Wzrastać w miłości Bożej. Zagadnienie rozwoju miłości Bożej w człowieku według św. Jana od Krzyża

Rozprawa doktorska pt. Zagadnienie rozwoju miłości Bożej w człowieku według św. Jana od Krzyża, napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Wiesława Gogoli OCD, obroniona w 2009 roku na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.

Recenzenci: ks. prof. dr hab. Jan Machniak (PAT) prof. dr hab. Placyd Paweł Ogórek OCD (UKSW)

Oktawian Roman Stokłosa OCD

Wzrastać w miłości Bożej Zagadnienie rozwoju miłości Bożej w człowieku według św. Jana od Krzyża

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2011

© Karmelitański Instytut Duchowości, Kraków 2011 © Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2011

Redakcja i korekta Iwona Pawłowska Projekt okładki Paweł Matyjewicz

Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, dnia 26 listopada 2010 r.

Nr 368/2010 Imprimatur † Jan Zając, wik. gen.

Kraków, dnia 16 listopada 2010 r.

Nr 3461/2010

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax 12-416-85-02 Zapraszamy do księgarni internetowej www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-109-4

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW ............................................................. 11 WSTĘP ................................................................................. 13 I. TEOLOGICZNO-ANTROPOLOGICZNE PRZESŁANKI ROZWOJU MIŁOŚCI BOŻEJ W CZŁOWIEKU ................. 21 1. Przesłanki teologiczne ................................................... 22 1.1. Tajemnica Trójcy Świętej ......................................... 22 1.2. Tajemnica stworzenia .............................................. 27 1.3. Tajemnica grzechu pierworodnego ........................... 36 1.4. Tajemnica Wcielenia ............................................... 40 1.5. Tajemnica Odkupienia ............................................ 45 1.6. Wyposażenie nadprzyrodzone ................................ 51 1.6.1. Tajemnica łaski .............................................. 51 1.6.2. Cnoty teologalne ........................................... 53 1.6.3. Dary Ducha Świętego .................................... 62 2. Przesłanki antropologiczne ............................................ 66 2.1. Struktura bytu ludzkiego ........................................ 67 2.1.1. Sfera zmysłowa .............................................. 68 2.1.2. Sfera duchowa ............................................... 76 2.2. Bytowa jedność osoby ludzkiej ................................. 90 2.3. Otwarcie na Boga .................................................... 96 II. ROZWÓJ MIŁOŚCI BOŻEJ W SFERZE ZMYSŁOWEJ CZŁOWIEKA ................................................................. 101 1. Sfera zmysłowa jako miejsce rozwoju miłości Bożej ........ 103 2. Rozwój miłości Bożej w nocy czynnej zmysłów ............. 109

6

Spis treści

2.1. Istota rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej zmysłów ................................................................ 112 2.2. Podstawowe składniki rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej zmysłów ........................................ 121 2.2.1. Naśladowanie Jezusa Chrystusa .................... 121 2.2.2. Rozmyślanie ................................................ 127 2.2.3. Umartwienie własnych pożądań ................... 129 2.3. Owoce rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej zmysłów ................................................................ 148 3. Rozwój miłości Bożej w nocy biernej zmysłów ............... 152 3.1. Istota rozwoju miłości Bożej w nocy biernej zmysłów ............................................................... 154 3.2. Czynniki kształtujące rozwój miłości Bożej w nocy biernej zmysłów ..................................................... 165 3.2.1. Kontemplacja początkowa ............................ 166 3.2.2. Pokusy ......................................................... 179 3.3. Pozytywne skutki rozwoju miłości Bożej w nocy biernej zmysłów ..................................................... 183 III. ROZWÓJ MIŁOŚCI BOŻEJ W SFERZE DUCHOWEJ CZŁOWIEKA ................................................................ 189 1. Sfera duchowa człowieka jako miejsce rozwoju miłości Bożej ........................................................................... 190 2. Rozwój miłości Bożej w nocy czynnej ducha ................. 192 2.1. Istota rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej ducha .. 194 2.2. Płaszczyzny i środki rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej ducha ........................................................ 199 2.2.1. Płaszczyzna umysłu ..................................... 204 2.2.2. Płaszczyzna pamięci .................................... 216 2.2.3. Płaszczyzna woli .......................................... 224

Spis treści

7

2.2.3.1. Oczyszczenie woli z nieuporządkowanych uczuć ..................................................... 225 2.2.3.2. Oczyszczenie woli z namiętności wobec dóbr stworzonych .................................... 230 2.3. Owoce rozwoju miłości Bożej w nocy czynnej ducha.. 257 3. Rozwój miłości Bożej w nocy biernej ducha .................. 258 3.1. Istota rozwoju miłości Bożej w nocy biernej ducha .... 259 3.2. Kontemplacja wlana jako podstawowy środek rozwoju miłości Bożej w nocy biernej ducha ........... 269 3.3. Udręki duszy towarzyszące rozwojowi miłości Bożej w nocy biernej ducha ............................................ 299 3.4. Owoce rozwoju miłości Bożej w nocy biernej ducha ... 317 3.4.1. Rozpłomienienie i zranienie duszy ............... 317 3.4.2. Bezpieczne wędrowanie ............................... 328 IV. PEŁNIA ROZWOJU MIŁOŚCI BOŻEJ W CZŁOWIEKU ... 333 1. Zaręczyny duchowe ..................................................... 334 1.1. Istotne elementy doskonałej miłości Bożej w zaręczynach duchowych .................................... 334 1.1.1. Doświadczenie niezwykłej miłości Oblubieńca ................................................... 335 1.1.2. Wymiana obietnic i obopólna wierność ......... 341 1.1.3. Bolesne próby .............................................. 343 1.1.3.1. Oschłości duchowe ................................... 343 1.1.3.2. Ataki nieprzyjaciół .................................. 346 1.1.4. Gorące pragnienia Boga ............................... 351 1.2. Zasadnicze skutki rozwoju doskonałej miłości Bożej w zaręczynach duchowych ............................ 354 1.2.1. Całkowite oczyszczenie ................................ 354 1.2.1.1. Oczyszczenie władz zmysłowych ............... 355 1.2.1.2. Oczyszczenie władz duchowych ................ 359

8

Spis treści

1.2.2. Doskonałość cnót ......................................... 360 2. Małżeństwo duchowe ................................................... 361 2.1. Wymiar statyczny doskonałej miłości Bożej w małżeństwie duchowym .................................... 365 2.1.1. Natura statycznej doskonałej miłości Bożej w małżeństwie duchowym............................. 365 2.1.1.1. Zjednoczenie duszy z Bogiem ................... 366 2.1.1.2. Przeobrażenie duszy w Boga .................... 370 2.1.2. Cechy statycznej doskonałej miłości Bożej w małżeństwie duchowym............................. 380 2.1.3. Owoce miłości Bożej ..................................... 384 2.1.3.1. Doskonałość i heroiczność cnót .................

2.1.3.2. Niewypominanie przez Boga grzechów duszy .....................................................

2.1.3.3. Doświadczenie słodyczy Oblubieńca ..........

2.1.3.4. Dotknięcie Boże ......................................

2.1.3.5. Upojenie miłości .....................................

2.1.3.6. Pragnienie przebywania z Bogiem w samotności ..........................................

2.1.3.7. Wywyższenie duszy przez Boga ................

2.1.3.8. Całkowite oddanie się duszy na służbę Umiłowanemu ........................................

2.2. Wymiar dynamiczny doskonałej miłości Bożej w małżeństwie duchowym ....................................

385 388 388 389 390 391 392 396 400

2.2.1. Istotne cechy dynamicznej doskonałej miłości w małżeństwie duchowym............................. 402 2.2.2. Skutki dynamicznej doskonałej miłości Bożej w małżeństwie duchowym............................. 414 2.2.2.1.

2.2.2.2.

2.2.2.3.

2.2.2.4.

Nowe życie .............................................

Poznawanie przymiotów boskich ...............

Przewrót psychiczny ................................

Przebudzenie się Boga w duszy .................

415 416 422 427

Spis treści

9

2.2.2.5. Pragnienie bezpośredniego widzenia Boga .. 432 2.2.2.6. Śmierć z miłości ...................................... 440 ZAKOŃCZENIE ................................................................ 445 BIBLIOGRAFIA .................................................................. 451

WYKAZ SKRÓTÓW

DZIEŁA ŚW. JANA OD KRZYŻA DGK JKL NC P PD S ŻPM

– – – – – – –

Droga na Górę Karmel Listy Noc ciemna Przestrogi Pieśń duchowa Słowa światła i miłości Żywy płomień miłości

ACr AK Ang EphCarm EstTrin EtCarm GS

– – – – – – –

LG

–

„Analecta Cracoviensia”, Kraków „Ateneum Kapłańskie”, Włocławek „Angelicum”, Roma „Ephemerides Carmeliticae”, Roma „Estudios Trinitarios”, Salamanca „Études Carmelitaines”, Paris Konstytucja dogmatyczna o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (1965) Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium (1964) „Monte Carmelo”, Burgos „Nouvelle Revue Théologique”, Tournai Patrologiae cursus completus. Series Latina I–CCXVII, wyd. J.P. Migne, Paris 1878–1890 „Quaderni Carmelitani”, Brescia

INNE SKRÓTY

MontCarm – NRTh – PL – QuadCarm –

12 RasTeol

Wykaz skrótów

–

RechScRel – RevAscMyst – RevEsp – RevEspTeol – RevRel – RevThom – RivVitSp – RF – RH – SJC STh SpirLife TeolEsp T VerVid ViCrist VidEspir ViSobr ViSp VitCarm WPT ZeszKarm

– – – – – – – – – – – – –

„Rassegna di Teologia Ascetica e Mistica”, Firenze „Recherches de Science Religieuse”, Paris „Revue d’Ascétique et Mystique”, Paris „Revista de Espiritualidad”, Madrid „Revista Española de Telogía”, Madrid „Review for Religious”, Saint Louis (Missouri) „Revue Thomiste”, Toulouse „Rivista di Vita Spirituale”, Roma „Roczniki Filozoficzne”, Lublin Jan Paweł II, Encyklika o Odkupieniu i godności rodzaju ludzkiego Redemptor hominis (1979) „San Juan de la Cruz”, Segovia – Córdoba – Ubeda Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna „Spiritual Life”, Washington „Teología Espiritual”, Valencia Teresa od Jezusa, Twierdza wewnętrzna „Verdad y Vida”, Madrid „Vita Cristiana”, Firenze „Vida Espiritual”, Colombia „La Vida Sobrenatural”, Salamanca „La Vie Spirituelle”, Paris „Vita Carmelitana”, Roma „Wrocławski Przegląd Teologiczny”, Wrocław „Zeszyty Karmelitańskie”, Poznań

WSTĘP

Od czasu ogłoszenia św. Jana od Krzyża doktorem Kościoła wzrosło zainteresowanie jego pisarstwem nie tylko w kręgach zawodowych teologów. W nurcie nowych badań zajęto się pogłębieniem wiedzy o życiu2 i twórczości3 Świętego z Fontiveros, co przyniosło nowatorskie i wszechstronne spojrzenie na autora Drogi na Górę Karmel. Nastąpił prawdziwy renesans literatury naukowej poświęconej karmelitańskiemu mistykowi, czego świadectwem jest ogromna bibliografia sanjuanistyczna4, opracowana krytycznie i opublikowana przez hiszpańskiego karmelitę bosego M. Diego Sáncheza. Spuściznę pisarską Doktora Karmelu bada się w wielorakich aspektach: mistycznym, duchowościowym, teologicznym, 1

1 2

3

4

Dokonał tego papież Pius XI 24 sierpnia 1926 r.

Biografii św. Jana od Krzyża jest wiele, a wśród nich najlepiej udokumentowane to: CRISÓGONO DE JESÚS SACRAMENTADO, Vida de San Juan de la Cruz, Madrid 1997; B. FROISSART, Święty Jan od Krzyża, Kraków 1982; EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, O. STEGGINK, Tiempo y vida de San Juan de la Cruz, Madrid 1992; U. DOBHAN, R. KÖRNER, Johannes vom Kreuz. Die Biographie, Freiburg 1992; M.D. POINSENET, Stromą ścieżką. Święty Jan od Krzyża, Kraków 1991.

Twórczość św. Jana od Krzyża w sposób pogłębiony ukazują następujące opracowania: CRISÓGONO DE JESÚS SACRAMENTADO, San Juan de la Cruz, su obra científica y su obra literaria, t. I–II, Madrid – Ávila 1929; EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, San Juan de la Cruz y el misterio de la Santíssima Trinidad en la vida espiritual, Zaragoza 1947; B. JIMÉNEZ DUQUE, En torno a San Juan de la Cruz, Barcelona 1960; G. MOREL, Le sens de l’existence selon Saint Jean de la Croix, t. I–III, Paris 1960–1961; LUCIEN MARIE DE S. JOSEPH, L’experience de Dieu. Actualité du message de saint Jean de la Croix, Paris 1968; EULOGIO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, San Juan de la Cruz y sus escritos, Madrid 1969; F. RUIZ, Místico y maestro. San Juan de la Cruz, Madrid 1986; F. RUIZ, Święty Jan od Krzyża. Pisarz – pisma – nauka, Kraków 1998.

Por. M. DIEGO SÁNCHEZ, Bibliografía sistemática de San Juan de la Cruz, Madrid 2000.

14

Wstęp

literackim, poetyckim, historycznym, filozoficznym, estetycznym, psychologicznym itd.5.

Pogłębione studia teologów sprawiły, że w Janie od Krzyża dostrzega się nie tylko mistrza modlitwy i kierownika duchowego korzystającego z istniejących już systemów teologicznych, ale genialnego, oryginalnego teologa-mistyka obdarzonego niezwykłą wrażliwością, wyobraźnią i wnikliwością. Święty przedstawia się badaczom (teologom) pod względem intelektualnym i duchowym jako pisarz samodzielny i wolny, jako autor własnej oryginalnej syntezy teologicznej. Rzadko wskazuje źródła, z których czerpie materiał do swych komentarzy. Myśli zapożyczone od innych autorów łączą się w jego pismach, niemal w sposób organiczny, z jego własnymi przemyśleniami i osobistym doświadczeniem6. Uważa się, że posiadł wiedzę teologiczną i nadprzyrodzone doświadczenie Boga w wysokim, a może nawet w nieosiągalnym stopniu7. Uczeni nie wahają się uznawać św. Jana od Krzyża wręcz za jednego z największych teologów mistycznych Kościoła Zachodniego, podkreślając, że w jego komentarzach korespondują głęboka wiedza teologiczna i żywe doświadczenie Boga. Święty z Fontiveros uchodzi wśród wielu badaczy, zwłaszcza współczesnych, za twórcę uporządkowanego systemu myślowego o profilu teologiczno-mistycznym. Wybitny znawca sanjuanistycznej doktryny, Federico Ruiz stwierdza, że w twórczości karmelitańskiego mistyka uwidacznia się racjonalny system, stanowiący zwartą całość. Doktor Mistyczny bowiem szczegółowo przedstawia zagadnienia takie, jak tajemnice Trójcy Świętej, łaski, odkupienia, życia w Chrystusie, zamieszkiwanie Osób Boskich w duszy, udział człowieka w życiu trynitarnym.

Dokładnie bada i opisuje rolę cnót teologalnych wiary, nadziei i miłości w procesie duchowego doskonalenia człowieka8. Często świadomie nie wyczerpuje poruszanej tematyki9. Nie ogranicza się jedynie do przekazania obiektywnej, pełnej informacji dotyczącej 5 6 7 8 9

Por. tamże, s. 19.

Por. B. FROISSART, Święty Jan od Krzyża, s. 85.

Por. F. RUIZ, Święty Jan od Krzyża…, s. 373.

Por. tamże, s. 372–377.

Por. DGK, Prolog, 8–9; II, 6, 8; PD, Prolog, 2–3.

Wstęp

15

Boga, ale przede wszystkim dąży do wzbudzenia u czytającego pragnienia nawiązania z Nim miłosnej relacji. Bóg św. Jana od Krzyża, pozostając rzeczywistością transcendentną, z miłości do człowieka staje się dla niego Kimś bliskim. Niedostępny i nieprzenikniony jest tylko dla kogoś, kto nie otwiera Mu swego serca, natomiast odkrywa swoją obecność przed każdym, kto oddaje się Mu w miłości.

Omawiany autor nigdy nie „teoretyzuje” na temat Boga. Ukazuje Go zawsze jako Kogoś zaangażowanego w istotne relacje ze stworzeniem. Jest to Bóg kochający człowieka, obdarzający go miłością, i pragnący, aby on całkowicie otworzył się na tę miłość, przyjął ją i uczynił swoją. Święty, będąc sam tak pełen żaru miłości Bożej10, iż pisze o niej na każdej stronie, niemal w każdej linijce11, pragnie, aby wszyscy doszli „do boskiego światła, do możliwie najdoskonalszego w tym życiu zjednoczenia miłości z Bogiem” (DGK I, Prolog, 1).

Mówi o tym często zarówno w Drodze na Górę Karmel, jak i w Nocy ciemnej12. Cały jego pisarsko-pastoralny wysiłek zmierza do tego, aby człowiek pozwolił się ogarnąć miłości Bożej, całkowicie dla niej otworzył przestrzeń swojej egzystencji i stał się mistykiem. Przypomina, że człowiek został stworzony z miłości na obraz i podobieństwo Boga i jest przeznaczony od wieków do pełnego uczestnictwa w Jego miłości. Ma zatem wzrastać i nieustannie rozwijać w sobie miłość Bożą, aż do osiągnięcia możliwie najdoskonalszego jej stanu w życiu doczesnym13. Realizacja tego powołania przez człowieka staje się wiodącym tematem pism mistyka Karmelu.

W związku z tym zasadne i potrzebne wydaje się podjęcie właśnie tego aspektu sanjuanistycznej agapetologii. Główny problem tej rozprawy zawarty będzie w pytaniu: w jaki sposób św. Jan od Krzyża rozumie proces rozwoju miłości Bożej w człowieku, w jaki 10 11

12 13

Por. PD, Prolog, 1. 2.

Termin miłość pojawia się osiem razy w szesnastu linijkach pierwszej księgi Nocy ciemnej (4, 7) poświęconej w zasadzie opisowi najciemniejszego okresu nocy.

Por. DGK II, 16, 10; NC II, 13, 11.

Należy tutaj podkreślić, iż Święty nie zamierzał i nigdy faktycznie nie napisał żadnego systematycznego traktatu agapetologicznego. Był przede wszystkim mistagogiem wprowadzającym na drogi zjednoczenia z Umiłowanym. O Bogu i Jego miłości pisał z pasją i wielkim zaangażowaniem.

16

Wstęp

sposób go ukazuje i interpretuje? Drugorzędnym problemem będzie pytanie o czynniki kształtujące (stymulujące) ten proces na poszczególnych etapach jego rozwoju i specyficzne skutki, jakie sprawia w człowieku. Należy nadmienić, iż celem pracy jest próba odsłonięcia tej niezwykłej rzeczywistości w człowieku, która się w nim dokonuje, mimo iż początek ma ona poza nim – w Bogu-Miłości. Naturalnie, ważką okolicznością do podjęcia niniejszego tematu jest to, iż omawiane zagadnienie nie zostało dotąd wystarczająco przedstawione we współczesnych komentarzach teologicznych, tak polskich, jak i zagranicznych. Nie podjęto żadnego całościowego i gruntownego studium tematyki rozwoju miłości Bożej w człowieku według św. Jana od Krzyża. Istnieją prace, w których to zagadnienie traktowane jest marginalnie w kilku zdaniach czy paragrafach, jak np. dzieła: V. Capánagi San Juan de la Cruz.

Valor psicologico de su doctrina (Madrid 1950), Marii Eugeniusza od Dzieciątka Jezus Jestem córką Kościoła (Kraków 1984), Federico Ruiza Święty Jan od Krzyża. Pisarz – pisma – nauka (wyd. pol. Kraków 1998), H. Sansona L’esprit humain selon Jean de la Croix (Paris 1953), Z. Gabriela Wiszowatego Ukryty Oblubieniec. Św. Jana od Krzyża nauka o Bogu (Lublin 2003). W innych bada się ten rozwój aspektowo, wybiórczo, zawężając go do poszczególnych okresów czy stanów życia duchowego, jak np. w pracach: R. Garrigou-Lagrange’a L’Amour de Dieu et la Croix de Jésus. Étude de la théologie mystique sur le problème d’amour et les purifications passives d’après les principes de St. Thomas d’Aquin et la doctrine de St. Jean de la Croix (Paris 1929), Juana José de la Inmaculada Hace tal obra el amor (Vitoria 1974) i El último grado del amor, o Ensayo sobre la „Llama de amor viva” de San Juan de la Cruz (Santiago de Chile 1941), Gabriela od św.

Marii Magdaleny Św. Jan od Krzyża, doktor miłości Bożej (Kraków 1940), Jerzego Skawronia Nieskończone horyzonty miłości (Kraków 2003). Do tego skromnego stanu badań należy dodać jeszcze agapetologiczną biografię Bruna de Jésus-Marie Vie d’amour de Saint Jean de la Croix (Paris 1936). Występuje zatem luka, którą należy zapełnić. O słuszności i potrzebie tego przedsięwzięcia przekonuje także fakt, że św. Jan od Krzyża jest doktorem Kościoła oraz jednym

Wstęp

17

z najwybitniejszych mistyków Kościoła Zachodniego. Jego doktryna, żywa do dnia dzisiejszego, kształtowała i kształtuje oblicze teologii duchowości. Istnieje również praktyczny, pastoralny powód napisania tej pracy: pragnienie przyjścia z pomocą współczesnemu człowiekowi w odkrywaniu miłości Bożej, przeżywaniu jej i doskonaleniu się w niej. Niniejsza próba ukazania nauki Świętego o rozwoju miłości Bożej w człowieku jest formą odpowiedzi na postulat Vaticanum II, który w Konstytucji dogmatycznej o Kościele zachęca wiernych w następujących słowach do osiągania świętości, czyli doskonałej miłości Bożej: „Wszyscy więc chrześcijanie zachęcani są i zobowiązani do osiągnięcia świętości i doskonałości własnego stanu. Niechaj tedy wszyscy starają się należycie kierować swymi uczuciami, aby korzystanie z rzeczy ziemskich i przywiązanie do bogactw wbrew duchowi ewangelicznego ubóstwa nie przeszkodziło im w osiągnięciu doskonałej miłości, zgodnie z upomnieniem Apostoła: Którzy używają tego świata, niech nie zatrzymują się w nim: przemija bowiem postać tego świata (por. 1 Kor 7, 31)” (LG 42).

Podstawowym źródłem do analizy poglądów św. Jana od Krzyża w dziedzinie ujmowania i rozumienia rozwoju miłości Bożej w człowieku będą wszystkie jego dzieła zawarte w piątym wydaniu krytycznym, przygotowanym przez dwóch współczesnych znawców doktryny sanjuanistycznej: José Vincente’a Rodrígueza i Federico Ruiza, a opublikowanym w Madrycie14. Skorzystano także z polskiego przekładu dzieł Świętego, dokonanego przez Bernarda Smyraka15, traktując je jako materiał porównawczy w stosunku do tekstów oryginalnych i wykorzystując je przy cytowaniu istotnych fragmentów. Zdecydowano się na przytaczanie w przypisach obszernych fragmentów testów Świętego, aby czytelnikowi dać możliwość ciągłego śledzenia jego nauki i pozostawania w klimacie jego ducha i wymagań. Również ze względu na dochowanie wierności myśli i doktrynie omawianego autora zdecydowano się na dosyć częste używanie w przedkładanej rozprawie jego wyrażenia „dusza” 14

15

Por. SAN JUAN DE LA CRUZ, Obras completas, Madrid 19935. Jest to krytyczna edycja, oparta na pierwotnych kodeksach pism św. Jana od Krzyża.

Por. ŚW. JAN OD KRZYŻA, Dzieła, Kraków 19955.

18

Wstęp

na określenie całego cielesno-duchowego człowieka, a nie tylko w znaczeniu formy ciała16. Jest rzeczą uderzającą, iż Święty, mówiąc o człowieku, ma na myśli zasadniczo duszę17. Stąd też jego wizja człowieka jest zasadniczo wizją duszy jako oblubienicy Oblubieńca Niebieskiego. Zachowanie tego technicznego wyrażenia, które w symbolice oblubieńczej posiada właściwe sobie znaczenie, pozwoli przemawiać mistykowi jako przewodnikowi, który swobodnie porusza się we wzniosłych regionach miłości Bożej, nieznanych większości, a odkrywanych stopniowo dzięki niemu.

W opracowaniu niniejszej dysertacji korzystano także z opracowań twórczości św. Jana od Krzyża. Istnieje pokaźna liczba prac obcojęzycznych dotyczących nauki mistyka Karmelu. Polska bibliografia sanjuanistyczna na tle tych publikacji przedstawia się raczej skromnie18. Dlatego korzystano przede wszystkim z prac uczonych zachodnich. Ze względu na ich obfitość sięgnięto tylko do tych pozycji, które uznano za nieodzowne przy omawianiu problematyki agapetologicznej, starając się skupić raczej na samodzielnej analizie tekstu źródłowego.

W niniejszym opracowaniu zastosowano dwie metody najczęściej wykorzystywane w teologii duchowości: dedukcyjną i indukcyjną19. Pierwsza, wychodząc od danych biblijno-teologicznych, zmierza do zweryfikowania według nich i sprecyzowania osobistego doświadczenia duchowego. Druga natomiast, analizując szczegółowo konkretne doświadczenie duchowe, dąży do określenia ogólnych zasad rządzących życiem duchowym. Pomocniczo zastosowana została także metoda porównawcza przy ukazaniu wpływu dorobku innych filozofów i teologów na kształtowanie się doktryny sanjuanistycznej.

16 17

18 19

Por. ŻPM 3, 67.

Jan od Krzyża bardzo rzadko używa słowa „człowiek”. Najczęściej posługuje się w swoim słownictwie określeniami dusza lub dusze. Chce w ten sposób podkreślić istotną wartość pierwiastka wewnętrznego i duchowego w człowieku.

Por. M. DIEGO SÁNCHEZ, Bibliografía sistemática de San Juan de la Cruz.

Por. C.A. BERNARD, Wprowadzenie do teologii duchowości, Kraków 1996, s. 44–49; M. CHMIELEWSKI, Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej, Lublin 1999, s. 145–148; A.G. MATANIĆ, La spiritualità come scienza. Introduzione metodologica allo studio della vita spirituale cristiana, Milano 1990, s. 91–95.

Wstęp

19

Całościowy obraz interesującego nas zagadnienia rozwoju miłości Bożej w człowieku opracowany w tej książce został ujęty w czterech rozdziałach.

Rozdział pierwszy poświęcony jest omówieniu teologicznych i antropologicznych przesłanek rozwoju miłości Bożej w człowieku. Mimo iż posiada charakter wprowadzający, jest on konieczny, gdyż kładzie fundamenty pod dalsze rozważania. Późniejsze analizy agapetologiczne byłyby wręcz niezrozumiałe bez uprzedniego wskazania na ich zaplecze teologiczne i antropologiczne.

Stąd też w ramach przesłanek teologicznych zostanie ukazane kilka fundamentalnych tajemnic Bożych, a mianowicie: Trójcy Świętej, stworzenia, Wcielenia, Odkupienia oraz nadprzyrodzonego wyposażenia osoby ludzkiej.

Pewne niezbędne dopełnienie analiz poświęconych uwarunkowaniom teologicznym stanowi część rozdziału koncentrująca się na przesłankach antropologicznych. W ramach tych przesłanek zostaną przedstawione struktura bytu ludzkiego, bytowa jedność osoby ludzkiej oraz jej otwarcie na Boga.

Przedmiotem rozważań rozdziału drugiego będzie problematyka związana z rozwojem miłości Bożej w sferze zmysłowej człowieka. W ramach tej problematyki skrótowo będzie zaprezentowana sfera zmysłowa jako miejsce rozwoju miłości Bożej. Natomiast szczegółowo zostaną omówione dwa fundamentalne etapy tego rozwoju: w nocy czynnej zmysłów i w jej biernej odpowiedniczce. Ponadto w każdym z tych etapów wskazane będą czynniki kształtujące ten rozwój oraz skutki, jakie on sprawia w tej sferze człowieka.

W rozdziale trzecim przyjdzie zatrzymać się przede wszystkim na rozwoju miłości Bożej w sferze duchowej. Po krótkim przedstawieniu tej sfery jako uprzywilejowanego miejsca rozwoju miłości Bożej, zostaną poddane szczegółowej analizie dwa węzłowe, wzajemnie i ściśle przenikające się etapy tegoż rozwoju: czynny (noc czynna ducha) i bierny (noc bierna ducha). W prezentacji pierwszego z nich rozważania skoncentrowane będą wokół zagadnień istoty, płaszczyzn, środków i skutków rozwoju. W ramach przedstawienia

20

Wstęp

drugiego omówione zostanie głównie miłosne działanie samego Boga w głębi ludzkiego ducha. Tu uwaga zostanie zwrócona szczególnie na kontemplację wlaną jako bezpośrednie działanie Boże kształtujące rozwój miłości nadprzyrodzonej w duszy. Całość rozważań dopełni omówienie owoców tegoż rozwoju.

W rozdziale czwartym zostanie ukazana pełnia rozwoju miłości Bożej w człowieku. Wskazuje ona na rzeczywistość dynamiczną, pewne „dzieło” coraz głębszego współdziałania i wzajemnego przenikania się Osób Boskich i osoby ludzkiej. Pierwszym stopniem tego „dzieła” jest stan zaręczyn duchowych, drugim – małżeństwa duchowego. W ramach prezentacji pierwszego stopnia szczegółowo zostaną scharakteryzowane istotne elementy doskonałej miłości Bożej w zaręczynach duchowych, takie jak doświadczenie niezwykłej miłości Oblubieńca, wymiana obietnic i obopólna wierność, bolesne próby i gorące pragnienie Boga. Omówione zostaną także zasadnicze skutki, jakie ta miłość sprawia w duszy w tym stanie.

Przy ukazywaniu drugiego stopnia, jakim jest małżeństwo duchowe, rozważania skoncentrowane będą wokół doskonałej miłości Bożej w jej podwójnym wymiarze: statycznym i dynamicznym.

W odniesieniu do pierwszego wymiaru trzeba będzie przeanalizować naturę i owoce tej miłości. Odnośnie do drugiego należy ukazać najpierw właściwe cechy tej miłości, by potem zaprezentować jej skutki: od nowego życia poczynając, poprzez poznawanie przymiotów boskich, przewrót psychiczny, przebudzenie się Boga w duszy, pragnienie bezpośredniego widzenia Boga, na śmierci z miłości kończąc.

ROZDZIAŁ I

TEOLOGICZNO-ANTROPOLOGICZNE PRZESŁANKI ROZWOJU MIŁOŚCI BOŻEJ W CZŁOWIEKU

Interpretując naukę św. Jana od Krzyża, nie można zrozumieć i wyjaśnić zagadnienia rozwoju miłości Bożej w człowieku w oderwaniu od tajemnicy Trójjedynego Boga, który objawił nieskończoną miłość już w dziele stworzenia i odkupienia. Nie można go także w pełni pojąć i „odczytać”, nie uwzględniwszy wizji człowieka, który został stworzony z miłości, by nieustannie, przez całe swoje życie, dążył do osiągnięcia miłości Boga ponad wszystko i do miłosnego z Nim zjednoczenia1. Temu jedynemu celowi ostatecznemu powinno być podporządkowane całe życie ludzkie na ziemi2. Prawidłowe zatem i wieloaspektowe wyjaśnianie sanjuanistycznego procesu rozwoju miłości Bożej w osobie ludzkiej, aż do jej przemienienia się w Boga przez miłość, domaga się niejako z konieczności uwzględnienia dwojakich przesłanek: teologicznych i antropologicznych3.

1

2

3

M.F. DE HARO, La noche del sufrimiento. Interpretación simbólica de la vida y sus crisis según San Juan de la Cruz, SJC 6 (1990), s. 66; M.G. HERRÁIZ, Boceto del hombre neuvo según San Juan de la Cruz, SJC 8 (1992), s. 155; M. KIWKA, Las estructuras básicas del ser humano en el pensamiento de San San Juan de la Cruz, SJC 33 (2004), s. 8.

Por. PD 29, 1: „Nic bowiem nie jest konieczniejsze i pożyteczniejsze niż miłość”.

Por. także PD 29, 3: „Przecież dla tej miłości zostaliśmy stworzeni”; PD 28, 1: „Bóg pragnie jedynie miłości”; PD 13, 11: „Jak miłość łączy Ojca z Synem, tak również łączy duszę z Bogiem”. Z punktu widzenia sanjuanistycznej antropologii, człowiek transcenduje rzeczywistość i samego siebie w kierunku miłości.

Wyjaśnianie przez Jana od Krzyża zagadnienia rozwoju miłości Bożej w człowieku zrośnięte jest z całym jego systemem teologiczno-mistycznym. U podstaw

22

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

Szkicowe przedstawienie (analiza) tych zagadnień będzie celem i treścią niniejszego rozdziału. Pozwoli ono lepiej dojrzeć i zrozumieć meritum i specyfikę procesu rozwoju miłości Bożej w człowieku w doktrynie mistycznej św. Jana od Krzyża.

Należy jednak zaznaczyć, iż niniejsza analiza tych przesłanek nie będzie wyczerpująca. Nie przynależy ona do centralnego tematu obecnej pracy. Niemniej jednak stanowi ważny fragment rozważań w tym studium, pozwalający stworzyć pewną podstawę do dalszych analiz.

1.

PRZESŁANKI TEOLOGICZNE

Proces rozwoju miłości Bożej w człowieku, ukazany przez św. Jana od Krzyża, jest w istocie rzeczywistością nadprzyrodzoną, tajemniczą, przekraczającą naturalne zdolności człowieka. Dlatego refleksja nad tą rzeczywistością nie jest sprawą łatwą i wymaga uprzedniego omówienia podstawowych teologicznych przesłanek umożliwiających rozwój miłości Bożej w osobie ludzkiej. Celem zatem tego paragrafu będzie analiza tych przesłanek, czyli podstawowych Bożych tajemnic objawionych, obecnych w pismach Doktora Karmelu w kontekście ich ścisłego związku z procesem rozwoju miłości Bożej w człowieku. Chodzi tu przede wszystkim o tajemnice: Trójcy Świętej, stworzenia, Wcielenia, Odkupienia oraz nadprzyrodzonego wyposażenia osoby ludzkiej.

1.1. Tajemnica Trójcy Świętej Jan od Krzyża, chcąc nakreślić najgłębsze teologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku, wskazuje na Trójcę Świętą, jedną z największych tajemnic chrześcijańskiego objawienia4. Czyni tak dlatego, ponieważ jest świadomy, iż fundamentalną

4

rozumienia tego systemu znajduje się jego wizja Boga oraz złączona z nią koncepcją człowieka.

Szerzej na temat Trójcy Świętej i jej roli w kształtowaniu miłości Bożej w człowieku w doktrynie mistycznej św. Jana od Krzyża traktują następujące pozycje: EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, San Juan de la Cruz…; tenże, La Santíssima Trinidad, venero

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

23

rzeczywistością tej tajemnicy jest nieustanna, jednocząca, najdoskonalsza i najgłębsza perychoreza miłości5. Jest ona wspólna dla Trzech Osób Bożych, stanowiąc zasadę ich wewnątrztrynitarnego życia. Sprawia, że pozostają One w ustawicznym akcie wzajemnego obdarowywania się i przyjmowania6. Ojciec, Syn i Duch Święty, mimo iż są różnymi Osobami, jednoczą się dzięki miłości w jednej naturze Boskiej7, „w prostocie jednego bytu” (ŻPM 3, 17). Jest to jeden Bóg w trzech Osobach8. „Jest to ten sam Bóg w jedynym swym podmiocie, czyli Ojciec, Syn i Duch Święty” (ŻPM 3, 2)9.

5

6

7

8

9

espiritual en San Juan de la Cruz, EstTrin 13 (1979), s. 207–219; ANICETO DEL DIVINO REDENTOR, La inhabitación de la Santíssima Trinidad en el alma, según San Juan de la Cruz, RevEsp 2 (1943), s. 37–49; B. APERRIBAY, Influjo causal de las divinas personas en la experiencia mística, VerVid 7 (1949), s. 75–98; R. HARDY, The Hidden God and Juan de la Cruz (1542–1591), EphCarm 27 (1976), s. 241–262.

Pojęcie miłości jest fundamentalnym określeniem używanym przez św. Jana od Krzyża w próbie opisu rzeczywistości Bożej.

Por. O Trójcy Przenajświętszej 1: „Było już na początku / Słowo i w Bogu żyło, / W którym swoje piękności / I swoje szczęście kryło. // To Słowo było Bogiem / I początkiem się zwało, / I było na początku, / A początku nie miało. // Ono było początkiem, / Początku w nim nie ma; / Co się zrodził w początku, / Słowem Syn jest nazwany. // On zawsze był poczęty, / A zawsze się poczyna, / Ojciec Przedwieczny swój byt / Zlewa na swego Syna. // Tak więc Synowska chwała / Jest w Ojcu położona, / A chwała Ojca cała / Jest w Synu wyrażona. // Jak kochany w kochanym / Jeden się w drugim znajduje, / Miłość co ich łączy, / W istności występuje. // I we wszystkich swych przymiotach, / W potędze i równości / Trzech Osób – jedna miłość / Kryje się w ich istności! // I jedna miłość ich wszystkich, / W jedną miłość złączyła / Kochanych z kochającym, / W którym każda z nich żyła. // […] / Stąd więc jest nieskończona / Miłość, co ich łączyła”. Należy zauważyć, iż powyższy utwór poetycki, podejmujący teologiczną refleksję nad Prologiem Ewangelii według św. Jana (pierwsze strofy są swoistą parafrazą Ewangelii Janowej) i ukazujący bardzo interesująco trynitarną tajemnicę miłości, nie został objaśniony i rozwinięty szerzej w odrębnym komentarzu przez św. Jana od Krzyża. Mimo to jednak zachowany utwór dostarcza wiele interesującego materiału na temat poruszanego przez nas zagadnienia.

Por. O Trójcy Przenajświętszej 1: „A byt, który Trzej mają / Każda z nich posiadała, / Każda z nich kocha Tego / W którym ten swój byt miała. // I ten byt ich odrębny / Jedną wspólność stanowi / I łączy ich w jedności, / Której nikt nie wysłowi”.

Por. ŻPM 2, 1: „W tej strofie dusza tłumaczy, że wszystkie trzy Osoby Trójcy Przenajświętszej: Ojciec, Syn i Duch Święty […] w istocie swej są jedną i tą samą rzeczą”.

Ojciec, Syn i Duch Święty konstytuują się we wzajemnych relacjach. Syn pochodzi od Ojca przez zrodzenie. Nasz mistyk stwierdza, że Ojciec „udziela Mu swego bytu

24

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

Miłość jest racją jedności i różnicy Osób w Bogu10. Ojciec miłuje Syna taką samą miłością jak Syn Ojca. Ich miłość jest identyczna.

Miłość Syna zawsze jest ukierunkowana na Ojca. Duch Święty jest ich wzajemną osobową relacją, wyrazem miłości wzajemnej Ojca i Syna. Pochodzi od Nich obu. Jest więzią i owocem Ich wzajemnej miłości11. W Nim Ojciec miłuje Syna, a Syn miłuje Ojca12. Ojciec, Syn i Duch Święty są zatem różni, ale miłość stanowi węzeł wyrażający Ich jedność. Są jednością bytu i jednością miłości. Tę miłość Doktor Karmelu pojmuje również jako miłość jednej istoty Bożej, czyli miłość, jaką Bóg miłuje Siebie. Dlatego miłość nie stanowi tylko przymiotu rzeczywistości Boga; On jest Miłością. Stąd nasz mistyk może powiedzieć, że istotą Trójosobowego Boga jest miłość: „Wśród Trzech Jedyna miłość / Istność ich stanowiła” (O Trójcy Przenajświętszej 1).

Ta miłość jest nieśmiertelna, odwieczna. W niej więc Bóg miłuje swą Istotę i wszystko, co w tej Istocie się zawiera – co tej Istoty jest odbiciem, a więc wszystkie byty razem wzięte i każdy pojedynczy osobno13. Z tego wynika ważna dla miłości człowieka do Boga

10

11

12

13

[…] w wieczności, w której zawsze Go rodzi i ma zrodzonego” (PD 1, 5). Duch Święty pochodzi od Nich Obu. Por. O Trójcy Przenajświętszej 1: „Jak kochany w kochanym / Jeden się w drugim znajduje”. Zob. S. GATTO, La comunione con Dio in Cristo, w: La comunione con Dio secondo San Giovanni della Croce, Roma 1968, s. 144.

Por. PD 39, 3: „To samo tchnienie miłości, jakie Ojciec tchnie w Syna, Syn w Ojca, a którym jest sam Duch Święty”. Zob. P. FERLAY, Père et Fils dans l’Esprit. Le mystère trinitaire de Dieu, Paris 1979, s. 104–111.

Por. O Trójcy Przenajświętszej 2: „W tej bezkresnej miłości, / Która z Dwóch pochodziła, / Mówił Ojciec do Syna / Słowa pełne radości. // Słowa rozkoszy takiej, / Iż jej nikt nie kosztował, / Tylko Syn Boży jeden / Nimi się rozkoszował. // O ile odczuć można, / Słowa Ojca te były: / «Nic mi nie daje szczęścia, / Tylko ty, Synu miły». // Wszelkie upodobanie / Tylko w Tobie znajduję / I co Tobie jest drogie, / Ja również to miłuję. // Kto niepodobny Tobie / Nie uznam go za swego, / Bom Ciebie upodobał / O życie życia mego! // Jesteś blaskiem mej światłości, / Jesteś moją mądrością, / Obrazem mej istoty, / Najgłębszą mą radością”.

Por. PD 32, 6: „Dla należytego zrozumienia tych spraw należy wiedzieć, że Bóg jak nie kocha niczego poza sobą, tak samo również kocha wszystko nie inaczej, jak samego siebie. Wszystko bowiem kocha dla siebie, zaś miłość ma rację celu.

Bóg więc nie kocha stworzeń dla nich samych, tylko dla siebie. Gdy więc kocha duszę, tym samym wprowadza ją niejako w siebie, równa ją z sobą, czyli kocha ją w sobie samym tą samą miłością, jaką kocha siebie”.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

25

prawda. Ta miłość, obejmująca Istotę Bożą i stanowiąca odwieczne wzajemne udzielanie się Ojca i Syna w miłości Duchowi Świętemu, staje się przyczyną istnienia człowieka i jego miłości ku Bogu. Tylko miłość w pełni zapodmiotowana w Bogu i z Nim się utożsamiająca może być najgłębszą racją wszelkiej miłości Bożej w człowieku. Każdy człowiek, tak samo zresztą jak cały świat, jest bowiem włączony w pewien sposób w samo wewnętrzne, trynitarne życie miłości Osób Boskich. Dlatego św. Jan od Krzyża w tajemnicy miłości Boga-Trójcy, Boga międzyosobowej komunii miłości, jaką Ojciec i Syn kochają się w Duchu Świętym, odkrywa najgłębsze korzenie istnienia i rozwoju miłości Bożej w człowieku14. Stwierdza, że ten właśnie Bóg w Trójcy Jedyny, będąc w swej istocie rzeczywistością relacji interpersonalnych w miłości, dąży także do relacji interpersonalnych z człowiekiem. „Jestem twoim i dla ciebie, i podobam sobie w tym, że jestem tym, czym jestem, by móc być twoim i oddać się tobie” (ŻPM 3, 6).

Prawda o Trójcy Świętej, jako prapoczątku Bożej miłości i pierwszym fundamencie jej istnienia i rozwoju w człowieku, przewija się wielokrotnie w pismach Świętego z Fontiveros.

W szczególny jednak sposób uwidacznia się ona w poemacie Znam dobrze źródło15. Mówi on o Bogu Trójjedynym jako ukrytym praźródle miłości Bożej, niemającym początku i podtrzymującym wszystko w istnieniu16. Bóg jest źródłem ciągle pulsującym życiem.

Nasz autor pokazuje potęgę tego źródła17, jego obfitość18, piękno19 14

15

16

17

18

19

Por. N. GEAGEA, Dalla Trinità alla Trinità secondo San Giovanni della Croce, VitCarm 6 (1943), s. 5–25; M. PAISSAC, L’expérience des Trois Personnes d’après Saint Jean de la Croix, w: Le Christ, notre vie, Venasque 1984, s. 25–51.

Jest to poezja całkowicie symboliczna. Dawniej niedoceniana, dzisiaj znalazła właściwe miejsce w komentarzach do pism Świętego. W poezji tej mistyk Karmelu kontempluje miłość Bożą jako prawdziwe źródło wszelkiej innej miłości.

Por. Znam dobrze źródło 2: „Początku jego nie znam, bo go nie ma, / Lecz wiem, że każdy byt swą mocą trzyma, / Choć się dobywa wśród nocy”.

Por. Znam dobrze źródło 4 i 7: „Wiem, że w Nim nie ma nic z ziemskich istności, / Że nic nie zrówna Jego wszechmocności”; „Potok istności w tym źródle wezbrany / W potędze swojej jest niepowstrzymany”.

Por. Znam dobrze źródło 6: „A tryskające z niego życia wody / Zraszają otchłań, niebiosa, narody”.

Por. Znam dobrze źródło 3: „Wiem, że nie może być nic piękniejszego, / Że wszelka piękność pochodzi od Niego”.

26

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

i jasność20. Następnie rozszerza metaforę, wskazując, jak wody płynące z jednego źródła rozdzielają się, nie tracąc równocześnie siły21. Z tej ukrytej rzeczywistości wyłania się bogata obfitość życia: Ojciec, Syn i Duch22. Tworzą jedną zasadę, stanowią jedno wspólne źródło, które wypływa na zewnątrz. Ojciec objawia się w stworzeniu, Syn w samodarowaniu, Duch w uświęceniu. Wypełnieniem jest Eucharystia, w której Bóg pragnie się udzielać człowiekowi23.

Poemat zatem ukazuje Boga żywego, działającego, przybliżającego się do człowieka i pociągającego go do siebie. Inicjatywa należy do Niego, a nie do człowieka. Źródłem są Trzy Osoby Boskie i ich jednocząca miłość. Ona staje się udziałem człowieka24. Bóg Trójjedyny objawia się jako Ojciec niemający początku. Jest On odwieczną miłością w tym sensie, iż jest samym początkiem, źródłem, nieskończoną dobrocią. Stworzenie początek i trwanie ma w Jego miłości.

W Nim człowiek dotyka samego źródła swojej miłości ku Bogu, uczestnictwa w najgłębszym i wewnętrznym życiu Osób Boskich25.

Syn, który rodzi się z Ojca jako z tego początku, źródła, jest Mu równy w potędze26. Ojciec znajduje tylko w Nim upodobanie i wszystko, co istnieje, stwarza przez Niego. Dlatego Syn Boży jest prawzorem wszystkich bytów. Każde stworzenie jest więc włączone w pewien sposób w samo najgłębsze i wewnętrzne życie Boże.

20

21

22 23

24

25

26

Por. Znam dobrze źródło 5: „Blask jego światła nigdy nie zachodzi, / Bo wszelka światłość od Niego pochodzi”.

Por. Znam dobrze źródło 9: „A potok, który od tych dwóch pochodzi, / Żadnej istnością swoją nie przechodzi”.

Por. PD 26, 1.

Por. Znam dobrze źródło 8 i 10: „To wieczne źródło znalazło ukrycie / W Chlebie Żywota, aby dać nam życie, / Choć się dobywa wśród nocy. // […] I stąd podnosi głos, wzywa stworzenia, / By się syciły w zdrojach Utajenia, / Co się spełniły wśród nocy”. Zob. J. SKAWROŃ, Nieskończone horyzonty miłości, Kraków 2003, s. 114; G. WISZOWATY, Doktryna świętych karmelitańskich, Poznań 1990–1992 (mps), s. 12–19.

Doktor Karmelu stara się ukazać w tym poemacie istnienie związku pomiędzy życiem wewnętrznym Trójcy Świętej, mówiąc ściślej pochodzeniem Osób Bożych, a miłością Bożą w człowieku i jej pełnym rozwojem.

Por. M.G. HERRÁIZ, Del Dios del riesgo al riesgo de „hacerse hombre” Juan de la Cruz. Espiritu de Llama, Roma 1991, s. 657–671.

Por. Znam dobrze źródło 7.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

27

W Odwiecznym Słowie-Synu jest więc wyznaczona doskonałość miłości Bożej, którą człowiek ma za zadanie zrealizować.

Miłość jednocząca Ojca z Synem istnieje w rzeczywistości jednej Osoby – Ducha Świętego. Pochodzi On od Nich Obu jako od jednego principium, jednakże Oni Go nie poprzedzają27. Przenika człowieka swoją obecnością, jednocząc go wewnętrznie z Ojcem i Synem. Sprawia, że Jego mocą i miłością człowiek kocha Boga. Z tego wynika ważna dla miłości człowieka do Boga prawda, że Duch Święty realizuje w nim odwieczny plan doskonałej miłości Bożej. O ile więc, jak powiedziano, w odwiecznym Słowie, Synu Bożym jest pierwowzór doskonałej miłości Bożej, jaką człowiek ma urzeczywistnić, o tyle w Duchu Świętym i przez Niego ta miłość zostaje urzeczywistniona. Człowiek mocą samego Boga kocha Boga.

Poemat Znam dobrze źródło jest świadectwem wiary w miłość, która wypływa z Trójosobowej Miłości, przychodzi do człowieka i go poszukuje. Miłość ta osiąga konkretyzację w Eucharystii28. Święty Jan od Krzyża zna dobrze to źródło, gdyż przybliża się do niego przez wiarę. Rezygnuje tutaj z uczuciowości, wyobraźni czy rozumu. Wie, że tylko miłosna wiara otwiera człowieka na źródło miłości Trójcy Świętej29, miłości, która jest początkiem i końcem, alfą i omegą, wzorem i praprzyczyną wszelkiej miłości.

1.2. Tajemnica stworzenia Obok misterium Trójcy Świętej, jako pierwszej w sanjuanistycznej refleksji przesłance teologicznej istnienia i rozwoju miłości Bożej w człowieku, jawi się prawda o stworzeniu. Wszystko, cokolwiek istnieje poza Bogiem, ma początek w stwórczym działaniu samego Boga. Dla karmelitańskiego mistyka jest to prawda oczywista30. Przedstawia ją jednak nie w sposób czysto teoretyczny, ale 27 28 29

30

Por. Znam dobrze źródło 9.

Por. Znam dobrze źródło 8.

B. JIMÉNEZ DUQUE, El amor divino en San Juan de la Cruz, TeolEsp 24 (1980), s. 404–406.

Por. PD 39, 11: „Przez łąki lesiste, wśród których żyje wielka różnorodność roślin i zwierząt, rozumie tu dusza Boga jako Stwórcę wszechrzeczy, jako początek i źródło wszystkiego. Albowiem daje się tu Bóg duszy poznać w swej mocy stwórczej”.

28

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

praktyczny. Pragnie, aby stanowiła dla człowieka przede wszystkim trwały fundament i silny motyw miłości Bożej31. Poprzez dzieło stworzenia Bóg wyraża przede wszystkim moc i dobroć32.

Doktor Karmelu kilka razy powtarza, że Bóg stworzył wszystko z nicości33. Byt stworzony jest odrębny od bytu Bożego i nie ma pomiędzy nimi proporcji. „Jest raczej ta nieskończona różnica, jaka musi być pomiędzy bytem stworzonym a boskim” (DGK II, 8, 3).

Wszystkie stworzenia w porównaniu z Bogiem są niczym34.

Równocześnie nasz autor przypomina, iż siła, powołująca wszystko do istnienia, jest rzeczywistością rozumną, którą kieruje mądra miłość35 i stworzenie „jest jakby śladem Boga” (DGK II, 8, 3). Nosi na sobie ślady Jego wielkości, potęgi i mądrości36. Z tych stwierdzeń płyną daleko idące wnioski dla postawy duchowej człowieka i jego rozwoju miłości ku Bogu. Skoro wszystkie byty pochodzą od Boga i są odbiciem Jego doskonałości, to posiadają wartość. Zasługują na to, by człowiek je kochał i starał się je posiąść. Im więcej odbijają w sobie doskonałości Boga, tym bardziej wskazują na Niego jako Najwyższą Doskonałość. Poznawanie i rozważanie stworzeń powinno prowadzić do poznawania i coraz większego miłowania ich Stwórcy37. Nie zawsze jednak tak się dzieje. W opinii naszego autora, dla początkującego w miłości Bożej, stworzenia często stają się pułapką i przeszkodą. Zamiast służyć rozwojowi jego miłości ku Bogu, prze31

32 33 34 35 36

37

Por. PD 4, 3: „Chociaż bowiem Bóg wiele innych rzeczy czyni ręką cudzą, tj. przez aniołów i ludzi, to jednak dzieła stworzenia nie dokonał ani nigdy nie dokona inaczej, tylko ręką własną. I dlatego dusza czuje się wielce pobudzona do miłości swego Umiłowanego Boga”.

Por. PD 38, 9; 39, 11.

Por. DGK I, 6, 4; PD 4, 3; 5, 1; 34, 4; O Trójcy Przenajświętszej 4.

Por. DGK I, 4, 3; 6, 1; II, 5, 7; 8, 3; 12, 4; 24, 8; III, 11, 1; 12, 1.

Por. ŻPM 3, 6.

Por. PD 14 i 15, 27: „Widzi dusza w tej cichej mądrości, rozlanej wśród stworzeń nie tylko wyższych, lecz i niższych, gdyż każde, jak i ona, ma w sobie jakiś rys Boży, jak podnoszą swój głos, i każde według tego, co otrzymało, daje świadectwo twórczej potędze Boga i każde na swój sposób uwielbia Boga, mając Go w sobie, według stopnia swej zdolności. Wszystkie te głosy łączą się w jeden potężny akord uwielbienia wielkości, wszechmocy i przedwiecznej mądrości Boga. […] każde stworzenie wznosi głos uwielbienia ku czci Stwórcy”.

Por. PD 4, 1.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

29

szkadzają w tymże rozwoju. Dzieje się tak wówczas, gdy człowiek wbrew prawdzie odrywa je od źródła, z którego płyną – od Boga. Zamiast stworzenia podziwiać i poznawać prawdziwie i szczerze jako ślad wielkości, potęgi i mądrości Boga, zaczyna w nich widzieć absolut. Jest to sprzeczne z naturą samego stworzenia. Ponadto człowiek często się do stworzeń przywiązuje i staje się ich więźniem. Tymczasem Bóg stworzył człowieka wyłącznie dla siebie: powinien więc służyć Mu całym swoim życiem. Wszystko, co ma, powinien Mu oddać i odpowiedzieć miłością na Jego miłość. Jeśli nadmiernie koncentruje się na stworzeniach, przywiązuje się do nich i stają się one dla niego celem ostatecznym, na którym się zatrzymuje, uniemożliwia mu to rozwój duchowy i sprowadza go na manowce. Zapomina o Bogu, doświadcza wielkiej duchowej straty i wystawia się wręcz na niebezpieczeństwo utraty miłości Bożej. Dlatego nasz autor zachęca człowieka, aby nie zwlekał dnia ani godziny, porzucił wszystkie stworzenia i zaczął wzywać swego Umiłowanego38. Święty Jan od Krzyża zwraca się wprost do jego duszy: „O duszo, najpiękniejsza pomiędzy wszystkimi stworzeniami […] ty sama jesteś Umiłowanego ustroniem i miejscem tajemnym, gdzie On przebywa […] ty nie możesz istnieć bez Niego. […] twój Umiłowany Oblubieniec jest skarbem na roli twej […] potrzeba, abyś zapomniała o wszystkim i oddaliła się od wszystkich stworzeń […] w ukryciu odczujesz Go, będziesz Go miłować, radować się Nim i rozkoszować […] w twym łonie poczujesz Go odczuciem miłości” (PD 1, 7. 9. 10).

W opinii karmelitańskiego mistyka Bóg nie miał potrzeby stwarzania. Jeśli powołał świat do istnienia, uczynił to pod wpływem swej nieskończonej miłości. Rzeczywistość stworzenia jest bowiem realizacją w czasie odwiecznego boskiego planu miłości.

Bóg-Miłość, nie chcąc pozostać w zamkniętym kręgu Trójcy, postanawia niejako wyjść z siebie samego, udzielić się na zewnątrz.

W tej właśnie perspektywie Doktor Karmelu rozważa dzieło stworzenia. Jest ono wyrazem wolnej decyzji Boga, wypływającej z miłości. Oznacza to, iż akt stwórczy w sanjuanistycznym ujęciu nie jest tylko prostym dawaniem istnienia. Ten akt wpisuje się w ramy 38

Por. PD 1, 1.

30

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

projektu miłości39. Sprawcą dzieła stworzenia są wszystkie Osoby Trójcy Świętej.

Według Doktora Karmelu, czerpiącego z teologii św. Jana Apostoła, inicjatywa stworzenia świata wychodzi od Ojca, rodzi się z Jego miłości do Syna. Ojciec jest praźródłem mocy, z którego czerpie Syn. Stworzenie początek ma w mocy słowa Ojca. Jest dziełem Ojca przez Syna – Słowo Odwieczne40. Stąd w stwórczym działaniu Ojca jest obecny Syn. W działaniu Syna jest obecny Ojciec41. Dlatego więc, jeśli cokolwiek stwarza, czyni to tylko w Synu i stworzenie jest podobne do Syna. W poemacie O Trójcy Przenajświętszej karmelitański mistyk w poetycki sposób przedstawia dialog, jaki toczy się między Osobami Boskimi na temat stworzenia świata i człowieka.

Bóg Ojciec zwraca się do Syna z propozycją dania Mu oblubienicy: „Chciałbym ci dać, mój Synu, Miłą oblubienicę.

Aby mogła oglądać Nas w bytu tajemnicy.

I chleb jeść z tego stołu, Z któregom ja pożywał I oglądać to piękno, Którem w Tobie odkrywał.

By się ze mną cieszyła, Zaznała szczęścia tchnienia Na widok Twej piękności, Twego ze mną istnienia” (O Trójcy Przenajświętszej 3)42.

39

40

41

42

Por. A. BALDEÓN, El hombre: una pasión de amor. Comprender la vida desde San Juan de la Cruz, Burgos 1991, s. 19; A. RUSZAŁA, Ze św. Janem od Krzyża ku zjednoczeniu z Bogiem, Kraków 1999, s. 97.

Por. PD 5, 1. 4. „Bóg stworzył wszystkie rzeczy z wielką łatwością i szybkością i pozostawił w nich jakiś ślad swej wielkości […] Wszystko to zaś uczynił przez swą Mądrość, przez którą je stworzył, tj. przez Słowo, swego jedynego Syna”.

Por. PD 5, 4: „Przez tę postać swego Syna patrzy Bóg na całe stworzenie i tym samym daje stworzeniom byt naturalny, przymioty i dary naturalne oraz sprawia, że są piękne i doskonałe”.

Por. S. GATTO, La comunione…, s. 145.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

31

Syn przyjmuje tę propozycję z radością i obiecuje wziąć oblubienicę w ramiona, okryć swoją jasnością, aby dzięki temu mogła oglądać potęgę i majestat Ojca oraz wychwalać przez całą wieczność Jego dobroć. „Oblubienicę daną Okryję mą jasnością. […]

Wezmę ją w swe ramiona, By miłość zrozumiała, I wśród wiecznych rozkoszy Twą dobroć wychwalała” (O Trójcy Przenajświętszej 3)43.

Na aprobującą odpowiedź Syna, Ojciec odpowiada aktem stwórczym, w którym Obaj wyrażają nadobfitość swojej miłości: „«Niech się stanie! – rzekł Ojciec  Dla Twojej to miłości».

I przez jedno to słowo Wywiódł światy z nicości.

Wzniósł się gmach dla wybranej Mądrością utworzony, Na świat górny i dolny Przedziwnie podzielony. […]

By poznała wybrana Oblubieńca blask, chwałę, Chórami anielskimi Wypełnił niebo całe.

Człowieczą zaś naturę Postawił na nizinie, Bo nie dorówna ona Rajskich duchów dziedzinie.

43

Por. tamże, s. 146–147.

32

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

Ale, chociaż na różnej Stoją one granicy, Stanowią jedno ciało Jego Oblubienicy” (O Trójcy Przenajświętszej 4).

Z powyższych słów wynika, że św. Jan od Krzyża oblubienicę wiąże z Synem. Oblubienicą tą jest cały świat obejmujący aniołów i ludzi. Jest on ożywiany miłością Oblubieńca, Słowa, Syna Bożego44. Bóg patrzy na wszystkie rzeczy stworzone poprzez swojego Syna. Dlatego są dobre45 i Bóg je kocha, gdyż nie może niczego kochać poza swoim Synem46. Szczególną pozycję w tym świecie zajmuje człowiek. Od początku Bóg stwarza go na obraz Oblubieńca-Słowa, Syna Bożego, uzdalnia go do miłości oblubieńczej, w której pragnie z nim się zjednoczyć i powołuje go do uczestnictwa w pełni życia trynitarnego. Przeznaczenie człowieka ma źródło w Bogu; płynie ze wspólnoty bytu i miłości istniejącej pomiędzy osobami Trójcy Świętej. „Bo jak Ojciec i Syn, I Duch Święty Miłości Żyją wzajemnie w sobie, Tak i dusza wybrana Żyć będzie życiem Bożym, W Bogu rozmiłowana” (O Trójcy Przenajświętszej 4).

Trynitarna wspólnota miłości jest więc dla człowieka początkiem i końcem wszystkiego: „Ubłogosławienie bowiem nie jest niczym innym, tylko miłością” (NC II, 12, 1). Jest dla niego zarówno źródłem istnienia, jak i celem, do którego dąży: „[…] dla tej miłości zostaliśmy stworzeni” (PD 29, 3). W sanjuanistycznej doktrynie 44 45 46

Por. O Trójcy Przenajświętszej 4.

Por. PD 5, 4.

Por. O Trójcy Przenajświętszej 2.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

33

istnieje ścisły związek pomiędzy stworzeniem człowieka a jego powołaniem do pełni miłości Bożej. Powołanie to jest wpisane w samą jego substancjalną strukturę, w najgłębsze pokłady jego bytu47.

Prawdę o powołaniu osoby ludzkiej do doskonałej miłości Boga w chwili stworzenia rozwija nasz autor także w Pieśni duchowej w strofie 38. Karmelitański mistyk pisze w niej, iż Bóg powołuje człowieka do udziału w swojej chwale „od dni wieczności” (PD 38, 2) i dąży on do zrównania swojej miłości z miłością Boga „tak przyrodzonym, jak i nadprzyrodzonym sposobem” (PD 38, 3). Oznacza to, iż człowiek nie tylko od momentu chrztu, w którym otrzymuje życie nadprzyrodzone, pragnie miłować Boga i zrównać swoją miłość z Jego miłością, ale pragnie to czynić od pierwszych chwil swego istnienia. Wpisane jest bowiem w jego byt pewne przyrodzone pragnienie miłowania Boga i odpowiedzenia na Jego miłość taką samą miłością. Miłość staje się „skłonnością duszy, władzą i siłą pociągającą do Boga, gdyż przez miłość łączy się dusza z Bogiem” (ŻPM 1, 13).

Bóg-Miłość jest punktem odniesienia i dążenia ludzkiego życia. Wszystko w człowieku i wokół niego jest ukierunkowane ku realizacji pełnego miłosnego zjednoczenia z Bogiem.

Przykazanie miłości Boga „z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił” (Pwt 6, 5), które pojawia się później w historii zbawienia, pozostaje w głębokiej harmonii z tym ontycznym ukierunkowaniem człowieka. Nie jest czymś zewnętrznym względem niego, niejako mu narzuconym, ale harmonizującym z najgłębszym jego osobowym dynamizmem. Co więcej, pomaga człowiekowi rozwinąć w sobie to fundamentalne miłosne ukierunkowanie na Boga, które otrzymuje w chwili stworzenia48. Święty Jan od Krzyża odwołuje się też do biblijnej idei stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boże. Ta idea bowiem ukazuje wyjątkową godność, naturę i powołanie człowieka49. W Księdze 47

48

49

Por. GABRIEL OD JEZUSA, Duchowość świętych Karmelu – św. Jan od Krzyża, Poznań 1993, s. 13.

Por. D. WIDER, Dobro zjednoczenia z Bogiem w ujęciu św. Jana od Krzyża, ZeszKarm 3 (10) 1995, s. 63–64.

Szerzej na temat godności człowieka por. H. LANGKAMMER, Godność człowieka według Biblii, w: Życie społeczne w Biblii, Lublin 1997, s. 9–21.

34

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

Rodzaju występują dwa opisy stworzenia świata i człowieka. Pierwszy z nich, należący do tradycji kapłańskiej, zawarty jest w rozdziale pierwszym (Rdz 1, 1–2, 4a). Drugi zaś, choć wcześniejszy, należy do tradycji jahwistycznej i mieści się w rozdziale drugim (Rdz 2, 4b–25). Obydwa opisy są ważnym źródłem poznania człowieka.

Nasz autor, odwołując się do Księgi Rodzaju, stwierdza, iż człowiek jest „najpiękniejszym i najdoskonalszym obrazem Boga” (DGK I, 9, 1)50. Zostaje więc bardziej uprzywilejowany, wyróżniony niż pozostałe widzialne stworzenia. Ta wielkość i wyjątkowość ujawni się jeszcze bardziej podczas omawiania procesu osiągania doskonałej miłości Boga przez człowieka, jako realizacja jego szczególnego powołania zapisanego w naturze ludzkiej.

Misterium stworzenia człowieka na obraz Boży, w przekonaniu naszego Świętego, rozciąga się na wszystkie wymiary istoty ludzkiej oraz jej istnienia. Sens tej tajemnicy odkrywa się zarówno poprzez objawienie miłosnego zamysłu Stwórcy w stosunku do człowieka, jak i poprzez samookreślenie się człowieka w miłości do Boga. Człowiek bowiem odnajduje siebie w „podobieństwie” do swego Stwórcy i w komunii z Bogiem. Będąc obrazem Boga, pełnię miłości osiąga poprzez dążenie do Tego, który jest prawzorem miłości. Święty Jan od Krzyża stwierdza, iż Bóg „w dniu wieczności przeznaczył duszę do chwały i określił tę chwałę, jaką jej miał dać. Uczynił to zaś dobrowolnie, od wieków, zanim ją stworzył” (PD 38, 6).

Chwała Boża zatem jawi się jako cel człowieka i jego przeznaczenie, nie jest czymś obok niego, czymś dodanym do natury, ale przynależącym do niej. Jest tak właściwa i naturalna dla niego, iż nie potrafią jej zniszczyć nawet najtrudniejsze warunki bytowe.

Nie zastąpią jej wymyślne namiastki i surogaty. Człowiek bowiem nie może zmienić swej natury otwartej w wewnętrznej głębi na Boga51. Dla mistyka Karmelu najwyższą chwałą człowieka jest jego 50

51

Por. S. CASTRO, Hacia Dios con San Juan de la Cruz, Madrid 1986, s. 39–40; D.G. MARTÍN, San Juan de la Cruz su personalidad psicológica, Madrid 1990, s. 17–18.

Por. PD 38, 6: „W tym dniu wieczności przeznaczył Bóg duszę do chwały i określił tę chwałę, jaką jej miał dać. Uczynił to zaś dobrowolnie, od wieków, jeszcze, zanim ją stworzył. To przeznaczenie jest tak właściwe duszy, że żadne zdarzenia przychylne

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

35

miłosna zażyłość z Bogiem, którą określa mianem zjednoczenia52.

Podobieństwo i obraz Boży uwidacznia się w sposób szczególny, według św. Jana od Krzyża, w duchowych władzach człowieka.

W nich bowiem urzeczywistnia się zjednoczenie miłości z Bogiem, owa przemieniająca więź, w której człowiek zostaje przebóstwiony.

Dlatego owe władze charakteryzują się pewną nieskończonością, ponieważ jednoczą się z nieskończonym i niezgłębionym Bogiem.

Z uwagi na ich nieskończoność omawiany autor nazywa je „otchłaniami”53. Człowiek zatem z racji „nieskończoności” i głębi swych

52

53

czy przeciwne, wzniosłe czy niskie, nie potrafią jej nigdy tego odebrać, lecz to, co Bóg jej przeznaczył od wieków, będzie posiadała na wieczność”. Zob. S. BAROSSO, La „Subida del Monte Sion” y la „Subida del Monte Carmelo”. Dos sendas paralelas, Murcia 1970, s. 34–35; J. SÁNCHEZ DE MURILLO, Una cumbre del pensamiento europeo: San Juan de la Cruz, SJC 7 (1991), s. 29; E.S. SOLANA, Dos protagonistas: Dios y hombre frente a frente camino del encuentro. Síntesis doctrinal de Subida-Noche, SJC 5 (1989), s. 94; F. URBINA, El verdadero horizonte del pensamiento de San Juan de la Cruz, RdE 18 (1959), s. 504–528; W. STINISSEN, Nasza współczesność i święty Jan od Krzyża, „W Drodze” 19 (1991), s. 21–33.

Por. PD 39, 4: „Gdy bowiem Bóg udzieli jej łaski zjednoczenia w Trójcy Przenajświętszej, tym samym dusza staje się przebóstwiona i samym Bogiem przez uczestnictwo. […] I dlatego stworzył ją Bóg na obraz swój i podobieństwo (Rdz 1, 26), by mogła ten stan osiągnąć”. Zob. L. BUSTINCE, Tajemnica krzyża w życiu chrześcijańskim według św. Jana od Krzyża i Jana Pawła II, AK 83 (1991), s. 46, 48; G. MOIOLI, Capisaldi della teologia e antropologia di San Giovanni della Croce, RivVitSp 43 (1989), s. 293–295; ŚW. TERESA BENEDYKTA OD KRZYŻA (E. STEIN), Wiedza Krzyża. Studium o św. Janie od Krzyża, Kraków 19942, s. 294–295; D. ZORDAN, Il primo libro della „Salita del Monte Carmelo” – note previre alla lettura, w: Giovanni della Croce „un uomo celestiale”, Verona 1989, s. 117; M.J. TORRES GIMÉNEZ, Del vacío a la plenitud amorosa en el pensamiento de San Juan de la Cruz, SJC 11 (1995), s. 226; J. SÁNCHEZ DE MURILLO, El pensamiento fundamental de la fenomenología moderna en la doctrina mística de San Juan de la Cruz. Una interpretación fenomenológico-profunda, SJC 6 (1990), s. 36–39; F. URBINA, Comentario a Noche oscura de espíritu y La Subida al Monte Carmelo de S. Juan de la Cruz, Madrid 1982, s. 39, 87; C. MACCISE, Gesú Cristo dono e via di pienezza, RivVitSp 46 (1992), s. 152–154.

Por. ŻPM 3, 18: „Tymi otchłaniami są władze duszy: pamięć, rozum i wola. Są one tak głębokie, jak wielkie skarby zdołają pomieścić, i nic ich nie potrafi zapełnić, tylko nieskończoność. […] tak bardzo cierpią, jak pojemne są głębie tych otchłani, bo pokarm, którego brak odczuwają, również jest pełen głębi – a jest nim sam Bóg”.

Zob. ŻPM 3, 22: „Pojemność tych otchłani jest bardzo wielka, bo to, co już może wejść do nich, jest głębokością nieskończonej dobroci, gdyż jest to sam Bóg”. Tę nieskończoną głębię człowieka, wynikającą z jego bycia obrazem Boga, podkreślają:

36

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

władz duchowych transcenduje otaczający go świat i „pożąda” Boga jako swego „pokarmu”. Owo pożądanie ma źródło w wielkim dziele stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boże.

Zatem nie będzie żadnym zaskoczeniem, że w punkcie szczytowym procesu duchowego człowiek, odpowiednio przygotowany, będzie uczestniczył w życiu miłości samego Boga. Było to już przewidziane w pierwotnym planie, kiedy Bóg na swój obraz i podobieństwo powoływał człowieka do istnienia.

1.3. Tajemnica grzechu pierworodnego Jedną z prawd o olbrzymim znaczeniu dla właściwego rozumienia całego procesu osiągania doskonałej miłości Bożej przez człowieka jest fakt, że nie posiada on już tego stanu, jaki posiadał na początku, gdy został stworzony przez Boga i jaki z woli Bożej posiadać powinien, gdyż rodzi się w grzechu pierworodnym. W opinii naszego autora grzech ten zmienia dogłębnie prawdę o człowieku, chociaż nie niszczy jego podstawowego ukierunkowania na Boga.

Jego skutki ciążą na człowieku i odciskają na nim piętno. W stanie przed grzechem pierworodnym, człowiek został obdarowany przez Boga dobrami naturalnymi: ciałem wraz ze wszystkimi możliwościami psychofizycznymi i duszą nieśmiertelną będącą obrazem Boga; dobrami nadprzyrodzonymi, takimi jak: łaska uświęcająca i łaska uczynkowa, cnoty wlane, dary Ducha Świętego, dary ponadnaturalne i inne. Przed grzechem pierworodnym panowała w człowieku wewnętrzna jedność, harmonia, polegająca na tym, że nie doświadczał wewnętrznej różnicy pomiędzy naturą i łaską oraz pomiędzy swym wymiarem duchowym a cielesnym. Grzech pierworodny naruszył pierwotną jedność człowieka i zniszczył tę harmonię54.

54

J. ACKERMAN, El ensanchamiento del alma: la doctrina de San Juan de la Cruz y Santa Teresa de Jesús sobre el efecto de la gracia en el alma, SJC 7 (1991), s. 13, 15, 19; Y. PELLÉ-DOUËL, Giovanni della Croce e la notte mistica, Milano 1990, s. 147; G. POZZOBON, „Cantico Spirituale”: il camino per incontrare Cristo, w: Giovanni della Croce „un uomo celestiale…”, s. 106.

Por. J.D. GAITÁN DE ROJAS, San Juan de la Cruz: ascesis cristiana y unión con Dios, Roma 1993, s. 213; J. MACHNIAK, Asceza u mistyków, w: Asceza chrześcijańska.

Materiały z sympozjum, Kraków 1996, s. 62–63.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

37

Wprowadził w nim dwoistość dążeń. Jedne dążenia koncentrują się wokół zmysłów, drugie zaś mają ukierunkowanie nadprzyrodzone – ku Bogu. Stworzył sytuację rozdarcia, napięcia, pomiędzy ciałem i duchem, pychą i miłością, człowiekiem starym i nowym, co powoduje niestabilność uczuć i pragnień (por. Rz 7, 14–8, 9)55. Ta sytuacja wewnętrznego rozdarcia, napięcia i niestabilności pogłębia się w człowieku wraz z jego grzechami osobistymi, czyniąc go niezdolnym do prawidłowej relacji z Bogiem.

Trzeba tutaj jednak zauważyć, iż Doktor Karmelu, ukazując skutki grzechu w człowieku, nie wdaje się w szczegółowe rozróżnienia pomiędzy skutkami wypływającymi bezpośrednio z grzechu pierworodnego a spowodowanymi przez grzechy osobiste. Takie podejście wydaje się być logiczne. Jest ono motywowane stanowiskiem św. Tomasza z Akwinu, który stwierdza, że skutki grzechów osobistych w człowieku są analogiczne do skutków grzechu pierworodnego: powodują w nim te same zranienia, choć w odmienny sposób56. Skutki te ujawniają się w różny sposób na poszczególnych etapach rozwoju miłości Bożej w człowieku.

Według Jana od Krzyża grzech pierworodny oddziela człowieka od Boga57, głęboko narusza pierwotną komunię miłości, jaka pomiędzy nimi istniała. Powoduje przez to częściowe zniszczenie i unieważnienie miłosnego Bożego projektu względem człowieka58.

Stworzenie oddala się od swego Stwórcy. Wobec tego pojawia się w człowieku brak pierwotnej harmonii, jaka z woli Bożej być powinna. Brak jest w nim początkowej świętości i sprawiedliwości, dzięki której był skierowany ku Bogu. Natura ludzka nie odpowiada też zamiarom Bożym. Nasz autor pisze, że „przez owoc zakazanego drzewa w raju, natura ludzka została w Adamie skażona i stracona” 55

56 57 58

H. SANSON, L’esprit humain selon Saint Jean de la Croix, Paris 1953, s. 49–51; E. PACHO, La antropología sanjuanista, MontCarm 69 (1961), s. 56; M. CHMIELEWSKI, Przemiana człowieka w procesie zjednoczenia z Bogiem według św. Jan od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem. II Karmelitański Tydzień Duchowości ze św. Janem od Krzyża: 22–25 marca 1999, Kraków 2000, s. 118.

Por. STh, I–II, q. 85, a. 3.

Por. PD 23, 2.

Por. F. RUIZ, San Giovanni della Croce, mystico e maestro, Bologna 1989, s. 145.

38

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

(PD 23, 2). Człowiek wyzwolił się od panowania Bożego i utracił jedność z samym sobą. Przejawem tego jest poważna dysharmonia w jego strukturze ontycznej. Części zmysłowa i duchowa nie współdziałają ze sobą dla dobra całej osoby, ale każda z nich dąży do własnych celów. Wewnętrzna dysharmonia osoby ludzkiej uwidacznia się w sposób szczególny w nieuporządkowaniu jego pożądań. Chociaż z ontologicznego punktu widzenia pożądania są dobre, stanowią bowiem część natury ludzkiej stworzonej przez Boga, to jednak w konkretnym, realnym i historycznym człowieku, żyjącym „tu i teraz”, który jest człowiekiem grzesznym, wymykają się one spod kontroli rozumu i woli i – działając w sposób ślepy i niezależny – nie służą już miłości i realizacji Bożego planu wobec człowieka. Święty Jan od Krzyża zauważa, że „po grzechu pierworodnym dusza jest rzeczywiście jakby niewolnicą w tym ciele śmiertelnym, poddana naturalnym namiętnościom i pożądaniom” (DGK I, 15, 1). W konsekwencji, zamiast pić ze „źródła wody żywej” (DGK I, 6, 1), jakim jest Boża miłość, egoistycznie skupia się na sobie samej. Odcięta od Bożej miłości, przestaje prawdziwie kochać, a ludzkość, zdaniem omawianego autora, przedstawia żałosny spektakl karykaturalnych miłości podążających ku nienawiści. Nieporządek dotyka egzystencję ludzką we wszystkich jej wymiarach59. Zmysły występują przeciw duchowi, usiłują go zniewolić i zdominować. Poprzez człowieka nieporządek dotyka świata zewnętrznego. To wszystko sprawia, że człowiek o własnych siłach nie jest w stanie dążyć do Boga, swego podstawowego celu. Kiedy nawet zaczyna w duchu dostrzegać piękno Boga i pragnie ze wszystkich sił Mu się oddać i kochać Go, natychmiast w części zmysłowej powstają pożądania i nieuporządkowane poruszenia, które sprzeciwiają się temu wzniosłemu dążeniu60. A zatem, chociaż natura ludzka ontologicznie jest dobra, to po grzechu pierworodnym jednak jej „normalnym” stanem jest wewnętrzne nieuporządkowanie.

Wraz z grzechem człowiek zaciągnął na siebie osłabienie umysłu, naturalną szorstkość, a także roztargnienie i rozproszenie du59 60

Por. E. PACHO, La antropología sanjuanista, s. 39–40.

Por. PD 18, 1.

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

39

cha61. Pożądania w części zmysłowej wprowadzają niewiedzę i nieład w rozumie, co sprawia, że sam człowiek nie potrafi oglądać rzeczywistości w jej wewnętrznej prawdzie. To, co poznaje, nie prowadzi go w sposób naturalny do Boga, ale skłania do zawłaszczenia i użycia tego dla własnych potrzeb. Co więcej, ten negatywny wpływ pożądań zmysłowych na sferę duchową sprawia, iż człowiek nie dostrzega także samego Boga i Jego udzielania się duszy62.

Grzech pierworodny naruszył jedność człowieka z otaczającym go światem zewnętrznym. Choć wszechświat cały i jego wszystkie stworzenia pozostają same w sobie dobre, ukazują się jednak człowiekowi takimi, jakim on sam jest, stąd też jego wizja świata i rzeczy, na skutek nieuporządkowanych pożądań, pozostaje również nieuporządkowana. Doktor Karmelu podkreśla, że pożądanie powinno człowieka, stworzonego przez Boga dla Boga, kierować przede wszystkim ku Niemu i poprzez wymianę wzajemnej miłości z Bogiem umożliwić mu prawdziwą miłość stworzeń. Kiedy jednak to istotne ukierunkowanie odcina się od Boga, od Jego miłości, wystarczy najmniejsza rzecz, aby uaktywnić pożądanie63. Zamiast żywić się nieskończoną Miłością, pożądanie chwyta cokolwiek z taką samą łapczywością, jakby tu chodziło o coś nieskończonego, roznieca się jak ogień, „gdy się doń drew dorzuca” (DGK I, 6, 6). Święty Jan od Krzyża wyszczególnia szkody, jakie wyrządzają duszy nieuporządkowane pożądania. Ponieważ ją pozbawiają Ducha Bożego, który jest źródłem wszelkiej miłości, stąd to, co większość nazywa miłościami, jest tylko pragnieniem przyjemności, egoizmem, rodzącym rozczarowania.

Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że pomimo tak poważnego nieporządku, jaki zaistniał w strukturze człowieka, podstawowe ukierunkowanie ku Bogu zapisane w głębi duszy nie uległo zniszczeniu. Powołanie do doskonałej miłosnej relacji z Bogiem pozostało 61 62

63

Por. NC II, 2, 2.

Por. ŻPM 3, 70: „Bóg jest światłem i przedmiotem duszy. Gdy go nie oświeca, jest on pogrążony w ciemnościach, choćby dusza miała najprzenikliwszy wzrok. Gdy zaś dusza jest w grzechu lub oddana pożądaniu innych rzeczy, jest ślepa; a wtedy, chociaż ją zalewa światło Boże, nie widzi go jej ciemność duchowa, którą jest niewiedza duszy”.

Por. DGK I, 7, 2.

40

I. Teologiczno-antropologiczne przesłanki rozwoju miłości Bożej w człowieku

niezmienione, choć jego realizacja będzie wymagała odtąd szczególnej interwencji Boga i znacznego wysiłku ze strony człowieka.

Konieczna będzie łaska Boża uzdrawiająca człowieka i wynosząca go ponad jego naturę, przywracająca mu zasadniczy składnik pierwotnej sprawiedliwości – łaska, która płynie z miłości i miłosierdzia Bożego, znajdujących najpełniejszy wyraz w misterium Wcielenia i Odkupienia Chrystusa. Pełnię miłości Bożej człowiek może osiągnąć tylko przez włączenie się w to misterium Chrystusa.

1.4. Tajemnica Wcielenia Tajemnica Wcielenia, obok misterium stworzenia i grzechu pierworodnego, stanowi zasadniczą przesłankę, fundament w sanjuanistycznej doktrynie rozwoju miłości Bożej w człowieku. Karmelitański mistyk wie, że osiągnięcie doskonałej miłości Bożej przez człowieka jako urzeczywistnienie jego ostatecznego celu życia, nigdy nie jest pewne i napotyka na trudności, które jedynie Bóg-Miłość może przezwyciężyć. Te trudności wynikają z samej różnicy, z nieskończonego dystansu pomiędzy Bogiem a człowiekiem.

Jak istota ograniczona, skończona mogłaby osiągnąć to, co jest nieograniczone, nieskończone? Jak byt cielesny, zanurzony w materię, mógłby kochać duchowo? Jak Bóg mógłby kochać cokolwiek poza sobą? Jak Boża miłość mogłaby kochać byt niedoskonały? Czy jest możliwa miłość Boga do człowieka i człowieka do Boga?

Wszystkie te trudności, zdaniem Świętego, przezwycięża sam Bóg. On bowiem przyjmuje do siebie swoje stworzenie: Jego potęga jest nieskończona i skutki Jego miłości nieskończonej przekraczają granice tego, co niewyobrażalne. Aby byt skończony mógł dosięgnąć bytu nieskończonego, aby człowiek cielesny mógł kochać Boga duchowo i aby Bóg mógł kochać człowieka skończonego, a więc niedoskonałego, Słowo stało się człowiekiem. Ludzki umysł może to uważać za coś absurdalnego, niemożliwego. Według św. Jana od Krzyża jest to jednak niewyobrażalnie wielka łaska obmyślona i podarowana człowiekowi przez samego Boga. Jest to cud Jego nieskończonej miłości, który odmienia sytuację człowieka. Różnica, jaka istniała pomiędzy nim a Bogiem z powodu cielesności, która

BIBLIOGRAFIA

I. ŹRÓDŁA JUAN DE LA CRUZ, Obras completas, Madrid 19935.

JAN OD KRZYŻA, Dzieła, tłum. B. Smyrak, Kraków 19955.

II. DOKUMENTY KOŚCIOŁA SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium (1964).

SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (1965).

JAN PAWEŁ II, Encyklika o odkupieniu i godności rodzaju ludzkiego Redemptor hominis (1979).

III. NAUCZANIE PAPIESKIE JAN PAWEŁ II, Audiencja generalna z 26 stycznia 1983, w: tenże, Nauczanie papieskie, VI, 1, Poznań 1998.

IV. OPRACOWANIA ŹRÓDEŁ ACKERMAN J., El ensanchamiento del alma: la doctrina de San Juan de la Cruz y Santa Teresa de Jesús sobre el efecto de la gracia en el alma, SJC 7 (1991), s. 9–22.

ADOLFO DE LA MADRE DE DIOS, Estado y acto de contemplación. La contemplación adquirida según San Juan de la Cruz, RevEsp 8 (1949), s. 96–126.

452

Bibliografia

ALBANI A., ASTRA M., La dottrina spirituale di San Giovanni della Croce Dottore della Chiesa, Milano 1978.

ALBERTO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, Presencia de San Augustín en Santa Teresa y en San Juan de la Cruz, RevEsp 14 (1955), s. 170–184.

ALBERTO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, Naturaleza de la memoria espiritual según S. Juan de la Cruz. Cuestión filosófica previa a su doctrina sobre la unión de las potencias con Dios, RevEsp 11 (1952), s. 291–299.

ALBERTO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, Naturaleza de la memoria espiritual según S. Juan de la Cruz. Cuestión filosófica previa a su doctrina sobre la unión de las potencias con Dios, RevEsp 12 (1953), s. 431–450.

ALCAIDE J.F.S., San Juan de la Cruz ante la fe, SJC 2 (1984), s. 45–50.

ANCILLI E., La preghiera contemplativa di San Giovanni della Croce, RivVitSp 20 (1966), s. 22–50.

ANDRÉ DE LA CROIX, L’état de „nuit obscure” est-il raisonnable?, EtCarm 22 (1937), s. 11–18.

ANICETO DEL DIVINO REDENTOR, La inhabitación de la Santíssima Trinidad en el alma, según San Juan de la Cruz, RevEsp 2 (1943), s. 37–49.

ANSELMO DI SAN GIOVANNI DELLA CROCE, La dottrina del „nulla” secondo S. Giovanni della Croce, w: San Giovanni della Croce, Dottore Mistico. L’uomo – La dottrina – L’influsso, Firenze 1942, s. 83–148.

APERRIBAY B., Influjo causal de las divinas personas en la experiencia mística, VerVid 7 (1949) s. 75–98.

ASTIGARRAGA J.L., BORREL A., LUCAS F.J.M., Concordancias de los escritos de San Juan de la Cruz, Roma 1990.

AUMANN J., Ascetical Teaching of the Cross, Ang 68 (1991), s. 339– –350.

AUMANN J., Spiritual Growth. Steps of Love. The Dark Nights of Love, SpirLife 3 (1957), s. 95–102.

Bibliografia

453

AZPITARTE E.L., El paso a la contemplación. Las señales en San Juan de la Cruz y en Alvarez de Paz, SJC 6 (1990), s. 43–60.

BALDEÓN A., El hombre: una pasión de amor. Comprender la vida desde San Juan de la Cruz, Burgos 1991.

BALDEÓN-SANTIAGO A., „El camino de la cruz del esposo Cristo”.

La otra cara del Cántico Espiritual, MontCarm 97 (1989), s. 17–36.

BARROSO S., La „Subida del Monte Sion” y la „Subida del Monte Carmelo”. Dos sendas paralelas, Murcia 1970.

BARSOTTI D., La teologia spirituale di san Giovanni della Croce, Milano 1990.

BARUFFO A., La fede in S. Giovanni della Croce, RasTeol 32 (1991), s. 389–409.

BARUZI J., Saint Jean de la Croix et le problème de l’expérience mistique, Paris 1924.

BARUZI J., San Juan de la Cruz y el problema de la experiencia mística, Valladolid 1991.

BEGOVIĆ T., Gott – der Weg des Menschen zu sich selbst. Zur thelogischen Anthropologie in der mystischen Lehre des heiligen Johannes vom Kreuz, Frankfurt am Main 1990.

BOEGLIN J.G., Le Christ, maître de vie spirituelle chez Saint Jean de la Croix, Paris – Fribourg 1992.

BORD A., Les amours chez Jean de la Croix, Paris 1998.

BORRIELLO L., Giovanni della Croce: tra profezia e mistica, RivAscMist 60 (1991), s. 298–311.

BORRIELLO L., L’unione trasformante secondo S. Giovanni dela Croce, Ang 68 (1991), s. 383–402.

BORRIELLO L., Linie antropologiczne w systemie św. Jana od Krzyża, w: Mistyczne doświadczenie Boga, Kraków 1993, s. 21–33.

BOUILLARD H., Mystique, métaphysique et foi chrétienne, RechScRel 51 (1963), s. 30–82.

BURZYŃSKA J., Koncepcja miłości u św. Jana od Krzyża, RF 41 (1993), s. 91–101.

454

Bibliografia

BUSTINCE L., Rola cnót teologalnych na drodze do zjednoczenia z Bogiem według św. Jana od Krzyża, AK 494 (1991), s. 21–30.

BUSTINCE L., Tajemnica krzyża w życiu chrześcijańskim według św. Jana od Krzyża i Jana Pawła II, AK 83 (1991), s. 43–53.

CAPÁNAGA V., San Juan de la Cruz. Valor psicólogico de su doctrina, Madrid 1950.

CARBALLO ROLF J., El hombre y la noche en San Juan de la Cruz, RevEsp 27 (1968), s. 352–373.

CASTRO G., Llama de amor viva, w: Introducción a la lectura de San Juan de la Cruz, Salamanca 1991, s. 493–529.

CASTRO SÁNCHEZ SECUNDINO, El amor como apertura transcendental del hombre en San Juan de la Cruz, RevEsp 35 (1976), s. 431– –463.

CASTRO SÁNCHEZ SECUNDINO, Hacia Dios con San Juan de la Cruz, Madrid 1986.

CHEVALLIER PH., La doctrine ascétique de Saint Jean de la Croix, ViSp 16 (1927), s. 175–196.

CHMIELEWSKI M., Przebóstwienie człowieka według św. Jana od Krzyża, AK 83 (1991), s. 54–61.

CHMIELEWSKI M., Przemiana człowieka w procesie zjednoczenia z Bogiem według św. Jana od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 115–131.

COLOM J., Noche oscura de un alma escogida, Barcelona 1921.

CRISÓGONO DE JESÚS SACRAMENTADO, San Juan de la Cruz, su obra científica y su obra literaria, t. I–II, Madrid 1929.

CRISÓGONO DE JESÚS SACRAMENTADO, San Juan de la Cruz. El hombre, el doctor, el poeta, Barcelona 1935.

CRISÓGONO DE JESÚS SACRAMENTADO, Vida de San Juan de la Cruz, Madrid 1997.

CUKURAS V., La purificazione passiva dei sensi secondo S. Giovanni della Croce, Romae 1957.

CUMMINS N., Wprowadzenie do nauki św. Jana od Krzyża, tłum.

T. Kieniewicz, Kraków 1992.

Bibliografia

455

DE HARO M. F., La noche del sufrimiento. Interpretación simbólica de la vida y sus crisis según San Juan de la Cruz, SJC 6 (1990), 61–77.

DE MURILLO J.S., El pensamiento fundamental de la fenomenología moderna en la doctrina mistica de San Juan de la Cruz. Una interpretación fenomenológico-profunda, SJC 6 (1990), s. 9–41.

DE MURILLO J.S., Una cumbre del pensamiento europeo: San Juan de la Cruz, SJC 7 (1991), s. 23–45.

DE SURGY P., La source de l’échelle d’amour de Saint Jean de la Croix, RevAscMyst 27 (1951), s. 18–40.

DE SURGY P., Les degrés de l’échelle d’amour chez Saint Jean de la Croix, RevAscMyst 27 (1951), s. 237–259, 327–346.

DECAMPS MARIE THÉRÈSE DE LA NATIVITÉ, Le esigenze delle virtù teologali secondo S. Giovanni della Croce, RivVitSp 14 (1960), s. 156–184.

DELAYE A., La foi selon Jean de la Croix, Avrillé 1975.

DOBHAN U., KöRNER R., Johannes vom Kreuz. Die Biographie, Freiburg 1992.

DUQUE B.J., El amor divino en San Juan de la Cruz, TeolEsp 24 (1980), s. 399–419.

DUQUE B.J., En torno a San Juan de la Cruz, Barcelona 1960.

DUQUE B.J., La fe y contemplación mística, RevEspTeol 4 (1944), s. 429–456.

DUQUE B.J., Noticia amorosa, SJC 9 (1993), s. 211–236.

EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, La esperanza según San Juan de la Cruz, RevEsp 1 (1941–1942), s. 255 – 281.

EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, La Santíssima Trinidad, venero espiritual en San Juan de la Cruz, EstTrin 13 (1979), s. 207–219.

EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, O. STEGGINK, Tiempo y vida de San Juan de la Cruz, Madrid 1992.

EFRÉN DE LA MADRE DE DIOS, San Juan de la Cruz y el misterio de la Santíssima Trinidad en la vida espiritual, Zaragoza 1947.

456

Bibliografia

EMETERIO DEL S. CORAZÓN, La noche pasiva del espiritu de San Juan de la Cruz, RevEsp 18 (1959), s. 5–49.

EMETERIO DEL S. CORAZÓN, Naturaleza de la noche pasiva del espiritu, RevEsp 18 (1959), s. 187 –228.

ENRICO DI S. TERESA, Il contenuto oggettivo della conoscenza ascetico-mistica di Dio, w: Sanjuanistica, Roma 1943, s. 259–302.

ERNST A., Studien zu den Quellen der allegorischen Bibelexegese bei San Juan de la Cruz, Münster 1967.

EULOGIO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, El quietismo frente al magisterio sanjuanista sobre la contemplación, EphCarm 13 (1962), s. 353–426.

EULOGIO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, La antropología sanjuanistica, MontCarm 69 (1961), s. 47–90.

EULOGIO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, San Juan de la Cruz y sus escritos, Madrid 1969.

FEDERICO DE SAN JUAN DE LA CRUZ, Vida teologal durante la purificación interior en los escritos de San Juan de la Cruz, RevEsp 18 (1959), s. 341–379.

FERLAY PH., Père et Fils dans l’Esprit. Le mystère trinitaire de Dieu, Paris 1979.

FILEK O., Wprowadzenie, w: św. Jan od Krzyża, Dzieła, Kraków 19864, s. 7–47.

FROISSART B., Święty Jan od Krzyża, tłum. Karmelitanki Bose, Kraków 1982.

FURIONI G., Le romanze trinitario-cristologiche „In principio erat Verbum”, QuadCarm 6 (1989), s. 132–140.

FURIONI G., San Giovanni e il mistero della Croce, QuadCarm 7 (1989), s. 161–185.

GABRIEL DE SAINTE MARIE-MADELEINE, Les sommets de la vie d’amour, Ang 14 (1937), s. 264–280.

GABRIEL OD ŚW. MARII MAGDALENY, Na drogach życia duchowego, t. I–II, Kraków 1965.

Bibliografia

457

GABRIEL OD ŚW. MARII MAGDALENY, Św. Jan od Krzyża, doktor miłości Bożej, tłum. L. Kowalówka, Kraków 1940.

GABRIEL OD ŚW. MARII MAGDALENY, Św. Jan od Krzyża, kierownik duchowny, tłum. L. Kowalówka, Kraków 1950.

GABRIELE DI S. MARIA MADDALENA, Angosce d’amore, ViCrist 8 (1936), s. 470–506.

GABRIELE DI S. MARIA MADDALENA, Contemplazione „acquisita”, RivVitSp 3 (1949), s. 23–42.

GAITÁN J. D., El camino de la Cruz. Transfiguración del hombre sanjuanista, RevEsp 53 (1994), s. 43–118.

GAITÁN J. D., El camino de la sabiduría. Dialéctica razón-fe en San Juan de la Cruz, RevEsp 35 (1976), s. 377–400.

GAITÁN J. D., Subida del Monte Carmelo, w: Introducción a la lectura de San Juan de la Cruz, Salamanca 1991, s. 361–399.

GARCÍA B., La meditación en San Juan de la Cruz, ViSobr 44 (1943), s. 276–286.

GARCÍA C., Antropologia de la Juan de la Cruz, Ávila 1988.

GARCÍA C., Juan de la Cruz y el misterio del hombre, Burgos 1990.

GARCÍA C., La cruz del seguimiento. S. Juan de la Cruz: Subida 2, 7, MontCarm 100 (1992), s. 125–137.

GARCÍA HOZ V., Pedagogía de la lucha ascética, Madrid 1941.

GARCÍA LLAMERA F., Introducción doctrinal a San Juan de la Cruz, TeolEsp 10 (1965), s. 53–96, 293–344.

GARCÍA LLAMERA F., La doctrina de San Juan de la Cruz y la teología tomista de los dones del Espiritu Santo, Valencia 1965.

GARRIDO J.C., La „noche” de la sensibilidad humana, RevEsp 30 (1971), s. 267–275.

GARRIGOU-LAGRANGE R., L’Amour de Dieu et la Croix de Jésus. Étude de la théologie mystique sur le problème d’amour et les purifications passives d’après les principes de St. Thomas d’Aquin et la doctrine de St. Jean de la Croix, Paris 1929, t. 1–2.

458

Bibliografia

GATTO S., La comunione con Dio in Cristo, w: La comunione con Dio secondo San Giovanni della Croce, Roma 1968, s. 141–170.

GEAGEA N., Dalla Trinità alla Trinità secondo San Giovanni della Croce, VitCarm 6 (1943), s. 5–25.

GEMMA DELLA TRINITÀ, Il vertice dell’unione mistica e l’inabitazione trinitaria in San Giovanni della Croce, RivVitSp 22 (1968), s. 558–572.

GIARDINI F. S., S. Giovanni della Croce, maestro nella carità, RivAscMist 60 (1991), s. 281–297.

GIMÉNEZ M. J. T., Del vacío a la plenitud amorosa en el pensamiento de San Juan de la Cruz, SJC 11 (1995), s. 221–229.

GIOVANNA DELLA CROCE, Christus in der Mystik des heiligen Johannes vom Kreuz, Wien 1964.

GÖBEL W., Der Wille zu Gott und das Handeln in der Welt. M. Luther – Johannes vom Kreuz – I. Kant, Freiburg – Wien 1993.

GOGOLA J.W., Aktualność drogi duchowej św. Jana od Krzyża, w: Mistyczne doświadczenie Boga, Kraków 1993, s. 9–20.

GOGOLA J.W., Doświadczenie Chrystusa w nocy ciemnej według św. Jana od Krzyża, ZeszKarm 3 (1993), s. 95–107.

GOGOLA J.W., Eschatologiczny charakter zjednoczenia człowieka z Bogiem według św. Jana od Krzyża, „Karmel” 4 (1996), s. 5–13.

GOGOLA J.W., Oczyszczenia nocy ciemnej św. Jana od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 135–150.

GOGOLA J.W., Dary Ducha Świętego w życiu duchowym, „Karmel” 1 (1998), s. 23–33.

GOGOLA W.S., Il dolore nella sintesi di San Giovanni della Croce, Roma 1984 (mpsBKUL).

GROCHOWSKA G., Małżeństwo duchowe jako pełnia oblubieńczego zjednoczenia człowieka z Bogiem według św. Jana od Krzyża, w: Małżeństwo – przymierze miłości, Lublin 1995, s. 157–180.

GUTIÉRREZ M.D., San Juan de la Cruz. Su personalidad psicológica, Madrid 1990.

Bibliografia

459

HARDY R., The Hidden God and Juan de la Cruz (1542–1591), EphCarm 27 (1976), 241–262.

HATZFELD H., Estudios literarios sobre la mística española, Madrid 19763.

HEALY J., Suffering. The Cross and the Dark Night, „Carmelus” 33 (1986), s. 3–16.

HENDECOURTH M.-M., Le chemin de l’amour d’après Saint Jean de la Croix, Paris 1953.

HERRÁIZ M.G., Boceto del hombre neuvo según San Juan de la Cruz, SJC 8 (1992), s. 140–165.

HERRÁIZ M.G., Camino de la unión, SJC 3 (1987), s. 94–113.

HERRÁIZ M.G., Del Dios del riesgo al riesgo de „hacerse hombre”, w: Juan de la Cruz. Espiritu de Llama, Roma 1991, s. 657–671.

HERRÁIZ M.G., El hombre, historia de Amor siempre posible, SJC 3 (1987), s. 84–93.

HERRÁIZ M.G., La oración, SJC 3 (1987), s. 114–125.

HERRÁIZ M.G., La unión con Dios, gracia y proyecto. Catecismo Sanjuanista, Valencia 1991.

HOVLEY V., Love in Saint John of the Cross. A Contribution to Spiritual Theology, Dissertatio…, Ann Arbor 1983.

HUERGA A., Los ciclos del amor. Para una hermenéutica de la mística de San Juan de la Cruz, Ang 68 (1991), s. 403–444.

IBOR LOPEZ J.J., De la noche oscura a la angustia, Madrid 1973.

JÄGER W., Kontemplatives Beten. Einführung nach Johannes vom Kreuz, Münsterschwarzach 1985.

JIMÉNEZ B., Noces del alma. La noche oscura de la fe, RevEsp 4 (1945), s. 151–168.

JOSÉ DE JESÚS NAZARENO, Conocimiento y amor en la contemplación según San Juan de la Cruz, RevEsp 8 (1949), s. 72–95.

JUAN DE JESÚS MARÍA, „Le amará tanto como es amado”. Estudio positivo sobre la „igualidad de amor” del alma con Dios en las obras de San Juan de la Cruz, EphCarm 6 (1955), s. 3–103.

460

Bibliografia

JUAN DE JESÚS MARÍA, La oración en San Juan de la Cruz. Doctrina y vida, RevEsp 24 (1965), s. 255–272.

JUAN JOSÉ DE LA INMACULADA, El último grado del amor, w: Ensayo sobre la „Llama de amor viva” de San Juan de la Cruz, Santiago de Chile 1941.

JUAN JOSÉ DE LA INMACULADA, Hace tal obra el amor, Vitoria 1974.

JUAN JOSÉ DE LA INMACULADA, La psicología de San Juan de la Cruz, Santiago de Chile 1944.

KIWKA M., Las estructuras básicas del ser humano en el pensamiento de San San Juan de la Cruz, SJC 33 (2004), s. 5–78.

KIWKA M., Podstawy relacji człowiek – Bóg w myśli św. Jana od Krzyża, WPT 6 (1998), s. 123–132.

KIWKA M., Świętego Jana od Krzyża myśli o człowieku. Z antropologii św. Jana od Krzyża, WPT 1 (1996), s. 87–99.

KÖRNER R., Mystik – Quell der Vernunft. Die Ratio dem Weg der Vereinigung mit Gott bei Johannes vom Kreuz, Leipzig 1990.

LABOURDETTE M., La foi théologale et la connaissance mystique d’après Saint Jean de la Croix, RevThom 41 (1936), s. 593–629.

LABOURDETTE M., La foi théologale et la connaissance mystique d’après Saint Jean de la Croix, RevThom 42 (1937), s. 16–57, 191–229.

LACAVE E.M., Cristo, Mediador y Camino, SJC 4 (1988), s. 71–83.

LACAVE E.M., El hombre frente a su meta, SJC 4 (1988), s. 84–96.

LACAVE E.M., La unión con Dios, tema dominante en la enseñanza del Santo, SJC 4 (1988), s. 58–70.

LAPAUW C., Johannes vom Kreuz – Glut der Liebe. Kommentar zu den Werken: Geistlicher Gesang, Lebendige Liebesflamme, Innsbruck – Wien 1989.

LAUREANO DE LA INMACULADA, El desposorio espiritual según San Juan de la Cruz, MontCarm 71 (1963), s. 3–44.

LÁZARO E. G., Cristo en la mística de San Juan de la Cruz, w: Juan de la Cruz. Espiritu de Llama, Roma 1991, s. 687–704.

Bibliografia

461

LEBRETON J., La „nuit obscure” d’après saint Jean de la Croix: les sources et le caractère de sa doctrine, RevAscMyst 9 (1928), s. 2–24.

LOUIS DE LA TRINITÉ, La Nuit de la Foi, EtCarm 22 (1937), s. 189– –224.

LUCIEN-MARIE DE SAINT-JOSEPH, Dynamisme de l’amour, EtCarm 1946.

LUCIEN-MARIE DE SAINT-JOSEPH, L’expérience de Dieu. Actualité du message de saint Jean de la Croix, Paris 1968.

LUÉVANO A. R., Endless Transforming Love an Interpretation of the Mystical Doctrine of Saint John of the Cross According to the Soul’s Affective Relation and Dynamic Structures, Roma 1990. ŁUKASZ OD ŚW. JÓZEFA, Świętość zakonna według „Przestróg duchownych” św. Jana od Krzyża – Doktora Kościoła, Kraków 1942.

MACCA V., Una apologia della contemplazione e di S. Govanni della Croce al principio del secolo XVIII, EphCarm 13 (1962), s. 425– –448.

MACCISE C., Gesú Cristo dono e via di pienezza, RivVitSp 46 (1992), s. 147–159.

MACHNIAK J., Struktura i funkcja symbolu „nocy” w doktrynie mistycznej św. Jana od Krzyża. Aspekt afektywny, w: Mistyczne doświadczenie Boga, Kraków 1991, s. 34–56.

MACHNIAK J., Struktura przestrzenno-czasowa symbolu „nocy” w doktrynie mistycznej św. Jana od Krzyża, ACr 24 (1992), s. 207–219.

MACHNIAK J., Symbolika światła i ciemności w zjednoczeniu z Bogiem u św. Jana od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 53–68.

MAGER A., Mystik als seelische Wirklichkeit, Graz 1946.

MAGER A., Le fondement psychologique de la purification passive, EtCarm 23 (1926), s. 240–253.

MANCHO DUQUE M. J., El símbolo de la noche en San Juan de la Cruz, Salamanca 1982.

MARCELO DE NIÑO JESÚS, El tomismo de San Juan de la Cruz, Burgos 1930.

462

Bibliografia

MARÉCHAL J., Étude sur la psychologie des Mistiques, Bruxelles – Paris 1938, t. 2.

MARIA EUGENIUSZ OD DZIECIĄTKA JEZUS, Jestem córką Kościoła, tłum.

O. Nowakowska, Kraków 1984.

MARITAIN J., Les degrés du savoir, Paris 1932, s. 615–701.

MARTÍN D.G., San Juan de la Cruz su personalidad psicológica, Madrid 1990, 19922.

MEIER E., Struktur und Wesen der Negation in den mystischen Schriften des Johannes vom Kreuz, Altenberge 1982.

MERTON T., Light in Darkness. The Ascetic Doctrine of St. John of the Cross, w: Disputed Questions, New York 1953, s. 208–217.

MIELESI U., La trasformazione d’amore in San Giovanni della Croce, Milano 1981.

MINA M.O., Introducción al concepto de cienica de San Juan la Cruz, SJC 14 (1994), s. 189–209.

MOIOLI G., Capisaldi della teologia e antropologia di San Giovanni della Croce, RivVitSp 43 (1989), s. 291–313.

MOJEK S., Doświadczenie Boga według św. Jana od Krzyża, w: Bóg i człowiek w doświadczeniu religijnym, Lublin 1986, s. 180–190.

MONTALVILLO J.J., Concepto general de contemplación en San Juan de la Cruz, RevEsp 30–31 (1949), s. 49–71.

MOREL G., Le sens de l’existence selon saint Jean de la Croix, t. 1–3, Paris 1960–1961.

MORETTI R., Cristo nella dottrina di San Giovanni della Croce, RivVitSp 25 (1971), s. 451–471.

MORETTI R., Il maestro delle anime contemplative, w: San Giovanni della Croce, Dottore Mistico. L’uomo – La dottrina – L‘influsso, Firenze 1942, s. 187–240.

MORETTI R., L’ascesi nell’insegnamento di S. Giovanni della Croce, w: Ascesi cristiana, Roma 1977, s. 226–244.

MOSIS R., Der Mensch und die Dinge nach Johannes vom Kreuz, Würzburg 1964.

Bibliografia

463

MOUROUX J., La structure „personnelle” de la Foi, RechScRel 29 (1939), s. 57–107.

MOUROUX J., Le mystère du temps, Paris 1962.

MUTO S.A., The First Stage to Union. The Active Night of the Senses, RevRel 46 (1987), s. 161–177.

MYSZKOWSKI R., Klucz do lektury „Pieśni duchowej” św. Jana od Krzyża, Kraków 2007.

NEMECK F.K., Receptividad de San Juan de la Cruz a Teilhard de Chardin, Madrid 1985.

NICOTRA P., L’uomo alla ricerca di Dio. Il pensiero di S. Giovanni della Croce, Roma 1970.

OGÓREK P.P., Mistrz Jan Eckhart a święty Jan od Krzyża, Warszawa 1999.

OGÓREK P.P., Mistyka według Tomasza Mertona, Warszawa 1996.

OGÓREK P.P., Zagadnienie wyrzeczenia w nauce św. Jana od Krzyża, „Karmel” 6 (1986), s. 9–16.

PACHO E., Del desposorio al matrimonio espiritual. „Interpolaciones” de purificación, SJC 7 (1991), s. 185–210.

PACHO E., El hombre, aleación de espíritu y materia, w: Antropología de san Juan de la Cruz, Ávila 1988.

PACHO E., Iniciación a San Juan de la Cruz, Burgos 1982.

PACHO E., La „croce” nella mistica di S. Giovanni della Croce e di S. Paolo della Croce, w: La Sapienza della Croce oggi, Torino 1976, t. 2, s. 181–196.

PACHO E., La antropología sanjuanistica, MontCarm 69 (1961), s. 47–90.

PACHO E., La transformación total del alma en Dios, Madrid 1963.

PACHO E., S. Juan de la Cruz. Temas fundamentales, Burgos 1984, t. 1–2.

PACHO E., San Juan de la Cruz. Proyecto espiritual, Burgos 1989.

PACHO E., Temi fondamentali in San Giovanni della Croce, Roma 1989.

464

Bibliografia

PAISSAC M., L’amour comme communication substantielle de Dieu à l’âme, w: Jean de la Croix. Un saint, un maître, Venasque 1992, s........

PAISSAC M., L’expérience des Trois Personnes d’après Saint Jean de la Croix, w: Le Christ, notre vie, Venasque 1984, s. 25–51.

PANAKAL J., St John of the Cross and Night of the Senses, „The Living World” 94 (1988), s. 115–123.

PAPLIŃSKA A., Symbolika oblubieńcza w nauce św. Jana od Krzyża, w: Małżeństwo – przymierze miłości, Lublin 1995, s. 129–155.

PAWŁOWSKI K., Odkrywanie prawdy na drodze do zjednoczenia z Bogiem, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 227–246.

PAWŁOWSKI K., Wąska ścieżka prawdy. Rozważania na podstawie filozofii jogi klasycznej oraz nauk św. Jana od Krzyża, Kraków 1996.

PELLÉ-DOUËL Y., Giovanni dela Croce e la notte mistica, Milano 1990.

PÉREZ MILA C., „Todo”– „Nada”, w: Symboli e mistero in san Giovanni della Croce, Roma 1991, s. 51–71.

PEREZ P.V., San Juan de la Cruz. Afirmaciones de la negación, SJC 3 (1987), s. 171–175.

PESENTI G.G., Le purificazioni mistiche in Giovanni della Croce, w: Giovanni della Croce „un uomo celestiale e divino”, Verona 1989, s. 103–113.

PESENTI G.G., Le purificazioni mistiche in Giovanni della Croce, QuadCarm 6 (1989), s. 174–192.

PESENTI G.G., Introduzione, w: La dottrina mistica, Verona 1985, s. 9–48.

PHILIPON MARIE-MICHEL, Les dons du Saint-Esprit, Paris 1964.

PIERLUIGI DI S. CRISTINA, Il ritorno alla giustizia originale, w: Sanjuanistica, Roma 1943, s. 227–255.

POINSENET M.D., Stromą ścieżką. Święty Jan od Krzyża, Kraków 1991.

POULAIN A., L’oraison de simplicité. La première nuit de St. Jean de la Croix…, Paris 1906.

Bibliografia

465

POZZOBON G., „Cantico Spirituale”: il camino per incontrare Cristo, w: Giovanni della Croce „un uomo celestiale e divino”, Verona 1989, s. 103–113.

REPGES W., Durch Liebe zur Freiheit. Der Weg des heiligen Johannes vom Kreuz, „Geist und Leben” 53 (1980), s. 102–115.

RESTREPO F.J., La cruz en San Juan de Cruz, VidEspir 88 (1987), s. 5–58.

RODRÍGUEZ J.V., Espiritualidad sanjuanista. Humanismo y transcendencia, SJC 9 (1993), s. 175–209.

RODRÍGUEZ J.V., Noche oscura, w: Introducción a la lectura de San Juan de la Cruz, Salamanca 1991, s. 401–442.

ROJAS J.D.G., San Juan de la Cruz: ascesis cristiana y unión con Dios, Roma 1993.

ROLLÁN MARÍA DEL SAGRARIO, Amour et désir chez Saint Jean de la Croix, NRTh 113 (1991), s. 498–515.

ROLLÁN MARÍA DEL SAGRARIO, Demarcación existencial de la momoria sanjuanista, SJC 10 (1994), s. 173–188.

ROLLÁN MARÍA DEL SAGRARIO, Extasis y purificación del deseo. Analisis psicológico-existencial de la noche en la obra de San Juan de la Cruz, Ávila 1991.

ROMÁN DE LA INMACULADA, Es quietista la contemplación enseñada por San Juan de la Cruz?, RevEsp 8 (1949), s. 127–156.

ROS S.G., La experiencia mística de San Juan de la Cruz. „Entréme donde no supe”, RevEsp 53 (1994), s. 119–147.

RUANO L., Los dones del Espíritu Santo en la vida espiritual, RevEsp 5 (1947), s. 423–481.

RUIZ F., El simbolo de la noche oscura, RevEsp 44 (1985), s. 79–110.

RUIZ F., Giovanni della Croce, w: La mistica. Fenomenologia e riflessione teologia, Roma 1984, t. 1.

RUIZ F., Metodo e strutture di antropologia sanjuanista, w: Temi di antropologia teologia, Roma 1981, s. 403–437.

RUIZ F., Pieśń duchowa. Żywy płomień, w: Bóg mówi pośród nocy, Kraków 1991, s. 278–281.

466

Bibliografia

RUIZ F., Purificazione affettiva e lotta contro il peccato, w: Peccato e santità, Roma 1979, s. 137–158.

RUIZ F., San Giovanni della Croce, mystico e maestro, Bologna 1989.

RUIZ F., Síntesis doctrinal, w: Introducción a la lectura de San Juan de la Cruz, Salamanca 1991, s. 203–280.

RUIZ F., Święty Jan od Krzyża. Pisarz – pisma – nauka, tłum. J.E. Bielecki, Kraków 1998.

RUIZ F., Horizontes de la noche oscura, MontCarm 88 (1980), s. 389– –409.

RUIZ F., Mistico y maestro San Juan de la Cruz, Madrid 1986.

RUSZAŁA A., Personalistyczny wymiar miłości w „Pieśni duchowej” św. Jana od Krzyża, „Karmel” 2 (1998), s. 58–67.

RUSZAŁA A., Ze świętym Janem od Krzyża ku zjednoczeniu z Bogiem, Kraków 1999.

SANDERLIN D., Charity in the Dark Night of St. John of the Cross. The Human Experience of Union with God through Love, „Carmelus” 36 (1989), s. 10–43.

SANSON H., El espíritu humano según San Juan de la Cruz, Madrid 1962 SANSON H., L’esprit humain selon Saint Jean de la Croix, Paris 1953.

SCHERING E., Mystik und Tat. Therese von Jesu, Johannes vom Kreuz und die Selbstbehauptung der Mystik, München – Basel 1959.

SKAWROŃ J., Nieskończone horyzonty miłości, Kraków 2003.

SŁOMKA W., Kontemplacja i jej rola w życiu chrześcijańskim według św. Jana od Krzyża, AK 83 (1991), s. 12–20.

SOLA J., La noche activa del sentido, „Manresa” 14 (1942), s. 270– –301.

SOLANA E.S., Dos protagonistas: Dios y hombre frente a frente camino del encuentro. Síntesis doctrinal de Subida-Noche, SJC 5 (1989), s. 87–125.

STINISSEN W., Nasza współczesność i święty Jan od Krzyża, tłum.

J. Iwaszkiewicz, „W Drodze” 19 (1991), s. 21–33.

Bibliografia

467

STINISSEN W., Noc jest mi światłem, tłum. J. Iwaszkiewicz, Kraków 1993.

SUTTER, AMATUS DE, La méditation chez saint Jean de la Croix, EphCarm 11 (1960), s. 176–196.

TEÓFILO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, Estructura de la contemplación infusa sanjuanista, RevEsp 23 (1964), s. 347–423.

TEÓFILO DE LA VIRGEN DEL CARMEN, Experiencia de Dios y vida mística según San Juan de la Cruz, EphCarm 13 (1962), s.136–223.

TERESA BENEDYKTA OD KRZYŻA (E. STEIN), Wiedza Krzyża. Studium o św. Janie od Krzyża, tłum. J.I. Adamska, Kraków 1994.

TERRANOVA A., La „notte oscura” dell’anima: tappa indispensabile dell’itinerario mistico, „I Quaderni di Avalon” 23 (1990), s. 11–30.

TORRES GIMÉNEZ M. J., Del vacío a la plenitud amorosa en el pensamiento de San Juan de la Cruz, SJC 15–16 (1995), s. 221–229.

TRUEMAN DICKEN E. W., El crisol del amor. La mística de S. Teresa de Jesús y de S. Juan de la Cruz, Barcelona 1967.

URBAŃSKI S., Ascetyczny i mistyczny wymiar zjednoczenia z Bogiem według św. Jana od Krzyża, AK 83 (1991), s. 31–53.

URBINA F., Comentario a Noche oscura de espíritu y La Subida al Monte Carmelo de S. Juan de la Cruz, Madrid 1982.

URBINA F., El verdadero horizonte del pensamiento de San Juan de la Cruz, RevEsp 18 (1959), s. 504–528.

URBINA F., La persona umana en San Juan de la Cruz, Madrid 1956.

VARGA P., Christus bei Johannes vom Kreuz, EphCarm 18 (1967), s. 197–225.

VARGA P., Schöpfung in Christus nach Johannes vom Kreuz, Wien 1968.

WEJMAN H., Zjednoczenie z Bogiem i jego rola w życiu duchowym człowieka według św. Jana od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 72–92.

468

Bibliografia

WIDER D. E., Modlitwa i jej rozwój w ujęciu św. Jana od Krzyża, w: Na drodze zjednoczenia z Bogiem, Kraków 2000, s. 169–183.

WIDER D., Do pełni miłości, Kraków 1985.

WIDER D., Dobro zjednoczenia z Bogiem w ujęciu św. Jana od Krzyża, ZeszKarm 3 (10) 1995, s. 61–68.

WIDER D., Dynamizm miłości, w: Formacja zakonna, t. 5, Kraków 1999, s. 35–95.

WIDER D., Samoudzielanie się Boga Ojca człowiekowi w doktrynie św. Jana od Krzyża, „Karmel” 1 (1999), s. 6–14.

WIDER D., Wezwani do życia, Kraków 1979.

WILHELMSEN E., La memoria como potencia del alma en San Juan de la Cruz, „Carmelus” 37 (1990), s. 88–145.

WISZOWATY Z.G., Ukryty Oblubieniec. Świętego Jana od Krzyża nauka o Bogu, Lublin 2003.

WOJTYŁA K., O humanizmie św. Jana od Krzyża, „Znak” 6 (1951), s. 6–20.

WOJTYŁA K., Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża, tłum.

L. Kowalówka, Kraków 1990.

ZAWADA M., Zagadnienie nadziei w doktrynie św. Jana od Krzyża, Kraków 1999.

ZORDAN D., Il primo libro della „Salita del Monte Carmelo”– note previre alla lettura, w: Giovanni della Croce „un uomo celestiale”, Verona 1989, s. 114–120.

V. LITERATURA POMOCNICZA AUGUSTINUS, Confessiones, PL 32.

AUGUSTINUS, Contra academicos, PL 32.

AUGUSTINUS, Enarrationes in Psalmos, PL 36, 37.

AUGUSTYN, O wielkości duszy, w: tenże, Dialogi filozoficzne, tłum.

D. Turkowska, t. II, Warszawa 1953.

AUGUSTYN, O Trójcy Świętej, tłum. M. Stokowska, Poznań 1962.

Bibliografia

469

AUGUSTYN, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1982.

BERGSON H., Dwa źródła moralności i religii, tłum. P. Kostyło, K. Skorulski, Kraków 1993.

BERNARD C.A., Teologia affettiva, Milano 19893.

BERNARD C.A., Wprowadzenie do teologii duchowości, tłum. J. Machniak, Kraków 1996.

BONAWENTURA, Pisma ascetyczno-mistyczne, tłum. C. Niezgoda, Warszawa 1984.

BORD A., Mémoire et espérance chez Jean de la Croix, Paris 1971.

CHMIELEWSKI M., Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej, Lublin 1999.

DEC I., Dlaczego miłość?, Wrocław 1998.

DRĄCZKOWSKI F., Miłość syntezą chrześcijaństwa, Lublin 1991.

FRANCISZEK SALEZY, Filotea, Olsztyn 1985.

GABRIEL OD ŚW. MARII MAGDALENY, Kontemplacyjne horyzonty modlitwy, tłum. L. Kowalówka, Kraków 1988.

GARDEIL A., La structure de l’âme et expérience mystique, t. 2, Paris 1927.

GARRIGOU-LAGRANGE R., La nuit de l’esprit, ViSp 16 (1927), s. 197– –222.

GARRIGOU-LAGRANGE R., Trzy okresy życia wewnętrznego, tłum. Teresa Franciszka, Niepokalanów 1998.

GILSON E., Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, tłum.

S. Zalewski, Warszawa 1987.

GILSON E., La philosophie de Saint Bonaventure, Paris 1978.

GILSON E., Wprowadzenie do nauki świętego Augustyna, tłum. Z. Jakimiak, Warszawa 1953.

GOGACZ M., Mistyka a poznanie Boga, „Znak” 11 (1959), s. 588– –608.

GOGOLA J.W., Pojęcie chrześcijańskiej ascezy, w: Asceza chrześcijańska, Kraków 1996, s. 7–24.

470

Bibliografia

GOGOLA J.W., Teologia komunii z Bogiem, Kraków 2001.

GRANAT W., Personalizm chrześcijański. Teologia osoby ludzkiej, Poznań 1985.

GRYGA S., Złoty wiek mistyki hiszpańskiej, Kraków 1987.

HEBDA E., Człowieczeństwo Chrystusa w życiu i nauce św. Teresy od Jezusa, w: Otrzymałam ducha mądrości, Kraków 1972, s. 173–217.

JAGIEŁŁO A., Życie uczuciowe człowieka, w: Psychologia dla teologów, Kraków 1990.

KATARZYNA ZE SIENY, Dialogi, tłum. L. Staff, Poznań 1987.

KATARZYNA ZE SIENY, Modlitwy, tłum. L. Grygiel, Poznań 1990.

KORCZYŃSKI M., Teologia kosmiczna w pismach Pseudo Dionizego Areopagity, Radom 1997.

KOWALCZYK S., Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990.

KRĄPIEC M., Dusza ludzka, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1983, t. IV, kol. 378–380.

KRĄPIEC M., Ja-człowiek, Lublin 1991.

KRĄPIEC M., Poznawać czy myśleć, Lublin 1994.

LANGKAMMER H., Biblijne podstawy duchowości chrześcijańskiej, Wrocław 1987.

LANGKAMMER H., Godność człowieka według Biblii, w: Życie społeczne w Biblii, Lublin 1997, s. 9–21.

LUCJAN-MARIA, Rola szatana w życiu duchowym, „Karmel” 4 (1986), s. 17–20.

MARCHETTI A., Zarys teologii życia duchowego, tłum. J.E. Bielecki, t. 1–2, Kraków 1996.

MATANIĆ A. G., La spiritualità come scienza. Introduzione metodologica allo studio della vita spirituale cristiana, Milano 1990.

MERTON T., Modlitwa kontemplacyjna, tłum. M. Dybowski, Poznań 1986.

MERTON T., Posiew kontemplacji, tłum. M. Morstin-Górska, Kraków 1989.

Bibliografia

471

MERTON T., Szukanie Boga, tłum. P. Parlej, Kraków 1983, 19882.

MISIUREK J., Zarys duchowości chrześcijańskiej, Lublin 1992.

NOWAK A.J., Doświadczyć Boga w ciele, Wrocław 1994.

OGÓREK P.P., Teologia życia duchowego, Poznań 1992 (mps).

PESENTI G., Anima, w: Dizionario enciclopedico di spiritualità, t. I, Roma 1975, s. 103–107.

PHILIPPE DE LA TRINITÉ, Certitude et surnaturalité de la foi, EtCarm 22 (1937), s. 157–188.

[PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA,] O teologii mistycznej, w: Dzieła świętego Dionizjusza Areopagity, tłum. E. Bułhak, Kraków 1932.

RAGUIN Y., Drogi kontemplacji, tłum. D. Szumska, Paris 1972.

ROCCO U., Volontà, w: Dizionario enciclopedico di spiritualità, Roma 1975, t. II, s. 2036–2039.

RYDZEWSKA-FRIEDRICH B., Czy dualizm bytowej struktury człowieka?

Stanowisko św. Tomasza z Akwinu, RF 41 (1993), s. 223–235.

SAWICKI F., U źródeł chrześcijańskiej myśli teologicznej, Katowice 1947.

SŁOMKA W., Doświadczenie chrześcijańskie i jego rola w poznaniu Boga.

Studium w świetle fenomenologicznej metody Husserla, Lublin 1972.

SŁOMKA W., Świętość na świeckiej drodze życia, Poznań 1981.

SWIEŻAWSKI S., Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, Lublin 1948.

SWIEŻAWSKI S., Rozum i tajemnica, Kraków 1960.

SWIEŻAWSKI S., Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995.

SZLAGA J., Nowość przymierza Chrystusowego według Listu do Hebrajczyków, Lublin 1979.

TANQUEREY A., Zarys teologii ascetycznej i mistycznej, t. 1–2, Kraków 1949.

TARGOŃSKI T., Przesłanki antropologiczne duchowości, w: Teologia duchowości katolickiej, Lublin 1993, s. 85–93.

472

Bibliografia

TATARKIEWICZ W., Historia filozofii, t. I–II, Warszawa 19585.

TERESA OD JEZUSA, Dzieła, tłum. H.P. Kossowski, t. 1–2, Kraków 1987.

THOMAS DE AQUINO, De anima, Paris 1912.

THOMAS DE AQUINO, Summa contra gentiles, Turini 1925.

THOMAS DE AQUINO, Summa theologica I–III, Taurini 1939.

TOMASZ Z AKWINU, Traktat o człowieku, tłum. S. Swieżawski, Poznań 1956, s. 3–21.

URBAŃSKI S., Etapy rozwoju życia duchowego, w: Teologia duchowości katolickiej, Lublin 1993, s. 263–305.

VERNEAUX R., Filosofía del hombre, Barcelona 1988.

WIDER D., Gdy się modlicie. Rozmowy o modlitwie, Kraków 1986.

WIDER D., Pamięć kształtowana przez cnotę nadziei w ujęciu św. Jana od Krzyża, „Życie Duchowe” 1997, nr 12, s. 109–110.

WISZOWATY G., Doktryna świętych karmelitańskich, Poznań 1990– –1992 (skrypt).

WITEK S., Teologia życia duchowego, Lublin 1986.

WOJTYŁA K., Personalizm tomistyczny, „Znak” 13 (1961), s. 664– –674.