszej specjalistycznej formacji i mogą ubogacać ujęcia najbardziej podstawowe.

Zarys problematyki tych dwóch wizji życia zakonnego, które z konieczności muszą iść w parze, będzie stanowić dwie centralne części naszego opracowania, które zwieńczy część trzecia, poświęcona aspektowi duchowemu.

4. Określenie życia zakonnego Kazimierz Hołda, podejmując próbę określenia życia zakonnego, stara się odnaleźć elementy wspólne i istotne dla wszystkich jego form. W kilka lat po wydaniu jego książki wyszedł na ten temat dokument Kongregacji, usuwając wszelkie wątpliwości15. Przytoczone przez niego określenia, jakie funkcjonowały w Kościele, ukazują ewolucję formowania się pojęcia życia konsekrowanego, a jednocześnie złożoność zagadnienia16.

— Życie zakonne jest „stanem doskonałości”. Określenie to jest w pewnym sensie tradycyjne, bo używane już od wieku XIII. Z punktu widzenia praktyki życia jest błędne i pretensjonalne.

Sobór Watykański II zarzucił tę formułę.

— Życie zakonne jest „stanem dążenia do doskonałości”. Określenie bliższe prawdy, ale w konfrontacji z piątym rozdziałem konstytucji Lumen gentium o powszechnym powołaniu do świętości traci swój sens. Na mocy tego powszechnego powołania wszyscy chrześcijanie powinni dążyć do doskonałości.

— „Istotą stanu zakonnego jest profesja czyli składanie ślubów”. Istnieje możliwość życia zakonnego bez składania ślubów, jak i możliwość składania ślubów, które nie oznaczają przy-

15 16

EE, w: Jan Paweł II, O życiu zakonnym, s. 419–455.

K. Hołda, Życie konsekrowane, Warszawa 1979, s. 8–12.

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

43

należenia do stanu zakonnego (np. w stowarzyszeniach życia wspólnego).

— Życie zakonne jest „stanem rad ewangelicznych”. Formuła również trudna do przyjęcia. Jakkolwiek ślubowane rady ewangeliczne stanowią jeden z istotnych elementów życia zakonnego, same nie określają w pełni tego stanu.

— Stan zakonny jest to „życie we wspólnocie”. Uwaga poprzednia dotyczy także tego określenia.

— Życie zakonne jest „pójściem za Chrystusem”. Określenie prawdziwe, ale odnoszące się do wszystkich chrześcijan.

— Życie zakonne „jest życiem konsekrowanym”. Jest to określenie, które w ostatnich dziesięcioleciach zrobiło karierę. Nie wskazuje jednak tylko na życie zakonne, ale także na inne instytuty życia konsekrowanego. Przyjęcie tej nazwy – w sposób, powiedzmy, umowny – domaga się jeszcze uściślenia znaczenia tej konsekracji.

Po dokonaniu tego przeglądu K. Hołda słusznie zauważa, że „próby zdefiniowania życia zakonnego przez sprowadzenie go do jednego podstawowego elementu, który by w pełni wyrażał jego istotę, nie dają rezultatu”17, dodając następnie, że jest ono jakąś tajemnicą wewnątrz misterium Kościoła. Sobór nie podał integralnej definicji Kościoła, zadowalając się jego opisem, ani nie podał integralnej definicji życia zakonnego, także zadowalając się jego ogólnym opisem. Takie zachowanie ojców soborowych należy uznać za fakt w sumie pozytywny. W dalszej części naświetlimy szereg elementów życia zakonnego, które razem wzięte zawrą w sobie jego prawdziwą naturę.

Kodeks Prawa Kanonicznego w jednym paragrafie daje definicję opisową, jednak uzupełnia ją w następnych kilku kanonach,

17

Tamże, s. 12.

44

Rozdział wstępny

co potwierdza tę niemożność zwięzłego, a jednocześnie wyczerpującego ujęcia misterium życia zakonnego. Życie konsekrowane przez profesję rad ewangelicznych jest trwałą formą życia, w której wierni pod działaniem Ducha Świętego, naśladując dokładniej Chrystusa, oddają się całkowicie umiłowanemu nade wszystko Bogu, ażeby – poświęceni z nowego i szczególnego tytułu dla chwały Boga, budowania Kościoła i zbawienia świata – osiągnąć doskonałą miłość w służbie królestwa Bożego i, stawszy się w Kościele wyraźnym znakiem, zapowiadać niebieską chwałę (KPK, kan. 573, § 3) .

Definicja zawiera następujące elementy: – profesja rad ewangelicznych, – trwała forma życia, – naśladowanie Chrystusa pod działaniem Ducha Świętego, – szczególne powołanie (zostaje ono jeszcze dobitniej przywołane w następnym kanonie 574, § 2).

Kanon 574 dostarcza dalszych uściśleń: stan zakonny „należy niewątpliwie do życia i świętości Kościoła” (§ 1).

Definicja zawarta w kanonie 607, § 2 dopełnia powyższą, określając, czym jest instytut zakonny: „jest wspólnotą, której członkowie, zgodnie z własnym prawem, składają śluby wieczyste lub czasowe, ale odnawiane po upływie czasu, oraz podejmują braterskie współżycie we wspólnocie”. Wyeksponowany zostaje dodatkowo istotny element życia zakonnego, jakim jest „braterskie współżycie we wspólnocie”. Na temat tego elementu w roku 1994 pojawi się specjalny dokument Kościoła (CNU).

Opisowi życia zakonnego Sobór Watykański II poświęca szósty rozdział konstytucji Lumen gentium (punkty 43–47). Rzecz znamienna, że w rozdziale tym, traktującym o zakonnikach, nie znajdujemy opisu stanu życia zakonnego. Rozdział rozpoczyna się od wzmianki o radach ewangelicznych, na których oparta jest trwała forma życia (por. LG 43), oraz stwierdza, że stan ten jest od-

Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego

45

rębny zarówno od stanu duchownego, jak i świeckiego, i opiera się na profesji rad ewangelicznych, poprzez które wierzący oddaje się nade wszystko umiłowanemu Bogu (por. LG 44). J. Aubry podejmuje próbę uporządkowania wszystkich elementów znajdujących się w tym soborowym tekście w trzech grupach, wyliczając: a) elementy konstytuujące życie zakonne – specjalne powołanie, konsekracja chrzcielna i zakonna, doskonała miłość jako cel; b) środki i konkretne formy egzystencji – praktyka trzech rad ewangelicznych, do której zakonnicy zobowiązują się poprzez publiczną profesję, realizowaną we wspólnocie żyjącej według określonej reguły; c) funkcje w Kościele – służba Kościołowi poprzez modlitwę i różnego rodzaju posługę (PC 8) oraz poprzez szczególne świadectwo życia, ważne zwłaszcza z uwagi na laikat18.

Wypracowana przez K. Hołdę definicja zawiera rozważane dotąd zasadnicze elementy życia zakonnego: „Stan zakonny jest to życie zespolone z Tajemnicą Kościoła, w którym wierni, pobudzeni przez Ducha Świętego, poświęcają się całkowicie, publicznie i na stałe umiłowanemu nade wszystko Bogu, aby naśladując Chrystusa dziewiczego, ubogiego i posłusznego, dążyć we wspólnocie osobowej do doskonałej miłości i uczestniczyć w jego zbawczej misji”19.

Podajemy tę definicję opisową z pewnym dystansem, gdyż oznacza ona jedynie ukierunkowanie i streszczenie ogólnych toków myślenia o życiu konsekrowanym w Kościele. Formacja w miarę całościowa wymaga czegoś więcej – opanowania i przyswojenia sobie na poziomie konkretnych postaw poszczególnych elementów tegoż powołania oraz zdolności do uchwycenia ich wzajemnego powiązania. Temu właśnie mają służyć kolejne rozdziały tej książki.

18 19

J. Aubry, Teologia della vita religiosa, Torino 1988, s. 19–22.

K. Hołda, Życie konsekrowane, s. 16.

Spis treści

Wykaz skrótów..........................................................................

Prezentacja ................................................................................

Wprowadzenie ..........................................................................

1. Ogólny poziom nauczania a specjalizacja ....................

2. Specjalizacja ......................................................................

3. Duchowość zakonna jako specjalizacja w dziedzinie duchowości .......................................................................

4. Różne drogi chrześcijańskiej doskonałości ..................

Rozdział wstępny Obecny stan życia i teologii życia konsekrowanego ............

1. Sytuacja w życiu konsekrowanym po Soborze Watykańskim II ...............................................................

1.1. Sytuacja ogólna po Soborze Watykańskim II .......

1.2. Wartości i aspekty pozytywne w obecnej sytuacji ..

1.3. Cienie i problemy .....................................................

2. Kluczowe momenty posoborowej teologii życia konsekrowanego ..............................................................

3. Propozycja systematyzacji ..............................................

4. Określenie życia zakonnego ...........................................

5 9 15 15 17 18 23

27 28 29 31 32 36 40 42

364

Spis treści CZĘŚĆ PIERWSZA

CHARYZMATYCZNY WYMIAR ŻYCIA KONSEKROWANEGO Rozdział I Geneza i tożsamość życia zakonnego w wymiarze historyczno-fenomenologicznym ..........................................

1. Geneza życia zakonnego w wymiarze historyczno-fenomenologicznym .................................

2. Fundacja życia konsekrowanego w wymiarze teologicznym ....................................................................

3. Tożsamość życia zakonnego w Kościele .......................

3.1. Stan zakonny a powołanie do świętości ................

3.2. Stan zakonny a charyzmatyczna struktura Kościoła (LG 44) ........................................................

Rozdział II Charyzmat życia zakonnego ...................................................

1. Biblijne ujęcie charyzmatu .............................................

2. Soborowe i posoborowe nauczanie Kościoła o charyzmatach ................................................................

3. Charyzmat na gruncie życia zakonnego.......................

4. Różnorodność życia charyzmatycznego w Kościele ...

4.1. Podstawowe formy życia charyzmatycznego........

4.2. Sens różnorodności charyzmatów ..........................

Rozdział III Twórcza wierność charyzmatowi instytutu...........................

1. Wierność...........................................................................

2. Twórczość w charyzmacie zakonnym ..........................

3. Przeszkody w twórczej wierności i sposoby ich przezwyciężania ...............................................................

3.1. Życie na marginesie rzeczywistości .......................

49 49 56 58 59 62 65 65 68 70 75 75 77 79 79 80 84 85

Spis treści

3.2. Sakralizacja struktur..................................................

3.3. Immobilizm ..............................................................

3.4. Brak ewangelicznego rozeznania ...........................

4. Zasady twórczej wierności .............................................

365 86 87 87 90

CZĘŚĆ DRUGA

ESENCJONALNY WYMIAR ŻYCIA KONSEKROWANEGO Rozdział I Powołanie ..................................................................................

1. Natura powołania zakonnego ........................................

2. Elementy powołania zakonnego....................................

3. Obowiązek pójścia za powołaniem do życia konsekrowanego ..............................................................

3.1. Teza absolutnej obowiązkowości............................

3.2. Teza wolnościowa ......................................................

3.3. Nasza teza ..................................................................

3.3.1. Argument godności osoby ludzkiej................

3.3.2. Argument powszechnego powołania do świętości........................................................

3.3.3. Argument wymagań charyzmatu i dobra osoby ...................................................................

3.3.4. Argument procesu uświęcenia........................

Rozdział II Konsekracja ...............................................................................

1.

2.

3.

4.

5.

Termin „konsekracja” .....................................................

Znaczenie prawne, teologiczne, teologalne..................

Konsekracja całej osoby ..................................................

Naśladowanie Chrystusa bardziej z bliska ...................

Konsekracja a świętość ...................................................

97 98 102 105 106 107 110 111 114 116 119

122 122 124 126 128 130

366

Spis treści

Rozdział III Rady ewangeliczne ...................................................................

I. Rady ewangeliczne z punktu widzenia duchowości .........

1. Kolejność ślubowania rad ewangelicznych w historii Kościoła ............................................................................

2. Proponowana kolejność omawiania rad ewangelicznych ................................................................

II. Konsekrowane posłuszeństwo ...........................................

1. W kierunku rozumienia posłuszeństwa ewangelicznego ................................................................

2. Chrystologiczny i eklezjalny kontekst posłuszeństwa zakonnego ........................................................................

3. Wymiary posłuszeństwa ewangelicznego i konsekrowanego ............................................................

3.1. Płaszczyzna ontyczna posłuszeństwa ....................

3.2. Płaszczyzna duchowa posłuszeństwa .....................

3.3. Posłuszeństwo zewnętrzne ......................................

4. Cechy posłuszeństwa ......................................................

5. Mediacje posłuszeństwa konsekrowanego ...................

5.1. Posłuszeństwo regule i konstytucjom ....................

5.2. Posłuszeństwo wspólnocie .......................................

5.3. Posłuszeństwo przełożonemu .................................

III. Ubóstwo konsekrowane ....................................................

1. Terminologia ....................................................................

2. Koncepcja ubóstwa ewangelicznego .............................

3. Wymiary ubóstwa ewangelicznego i konsekrowanego ............................................................

3.1. Ubóstwo istotne (ontyczne) ....................................

3.2. Ubóstwo duchowe .....................................................

3.3. Ubóstwo materialne i socjalne ...............................

4. Zagrożenia ubóstwa ........................................................

131 131 132 134 138 138 142 145 145 145 146 147 150 151 153 153 156 156 157 163 164 165 170 176

Spis treści

367

4.1. Legalizm ....................................................................

4.2. Indyferentyzm ............................................................

4.3. Mentalność bogatych ...............................................

5. Ubóstwo wspólnotowe ...................................................

176 177 178 179

IV. Konsekrowana czystość .....................................................

1. Terminologia dotycząca czystości konsekrowanej ......

2. Terminologia stosowana w historii i dokumentach Kościoła ............................................................................

3. Natura dziewictwa konsekrowanego ............................

3.1. Czystość konsekrowana jako Boży dar..................

3.2. Czystość konsekrowana jako oblubieńczy wybór Chrystusa ........................................................

3.3. Czystość konsekrowana jako profetyczna antycypacja przyszłego sposobu życia ...................

3.4. Czystość konsekrowana jako płodna miłość ........

3.5. Czystość konsekrowana jako miłość ogarniająca wszystkich.................................................................

3.6. Czystość konsekrowana jako owocna śmierć .......

3.7. Czystość konsekrowana jako większa otwartość na służbę Bogu i ludziom .......................................

3.8. Czystość konsekrowana jako wymowne świadectwo ................................................................

4. Obowiązek wierności ......................................................

181 181

Rozdział IV Wspólnota .................................................................................

A. Teologia wspólnoty .............................................................

1. Bóg zbawia we wspólnocie .............................................

2. Rzeczywistość eklezjalnej komunii ...............................

2.1. Zasadnicze przemiany w społeczeństwie i Kościele ....................................................................

3. Natura wspólnoty zakonnej ...........................................

185 186 187 189 190 191 193 194 196 197 198

204 206 206 207 208 214

368

Spis treści

4. Cechy wspólnoty zakonnej ............................................

216

B. Dialog jako podstawowy środek osobowej komunii .......

1. Natura dialogu .................................................................

2. Źródło chrześcijańskiego dialogu .................................

3. Potrzeba dialogu wynikająca z eklezjalnej tożsamości życia zakonnego ..........................................

4. Potrzeba dialogu wynikająca z misji wspólnoty zakonnej............................................................................

222 222 225 227 231

Rozdział V Misja ...........................................................................................

234

1. Współczesne wyzwania dla misji osób konsekrowanych ..............................................................

2. Istota misji ........................................................................

3. Formy misji osób konsekrowanych...............................

4. Miejsca misji ....................................................................

234 237 241 245

Rozdział VI Władza w życiu konsekrowanym ...........................................

248

1. Przemiany społeczno-kościelne w podejściu do władzy zakonnej ..............................................................

2. Źródło i rodzaje autorytetu w Kościele ........................

3. Współczesna nauka Kościoła o zadaniach władzy zakonnej............................................................................

255

Rozdział VII Formacja ....................................................................................

264

1. Proces formacji początkowej i permanentnej..............

1.1. Wskazania o charakterze ogólnym ........................

1.2. Formacja początkowa ...............................................

1.3. Formacja permanentna ...........................................

265 265 271 273

248 252

Spis treści

2. Perspektywy na przyszłość .............................................

2.1. Duszpasterstwo i rozeznawanie powołań .............

2.2. Sugestie formacyjne .................................................

369 283 283 284

CZĘŚĆ TRZECIA

DUCHOWY WYMIAR POWOŁANIA DO ŻYCIA KONSEKROWANEGO Rozdział I Ideał życia konsekrowanego....................................................

1.

2.

3.

4.

291

Teologalny wymiar świętości osoby konsekrowanej ..

Moralny wymiar świętości .............................................

Wspólnotowy wymiar świętości zakonnej ...................

Ludzki wymiar świętości zakonnej ...............................

292 298 299 303

Rozdział II Droga duchowego rozwoju osoby konsekrowanej ...............

308

1. Życie konsekrowane jako droga świętości ...................

2. Etapy drogi duchowej osoby konsekrowanej ...............

2.1. Chrześcijańska inicjacja ..........................................

2.2. Nawrócenie ...............................................................

2.3. Proces formacji podstawowej i permanentnej .....

2.3.1. Asymilacja własnej tożsamości .......................

2.3.2. Kryzys tożsamości i oczyszczenie...................

2.4. Dojrzałość osobowa i zakonna ...............................

308 312 313 316 318 318 320 323

Rozdział III Eucharystyczna duchowość życia konsekrowanego ............

327

1. Eucharystia jako Obecność Misterium Chrystusa ......

2. Eucharystia jako Ofiara ..................................................

3. Eucharystia jako Uczta ...................................................

328 335 342

370

Spis treści

Bibliografia ................................................................................

1. Źródła ................................................................................

1.1. Dokumenty Soboru Watykańskiego II ..................

1.2. Dokumenty papieskie ..............................................

1.3. Inne dokumenty Stolicy Apostolskiej ....................

2. Literatura...........................................................................

351 351 351 352 352 354

POLECAMY

Jerzy Wiesław Gogola OCD

TEOLOGIA KOMUNII Z BOGIEM 17 × 24 cm, stron 422, oprawa twarda, cena – 49,00 zł

Synteza teologii duchowości stanowiąca swego rodzaju pomost pomiędzy teologią ascetyki i mistyki, uprawianą przez teologów pierwszej połowy XX wieku, a teologią duchowości, która wyłania się współcześnie także z doświadczenia mistrzów chrześcijańskiej duchowości, szczególnie karmelitańskich. Zaletą książki jest skupienie całej problematyki chrześcijańskiego życia duchowego wokół osobowej komunii z Bogiem.

Omawiana pozycja może stanowić pomoc dydaktyczną w nauczaniu teologii duchowości oraz służyć osobistej formacji duchowej.

OD OBJAWIENIA DO ZJEDNOCZENIA 14,5 × 20,5 cm, stron 290, oprawa miękka, cena – 24,00 zł

Spośród znaków czasu w obecnej chwili dwa wysuwają się na pierwszy plan w życiu osób konsekrowanych: wrażliwość na godność osoby oraz odkrycie ważności autentycznej wspólnoty ludzkiej i chrześcijańskiej. Praktyczna realizacja tych rzeczywistości decyduje o rozwoju osoby, żywotności instytutu zakonnego i działalności ewangelizacyjnej Kościoła.

OSOBA I WSPÓLNOTA 12,5 × 19,5 cm, stron 130, oprawa miękka, cena – 10,40 zł

To wszechstronne opracowanie problematyki modlitwy porządkuje i uzupełnia wiedzę tych, którzy modlą się, a pragną modlić się lepiej. „Kto się bowiem modli, ten doświadcza, że modlitwa dojrzewa. [...] Ewolucja modlitwy jest wynikiem coraz głębszego poznawania Boga i coraz pełniejszego oddawania się Mu. Modlitwa dojrzewa więc «Od Objawienia do zjednoczenia» wraz z dojrzewaniem wiary, nadziei i miłości”.

SERIA: FORMACJA ZAKONNA Redakcja serii – Jerzy W. Gogola OCD

1.

J. Gogola OCD, Ogólne wprowadzenie do formacji zakonnej W. Kiwior OCD, Etapy formacji zakonnej D. Wider OCD, Wychowanie do modlitwy Stron 220, cena – 8,00 zł 2.

J. Gogola OCD, Posłuszeństwo zakonne: teologia i praktyka P. Spiller OCarm, Formacja do życia wspólnego W. Kiwior OCD, Procedura obowiązująca przy eksklaustracji, sekularyzacji i wydalaniu z instytutu zakonnego Stron 192, cena – 7,30 zł 3.

J. Gogola OCD, Czystość konsekrowana: teologia i praktyka M. Zawada OCD, Dojrzałość osobowa w formacji zakonnej P. Spiller OCarm, Konsekracja zakonna Stron 176, cena – 7,70 zł

4. W trosce o ducha J. Gogola OCD, Ubóstwo konsekrowane: teologia i praktyka D. Wider OCD, Walka modlitwy W. Pietrzak SCJ, Sakrament pokuty w życiu zakonnym M. Zawada OCD, Klauzura zakonna W. Giertych OP, Sumienie czy superego?

P. Spiller OCarm, Charyzmat życia zakonnego w Kościele Stron 304, cena – 7,30 zł 5. W relacji z innymi D. Wider OCD, Rozwój miłości w życiu duchowym J. Kalniuk MS, Odpowiedzialni za formację J. Gogola OCD, Przyjaźń pomiędzy osobami konsekrowanymi M. Zawada OCD, Samotność i milczenie w życiu zakonnym A. Ruszała OCD, Wychowanie do kontemplacji Stron 280, cena – 10,40 zł

6. Formacja postaw J.W. Gogola OCD, Wiara w życiu konsekrowanym M. Zawada OCD, Nadzieja w życiu konsekrowanym S. Fudala OCD, Wychowanie do miłości P. Spiller OCarm, Roztropność w życiu konsekrowanym J. Kalniuk MS, Sprawiedliwość w życiu zakonnym P. Salamon OFMConv, Umiarkowanie cnotą na dzisiejsze czasy A. Ruszała OCD, Wychowanie do męstwa Stron 248, cena – 11,50 zł

7. Życie we wspólnocie zakonnej M. Zawada OCD, Teologia wspólnoty zakonnej P. Salamon OFMConv, Liturgia Kościoła w służbie życia konsekrowanego P. Spiller OCarm, Wspólnota w służbie Ewangelii Królestwa J.W. Gogola OCD, Osoba a wspólnota A. Ruszała OCD, Modlitwa w służbie budowania wspólnoty zakonnej D. Wider OCD, Rola osób starszych we wspólnocie zakonnej J. Bakalarz OP, Psychologiczne aspekty wspólnoty zakonnej Stron 304, cena – 12,70 zł

Komplet 7 tomów w cenie promocyjnej – 50,00 zł

Grzegorz Firszt OCD

ŻYCIE WEDŁUG RAD EWANGELICZNYCH 12,5 × 19,5 cm, stron 132, oprawa miękka, cena – 24,90 zł

Książka mówi o nowości kondycji osób konsekrowanych, które z trzech rad ewangelicznych czystości, ubóstwa i posłuszeństwa uczyniły oś swego życia.

Elio Gambari

ŻYCIE ZAKONNE PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II 14,5 × 20,5 cm, stron 792, oprawa miękka, cena – 20,00 zł

Monumentalne dzieło, które jest swoistą sumą na temat życia konsekrowanego po Soborze Watykańskim II. Książka ukazuje życie zakonne (i w ogóle konsekrowane) w aspekcie teologicznym, duchowym, prawnym i eklezjalnym.

KARMELITAŃSKI INSTYTUT DUCHOWOŚCI

STUDIUM DUCHOWOŚCI Oferuje dwuletni cykl wykładów z teologii duchowości. Mogą w nich uczestniczyć zarówno osoby świeckie, zakonne, jak i duchowne.

Udział w zajęciach jest bezpłatny.

OŚRODEK KONSULTACYJNO-FORMACYJNY Ośrodek służy pomocą praktyczną, udzielając indywidualnych konsultacji psychologicznych oraz pomagając w formacji do głębszego życia wiarą. Wsparcie mogą tu znaleźć młodzi zainteresowani życiem konsekrowanym, osoby konsekrowane, osoby duchowne, a także osoby świeckie zaangażowane w życie Kościoła.

Instytut mieści się w Krakowie przy ul. Rakowickiej 18a.

Jest stowarzyszony z Papieskim Wydziałem Teologicznym Teresianum w Rzymie i współpracuje z Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II w Krakowie.

FORMACJA DO ŻYCIA KONSEKROWANEGO Cykl ten obejmuje wykłady o tematyce formacyjnej dla wszystkich zainteresowanych, a szczególnie dla osób konsekrowanych. Program jest zmienny, ustalany na bieżąco.

Zajęcia odbywają się w drugim semestrze roku akademickiego.

Udział jest bezpłatny.

Studenci Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie mogą uczęszczać na wybrane przez siebie wykłady w Karmelitańskim Instytucie Duchowości z możliwością zaliczenia ich jako monograficzne.

Więcej informacji na temat Karmelitańskiego Instytutu Duchowości można znaleźć na stronie internetowej: www.kid.edu.pl