POWOŁANI DO ŚWIĘTOŚCI IV Karmelitański Tydzień Duchowości - Jerzy Gogola OCD (red.)

„POWOŁANI DO ŚWIĘTOŚCI" I V KARMELITAŃSKI TYDZIEŃ DUCHOWOŚCI ZE ś w . R A F A Ł E M K A L I N O W S K I M 7 - 1 0 MAJA 2 0 0 1

Pod redakcją Jerzego Wiesława Gogoli OCD

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2002

© Copyright by Karmelitaiiski Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18, 30-960 Kraków

Imprimi potest o. dr Szczepan Praśkiewicz OCD, prowincjał Kraków, dnia 21 stycznia 2002 r.

Nr 37/2002

Imprimatur f Kazimierz Nycz, vie. gen.

Kraków, dnia 12 marca 2002 r.

Nr 300/2002

Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18, 30-960 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych ul. Z. Glogera 5, 31-222 Kraków

ISBN 83-87527-90-4

SŁOWO POWITANIA

Miło mi skierować serdeczne słowa powitania do wszystkich szanownych gości przybyłych na Czwarty Tydzień Duchowości.

Po Tygodniach Duchowości poświęconych kolejno św. Teresie od Dzieciątka Jezus, św. Janowi od Krzyża i św. Teresie z Avila, najwyższy czas, by przybliżyć postać i duchowe posłannictwo polskiego karmelity bosego św. Rafała Kalinowskiego. W ogóle jest on drugim po św. Janie od Krzyża kanonizowanym karmelitą bosym (nie chcę powiedzieć: dopiero drugim świętym).

Na zaproszeniach i afiszu nie chciałem zamieszczać zdjęcia o. Rafała sprzed jego nawrócenia, np. w garniturze wojskowym.

Znajduje się więc na nim jedyne profesjonalne zdjęcie wykonane przez zawodowego fotografa. Z nim kojarzmy zazwyczaj jego postać. Trudno się dziwić, że ten obraz nie wzbudza zachwytu. Dobrze jednak, że chociaż takie zdjęcie posiadamy, bo i ono jest owocem podstępu. Posłuchajmy relacji dotyczącej jego genezy od Siostry Marii Weroniki Smoczyńskiej, karmelitanki bosej z Przemyśla: „O. Rafałowi do broszury Louise de France potrzebna była jej podobizna. Nie chciał sam iść do fotografa, zabrał mego stryja, księdza Smoczyńskiego. Fotograf był umówiony i nastawił dwa aparaty, jeden na obraz Ludwiki, drugi na o. Rafała. Ojciec był tak skupiony i zamodlony, że nie spostrzegł zasadzki, choć aparat stał naprzeciwko o. Rafała L tak aparat odbił Ojca z przymkniętymi oczyma i całego zamodlonego" 1 .

1

ŚB s. 170.

Jerzy W. Gogola

6

Trzeba jednak zauważyć, że ówczesna formacja zakonna popierała niepodnoszenie oczu, jak można to wyczytać chociażby we wspomnieniach o o. Rafale pisane przez s. Weronikę: „Ks. Biskup Jakub Glazer zaproszony był dawać habit jednej postulantce. Był też na tych obłóczynach o. Rafał. Miał wielką ochotę też dawać habit, chciał się umartwić i tego nie pokazał po sobie, f...] Z chwilą, gdy ks. biskup Glazer dowiedział się, że ten święty Ojciec ma ochotę dać habit, z radością mu odstąpił, mówiąc: Niech ten święty Ojciec dopełni ceremonii obłóczyn a ks. biskup siedział podczas ceremonii na fotelu. Nowicjuszka nic o tym nie wiedziała i była przekonana, że habit daje ks. biskup, tylko była zdziwiona słysząc głos o. Rafała" 2 .

No właśnie, a wystarczyło otworzyć oczy i popatrzeć.

Temat tegorocznego Tygodnia Duchowości brzmi: „Świętymi bądźcie". Poza tym, że pod takim tytułem zostały wydane konferencje i teksty św. Rafała przez obecnego tutaj o. Honorata Gila, wydaje się, że termin „świętość" z jednej strony najlepiej charakteryzuje życie i posłannictwo św. Rafała. W niezwykle trudnych czasach święci potrafią dokonywać właściwych wyborów, dlatego, że dają się prowadzić Duchowi Świętemu.

Dlatego najbardziej trzeba się starać za przykładem św. Rafała o świętość.

W tym roku pewna nowość. Codziennie oprócz dnia dzisiejszego, będziemy mogli wysłuchać trzech konferencji, a nie dwóch, jak dotąd. Dzięki temu z jednej strony możemy więcej skorzystać, a z drugiej możemy gościć kilku profesorów więcej.

Bardzo serdecznie witam naszych czcigodnych i drogich gości: najpierw N. O. Prowincjała, o. dra Szczepana Praśkiewicza OCD, który oprócz słowa wstępnego wygłosi konferencję, drugiego prelegenta dzisiejszego wieczoru: o. dra hab. Honorata Czesława Gila OCD. Następnie wszystkich Drogich Ojców 2

Tamże, s. 179-180.

Słowo powitania

7

i Braci przybyłych z różnych naszych klasztorów, Was Drogie Siostry Zakonne i Bracia z różnych Zgromadzeń i wszystkich tu obecnych. o. Jerzy Wiesław Gogola OCD Dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości

SŁOWO WSTĘPNE PRZEŁOŻONEGO PROWINCJALNEGO KRAKOWSKIEJ PROWINCJI KARMELITÓW BOSYCH

Dotychczasowe Tygodnie Duchowości, organizowane od trzech lat przez tutejszy Karmelitański Instytut Duchowości, którego założycielem i dyrektorem jest o. dr hab. Jerzy Gogola, wykładowca i kierownik katedry historii duchowości na Papieskiej Akademii Teologicznej oraz wiceprezes Sekcji Teologów Duchowości w Polsce, ukazały nam przesłanie wielkich Mistrzów Karmelu i Doktorów Kościoła, tj. hiszpańskich mistyków - św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża oraz patronki misji św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Tydzień, który inaugurujemy, stawia nam natomiast przed oczy postać i orędzie naszego rodaka, św. Rafała Kalinowskiego. Nie mogło być inaczej: Karmel polski pragnie bowiem dzielić się z Ludem Bożym w naszej Ojczyźnie tym, co ma najcenniejszego, i dlatego po przedstawieniu mu przesłania swych duchowych mistrzów, uznawanych za takich przez cały Kościół, koncentruje dziś uwagę na najbardziej wybitnym swoim synu i odnowicielu - św. Rafale Kalinowskim, którego dziesiątą rocznicę kanonizacji obchodzimy właśnie w tym roku. Następną w kolejności, będzie z pewnością św. Edyta Stein - Teresa Benedykta od Krzyża, współpatronka Europy, związana z naszą piastowską ziemią.

Stan badań nad duchowością św. Rafała Kalinowskiego jest zadowalający. Dzięki zaangażowaniu prof. Ryszarda Bendera,

Szczepan T. Praśkiewicz

10

wydawcy jego Wspomnieńa przede wszystkim dzięki wytrwałej pracy o. dr. hab. Honorata Czesława Gila, który wydał Listy2 i Teksty ascetyczne3 Świętego, posiadamy łatwo dostępny cały materiał źródłowy, co dało możliwość podjęcia systematycznych studiów nad jego spuścizną. I w rzeczywistości powstało wiele prac magisterskich analizujących różne aspekty działalności ojca Rafała, a także trzy rozprawy doktorskie: pierwsza, przestawiona w 1994 r. na rzymskim Angelicum, pióra ks. Antoniego Badury, pt. Kierownik duchowy w życiu i działalności duszpasterskiej św. Rafała (Józefa) Kalinowskiego; druga, o. Stanisława Fudali, na ATK w Warszawie, zatytułowana Cnoty teologałne w ujęciu św. Rafała Kalinowskiego, obroniona w 1998 r., i trzecia, pana Jana Dąbrowskiego, pt. Życie zakonne w ujęciu św. Rafała Kalinowskiego, przedłożona na PWT we Wrocławiu w 1999 r.

Odbyły się też sympozja czy sesje naukowe analizujące przesłanie naszego Świętego: pierwsze, już w 1983 r.? tj. w roku jego beatyfikacji na KUL-u (szkoda, że nie wydano jego akt); drugie, w rok później na ATK w Warszawie, gdzie pod hasłem Święci polscy naszych czasów analizowano też przesłanie św.

Alberta Chmielowskiego, bł. Marii Teresy i Urszuli Ledóchowskich4; i trzecie w Wilnie, rodzinnym mieście Świętego, w polskim kościele pw. Ducha Świętego, w piątą rocznicę kanonizacji ojca Rafała, tj. w 1996 r \ (Nadmienię na marginesie, że zapla-

1

2

KALINOWSKI JÓZEF, Wspomnienia

(=W), Lublin 1965.

KALINOWSKI JÓZEF (Rafał od św. Józefa), Listy (=L), Lublin 1978, Kraków 1985-1986.

BŁ. RAFAŁ KALINOWSKI, Świętymi

4

Zob. W bliskości 5

bądźcie.

Konferencje

i teksty

ascetyczne

(=ŚB). Kraków 1987.

Boga. Akta sympozjów

z teologii

duchowości.

Kraków

1986, s. 207-246.

Zob. „Życie Karmelu" (Kraków), nr 18, s. 33-34; nr 22, s. 63-64. Opublikowano jeden z referatów: Sz. T. PRAŚKIEWICZ, ŚW. Rafał Kalinowski

jako

Słowo wstępne Przełożonego Prowincjalnego

11

nowano tam podobne sympozjum, z racji dziesiątej rocznicy kanonizacji, na jesień br.).

Mimo tego, osobiście odnoszę wrażenie, że w wielu środowiskach, także karmelitańskich, nie jest jeszcze wystarczająco znana autentyczna postać św. Rafała, ani jego przesłanie duchowe. Dlatego patrząc na tematy konferencji i na kompetencje zaproszonych prelegentów, żywię wielką nadzieję, że ten Tydzień Duchowości pomoże w odkryciu i propagowaniu jego autentycznego oblicza: nie tylko jako zakapturzonego mnicha, z pochyloną głową, jak najczęściej przedstawia go ikonografia z winy jedynego praktycznie fachowego jego zdjęcia z okresu życia zakonnego, jakie posiadamy, a które zrobiono bez jego wiedzy i w momencie modlitewnego skupienia, ale także jako lidera, organizatora i protagonisty, erudyty, człowieka wielkiego humoru. Nasz Święty był ascetą w dosłownym tego słowa znaczeniu, to prawda, był, jeśli ktoś chce, zakapturzonym mnichem.

W celi klasztoru wadowickiego, w której odszedł do wieczności, oraz w muzeum w Czernej przechowywane są z pietyzmem niektóre przedmioty, których używał do swoich zakonnych umartwień (włosiennica, dyscyplina, pokutny druciany łańcuszek z raniącymi plecy haczykami). W jego biografiach nie brak opisów praktykowanych wyrzeczeń. W czasie procesu beatyfikacyjnego jedną z obiekcji postawionych przez promotora wiary (zwanego potocznie advocatus diaboli, bo musi on z urzędu wyszukiwać trudności komplikujące proces beatyfikacyjny) znalazł się zarzut nieroztropności ojca Rafała, wyrażający się w tym, że zimową porą udał się w podróż bez skarpetek, przez co naraził swoje zdrowie i musiał przez dwa tygodnie pozostawać w łóżku6. Ale - przynajmniej tak mi się wydaje - święty Rafał nie był - jak wielu uważa - tylko zakapturzonym mni-

6

teolog duchowości i asceta, Wilno 1996 (Redakcja Gazety Katolickiej „Spotkania").

Positio super virtutibus. Animadversiones Promoioris Generalis Fidei, § 29, s. 34.

12

Szczepan T. Praśkiewicz

chem, wyłączonym z rzeczywistości tego świata i życia eklezjalnego. Przeciwnie: skupiony, pokorny, pogodny, ustawicznie otwarty na działanie łaski, pragnął być człowiekiem cichym, niezauważalnym, nie wybijającym się z tłumu, ale nie udawało mu się to, bo był protagonistą, liderem, twórcą odważnych, po dziś dzień istniejących przedsięwzięć. Zaledwie jest promowany kapitanem w wojsku carskim, już staje na czele twierdzy wojskowej w Brześciu Litewskim; tyle co zrzuca z siebie mundur oficera carskiego i przystępuje do powstania, zostaje z nominacji Rządu Narodowego ministrem wojny na Litwie; aresztowany i zesłany na Sybir, staje się autorytetem moralnym i podporą duchową dla zesłańców, którzy obierają go swoim sędzią, a do swej tułaczej litanii dodają wezwanie: „przez modlitwy Józefa Kalinowskiego - wybaw nas Panie". Wstąpiwszy do Karmelu, zostaje niezwłocznie przełożonym, wychowawcą, wizytatorem, założycielem Niższego Seminarium i nowych klasztorów.

Był także człowiekiem humoru. Nawet u kresu swoich dni, w listach, w których porusza najczęściej sprawy duchowe, nie omieszka wspomnieć np. o pietruszce, pisać o śliwkach - renklodach, zalecać zakonnicom - by ulżyć im w umartwieniu używania „dyscypliny bez węzełków", czy też pisać po łacinie lub po francusku, ale „bukwami" rosyjskimi. Czasem do tekstów skreślonych po polsku czy po francusku, wtrąca rosyjskie „wsio obstoit błagopołuczno". Przytoczmy dla przykładu co odpisał jednej karmelitance bosej, przewrażliwionej nieco w trosce o jego zdrowie, która dostarczyła mu leki i zalecenia lekarza, i po miesiącu przysłała kwestionariusz z zapytaniami: , C z y gorączki przewielebny Ojciec nie miał?

- Nie miał.

- Wiele termometr każdego razu znaczył?

- 36,2 pierwszego razu, który jest też i ostatni, albowiem dzisiaj zaledwie do niegom się zwrócił.

- Czy mięso regularnie podług nalegań profesora chory używa?

Słowo wstępne Przełożonego Prowincjalnego

13

- Od jutra zacznie.

- Czy mu służy?

- Będzie służyć.

- Czy cały dzień świeże mleko pije?

- Do tej doskonałości dąży, ale jeszcze nie doszedł.

- A czy przepisane proszki i krople zażywa?

- Proszki zaczął dzisiaj, zaś krople jutro rozpocznie.

- Czy zanadto się przewielebny Ojciec nie męczy?

- Męczy się, ale nie zanadto.

- A suchy bulion, czy się biorą kawałeczki, na dzień wiele razy?

- Suchy bulion bierze w stanie płynnym, we dnie przez Kościół nie zakazane"7.

To tylko po to, aby pokazać jak ojciec Rafał był człowiekiem życiowym i pełnym humoru i niekoniecznie - powtarzam - tym zamyślonym mnichem, ze spuszczoną głową i brodą podpartą ręką, jakiego przekazała nam - powtarzam to jeszcze raz - jedyna fachowa fotografia, zrobiona skądinąd bez jego wiedzy i w momencie chyba najmniej do tego odpowiednim8, a powielana do dziś przez większość jego rzeźb i obrazów.

7 8

L 497.

Cytuję w całości opis jej wykonania, sporządzony notarialnie i przechowywany w odpisie w Archiwum Postulacji Generalnej OCD, Raffaele Kalinowski, Documenti extraprocesuali: ..Fotografia Ojca Rafała Kalinowskiego, Przeora OO. Karmelitów Bosych w Czerny [sic! ], zdjęta bez jego wiedzy, mianowicie w taki sposób: o. Kalinowski, mając wydać książeczkę Wielebna Siostra Teresa ocl św. Augustyna, karmelitanka bosa, (Ludwika Maryja, córka króla francuskiego Ludwika XV i królowej Maryi, córki Stanisława Leszczyńskiego, króla polskiego), Kraków 1897, stronic 32. chciał ją ozdobić podobizną tejże Wielebnej Siostry, dlatego udał się do fotografa, p. Juliusza Miena, w Krakowie, aby z dostarczonego sobie portretu Siostry Teresy zdjął fotografię. Było to dnia 30 marca 1897. Fotograf [dodajmy: uprzedzony przez krakowskie karmelitanki bose] korzystając z tej okoliczności, ustawił dwa aparaty fotograficzne. Jeden na portret Siostry Teresy, a drugi z boku na ojca Kalinowskiego, który siedząc za-

14

Szczepan T. Praśkiewicz

Był mnichem, to prawda, był ascetą, nie negujmy tego, ale ascetą w sensie autentycznym, ewangelicznym, pamiętającym 0 słowach Chrystusa Jeśli pościcie, nie bądźcie posępni jak obłudnicy" (Mt 6, 16), i dlatego jego życie zakonne, jego asceza 1 ewangeliczne wyrzeczenie przyniosły prawdziwe owoce świętości i zachęcały innych do gorliwego życia chrześcijańskiego. Żywię nadzieję, że takiego właśnie, całościowego ojca Rafała ukaże nam Tydzień Duchowości, który inaugurujemy. Ojcu Dyrektorowi Instytutu gratuluję wyboru tematyki tygodnia, prelegentom życzę dużo światła Ducha Świętego, a słuchaczom obfitej, duchowej uczty z nowym polskim Świętym, wilnianinem, ale i wadowiczaninem, którego orędzie otrzymało poprzez kanonizację - dokonaną przed dziesięcioma laty przez posługę największego Wadowiczanina, Jana Pawła - pieczęć autentyczności i nieomylności, jaką gwarantuje Urząd Nauczycielski. o. Szczepan T. Praśkiewicz OCD Przełożony Prowincjalny

myślony. nie zwracał uwagi na to, co robi fotograf. Inaczej nie byłby się zgodził na zdjęcie swej fotografii. I do dnia dzisiejszego nic o tem nie wie o. Kalinowski. Tenczynek, 26 lipca 1897. Ks. dr \V[incenty] Sjmoczyński]".

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów — Słowo powitania Słowo wstępne Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych..,

8 5 9

WPŁYW ŚRODOWISK ŻYCIA NA DUCHOWOŚĆ ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Honorat Gil OCD Okres wileński Młodzieńcze zagubienie Seminarium syberyjskie W odrodzonym zakonie D U C H O W A DROGA ŚW. RAFAŁA

...»

17 «.22 26 29

KALINOWSKIEGO

Jerzy W. Gogola OCD 1. Ogólne założenia duchowej drogi św. Rafała .

42 1.1. Pojęcie drogi duchowej .42 1.2. Miłość jako droga do świętości 44 1.2.1. Miłość jako pełnienie woli Bożej 44 1.2.2. Miłość jako poświęcenie siebie, ofiara i męczeństwo. 46 1.3. Środki uświęcenia 48 2. Specyfika itinerarium duchowego św. Rafała 2.1. Formacja religijna, duchowa i zakonna jako doktrynalna podstawa duchowej drogi 52 2.2. Nawrócenie duchowe św. Rafała 55 2.3. Poświęcenie się dla Ojczyzny...

58 2.4. Poświęcenie się człowiekowi ..60

Spis treści

336 2.5. Poświęcenie się Bogu Zakończenie

62 63

NAJŚWIĘTSZA DZIEWICA MARYJA NA DRODZE ŚWIĘTOŚCI ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Szczepan T. Praśkiewicz OCD 1. Maryja Matką dyskretnej obecności w życiu św. Rafała Kalinowskiego W cieniu Ostrej Bramy Wierny świadek codziennych zmagań 2. Maryjne życie karmelitańskie szkołą świętości o. Rafała Świadectwo życia zakonnego Kierownictwo duchowe Rozpowszechnianie kultu szkaplerza Publikacje...., Maryjny ekumenizm Zakończenie ROZUMIENIE I UMIŁOWANIE KOŚCIOŁA W ŚW. RAFAŁA

68 69 71 73 74 75 77 ...80 83 ..85

PISMACH

KALINOWSKIEGO

Marian Zawada OCD Miłość osadzona w historii Ojczyzna doczesna - drogą do Ojczyzny niebieskiej Całościowa wizja ludu Bożego Kościół naszym domem Wymiar sakramentalny Kościoła Dyskretny wymiar apostolstwa Modlitwa Kościoła Jedność i niezależność Kościoła

92 94 98 102 107 109 111 114

EUCHARYSTIA NA DRODZE ŚWIĘTOŚCI ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Marek Chmielewski 1. Eucharystia w życiu św. Rafała Kalinowskiego 2. Wskazania Świętego odnośnie do życia eucharystycznego..

122 129

337

Spis treści ŚWIĘTOŚĆ JAKO OWOC CNÓT

TEOLOGALNYCH

W ŻYCIU D U C H O W Y M ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Stanisław Fudala OCD 1. Wiara jako zbawczy dialog Boga z człowiekiem Wiara jako otwarcie serca na Boże działanie 2. Nadzieja jako zawierzenie Opatrzności Człowiek wobec Opatrzności 3. Miłość jako dar Osoby dla osoby 3.1. Źródło miłości Bożej 3. 2. Przejawy Bożej miłości 3.3. Cel miłości Bożej Zakończenie WSKAZANIA ŚW. RAFAŁA DOTYCZĄCE

140 148 152 156 157 158 165 170 178

KALINOWSKIEGO

MODLITWY

Dominik Wider OCD Rozmodlenie św. Rafała Święty Rafał uczy modlitwy Dopełnienie

184 187 197

ELEMENTY SANJUANISTYCZNE I TEREZJAŃSKIE U ŚW. R A F A Ł A K A L I N O W S K I E G O (1835-1907)

Jan Machniak 1. W Karmelu 2. Znajomość pism św. Jana od Krzyża i św. Teresy od Jezusa Wątek terezjański

201 203 207

ŚWIĘTY RAFAŁ KALINOWSKI JAKO WZÓR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO

WYCHOWAWCY

Walerian Słomka Fakt oddziaływania wychowawczego Józefa Kalinowskiego Józef Kalinowski jako pełniący funkcję wychowawcy

215 219

Spis treści

338

Poglądy Józefa Kalinowskiego na temat ideału wychowania i roli wychowawcy Środki w procesie wychowania

221 223

GRZECH W ŻYCIU D U C H O W Y M W UJĘCIU ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Andrzej Ruszała OCD 1. Doświadczenie i świadomość grzechu w życiu młodzieńczym Józefa Kalinowskiego 2. Rozumienie grzechu w świetle Bożego Objawienia 3. Skutki grzechu w życiu duchowym 4. Proces oczyszczenia z grzechu 4.1. Boża miłość źródłem przezwyciężenia grzechu 4.2. Współpraca człowieka 4.3. Priorytet łaski w dziele oczyszczenia Zakończenie

230 232 234 237 .....237 238 239 241

KIEROWNICTWO DUCHOWE W ŻYCIU I POSŁUDZE ŚW. RAFAŁA

KALINOWSKIEGO

Placyd Ogórek OCD 1. Sakrament pokuty a kierownictwo duchowe 2. Kierownictwo duchowe realizowane w życiu świeckim Józefa Kalinowskiego 3. Kierownictwo duchowe o. Rafała Kalinowskiego 4. Warunki skuteczności kierownictwa duchowego 5. Fundamentalne założenia kierownictwa duchowego 6. Kierownictwo duchowe a modlitwa Wnioski końcowe REALIZACJA IDEAŁU

249 253 259 261 263 .....265

KONTEMPLACYJNEGO

W POLSKICH WARUNKACH NA ŚW. RAFAŁA

248

PRZYKŁADZIE

KALINOWSKIEGO

Otto J. Filek OCD Skąd przyszedł?.

Jego życie z wiary

272 276

Spis treści

339

Życie sakramentalne Zanurzony w obecności Boga Czy o. Rafał posiadał dar kontemplacji?

Otwarty na Kościół i świat Sekret świętego Rafała Spuścizna duchowa i testament

281 284 290 ...297 302 305

ŚW. RAFAŁ KALINOWSKI - ZAŁOŻYCIEL LAIKATU KARMELITAŃSKIEGO

Włodzimierz Tochmański OCD 1. Co to jest laikat karmelitański?

2. Święty Rafał wobec istniejącego Świeckiego Karmelu 3. Formacja laikatu karmelitańskiego 4. Dalszy rozwój laikatu karmelitańskiego...

5. Podsumowanie Podsumowanie

.....309 311 320 322 325 329