TERESA W KATECHEZIE - Pomoce katechetyczne

TERESA W KATECHEZIE

W SETNĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI ŚW. TERESY OD DZIECIĄTKA JEZUS I NAJŚWIĘTSZEGO OBLICZA

Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 1999

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: s. Mariola Lewicka s. Ludmiła Wojtkiewicz s. Lucyna Lubińska s. Adriana Zawierta s. Jolanta Kopiczko s. Monika Siemionko s. Bożena Oporska s. Bernarda Karasińska s. Agnieszka Jaworska s. Renata Dzikielewska s. Damiana Kiliańska KONSULTACJE: mgr Maria Murawska, metodyk

Imprimatur

f Kazimierz Nycz, wik. gen.

Kraków, dnia 16 kwietnia 1998 r.

Nr 3130/97/98

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 ISBN 83-87525-02-5

O D REDAKCJI

Każdy wiek ma swoich bohaterów i prekursorów. Koniec XIX w. ofiarowuje nam, ludziom schyłku XX w., świetlaną postać św. Teresy od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza. Sw. Teresa na nadchodzące czasy sukcesów technicznych i podbijania kosmosu przynosi autentyzm człowieczeństwa. Ukazuje własnym życiem prawdziwy wymiar człowieka i świata, opierając własne doświadczenie na życiu wewnętrznym i głębokim zjednoczeniu z Bogiem. Jej krótkie, lecz głębokie życie może być wzorem dla naszych czasów, szczególnie dla dzieci i młodzieży, która zatraca w sobie poczucie więzi z Bogiem, a w źle pojmowanej wolności skłania się do relatywizmu moralnego i życia w bezsensie.

Teresa przyciąga nas pięknem swej duszy, a swoimi wyznaniami, utrwalonymi w pismach, przynagla do zwrócenia się w kierunku Boga, do wzięcia odpowiedzialności za własny los i wieczne zbawienie, łącznie z osiągnięciem świętości. Teresa uprzedza jakby czas wylania Ducha Świętego dający się zauważyć obecnie Odnową w Duchu Świętym.

Ona pierwsza podejmuje brzmiące dzisiaj wszędzie „Abba - Ojcze", ona pierwsza powierza się Miłości Miłosiernej, jeszcze przed objawieniami Jezusa Miłosiernego bł. Faustynie Kowalskiej, i to ona pozwala się prowadzić Duchowi Świętemu w nowatorstwie „drogi dziecięctwa duchowego" poprzez natchnienie i współpracę w czytaniu Biblii.

W dotychczasowym programie nauczania lekcji religii, zarówno w szkole podstawowej, jak i w średniej, w niewielkim stopniu była przedstawiana postać św. Teresy, a jest to postać godna uwagi, szacunku i może być wzorem do naśladowania.

Mamy nadzieję, że w 100. rocznicę śmierci św. Teresy od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza zbiór niniejszych opracowań pomoże katechetom w ukazaniu tej „małej świętej" wszystkim katechizowanym.

OD REDAKCJI

7

Przy opracowaniu poszczególnych katechez, szczególnie w klasach starszych, posłużono się wypowiedziami samej Teresy. Przyjęto formę cytowania bezpośrednio w tekście katechezy, aby ułatwić katechetom dotarcie do całości tekstów cytowanych i do właściwego ich kontekstu. Życzymy wszystkim, tak KATECHETOM jak i KATECHIZOWANYM, owocnego spotkania ze św. Teresą od Dzieciątka Jezus.

Ś w . TERESA OD DZIECIĄTKA JEZUS I NAJŚWIĘTSZEGO OBLICZA

Maria Franciszka Teresa Martin [czyt. martę] urodziła się 2 stycznia 1873 r. w Alenęon we Francji. Rodzicami jej byli Maria Zelia Guerin i Ludwik Józef Alojzy Stanisław Martin.

W rodzinie państwa Martin urodziło się dziewięcioro dzieci, z których czworo zmarło. Przeżyło pięć córek, z których Teresa była najmłodszą.

Gdy Teresa miała cztery i pół roku, jej matka zmarła na chorobę nowotworową. Po śmierci żony Ludwik Martin przeniósł się z córkami do Lisieux, gdzie zamieszkali w willi Buissonnets.

Teresa przez pięć lat uczyła się w opactwie Sióstr Benedyktynek, a następnie z powodu choroby opuściła pensjonat i pobierała lekcje prywatnie u pani Papinau.

Jej dwie starsze siostry: Paulina i Maria wstąpiły do klasztoru Sióstr Karmelitanek w Lisieux. Teresa, mając piętnaście lat, również dołączyła do tegoż Klasztoru. Uczyniła to 9 kwietnia 1888 r.

Celina opiekowała się chorym ojcem aż do jego śmierci 29 lipca 1894 r., po czym dołączyła do swoich sióstr w Karmelu.

Piąta z córek państwa Martin, Leonia, po kilku nieudanych próbach życia zakonnego, została Siostrą Wizytką.

Teresa żyła w klasztorze 9 lat.

Zmarła 30 września 1897 r. na gruźlicę płuc, mając zaledwie 24 lata. Jej ciało złożono na cmentarzu Sióstr Karmelitanek w Lisieux.

BIOGRAFIA

9

Klasa III

TEMAT PIERWSZY Czego m o ż e m y uczyć się od św. Teresy od Dzieciątka Jezus Cel dydaktyczny:

Cel wychowawczy:

Metody: Pomoce:

Ukazanie Teresy jako wzoru do naśladowania w miłości Boga i ludzi, szczególnie — rodziców i rodzeństwa.

Wychowanie do postawy wdzięczności i miłości wobec Boga i bliźniego.

Pogadanka, praca w zespołach, dialog.

Plansza ze słowami św. Teresy, małe karteczki z tymi samymi słowami do rozdania dzieciom, układanka; Hector Murioz, 36 modlitw dla dziewcząt,

Warszawa 1994 (odtąd skrót: 36 modlitw); zdjęcie św. Teresy z Celiną.

Rysunek VII, s.368 Układanka II, s. 368 Fot. 8, ii. 35

Część wstępna 1. MODLITWA

36 modlitw, s.i i

62

„Panie, aby rozmawiać z Tobą, szukam w mej pamięci tysięcy słów. Staram się odnaleźć to najgodniejsze Ciebie najpiękniejsze i najbliższe to, które zmieści w sobie wiarę, nadzieję i miłość oraz radość, którą daje świadomość, że patrzysz na mnie i kochasz mnie.

Panie, jak mam do Ciebie mówić? Znasz moje serce i tego, co czuję, nie muszę właściwie wyrażać słowami. Rozmowa z Tobą nie jest łatwa. Wymaga bowiem swoistego języka i tylko życie daje nam właściwą odSZKOŁA PODSTAWOWA

powiedź. [...] Panie, pomóż mi odnaleźć prawdziwą drogę mojego życia, pomóż mi wspiąć się na szczyt, z którego będę mogła usłyszeć Twoje posłanie i wysłać Ci własne... Rozjaśnij me słowa, by stały się zrozumiałe, abyś mógł na nie odpowiedzieć".

Część główna 1. PUNKT WYJŚCIA

Na tablicy katecheta zawiesza planszę z napisem: ZWAĆ BOGA O J C E M , BYĆ DZIECKIEM J E G O , TO M O J E NIEBO. Dzieci głośno czytają zdanie.

— Czy ktoś z was wie, kto powiedział takie słowa?...

Jeżeli dzieci nie udzielą właściwej odpowiedzi, katecheta wyjaśnia.

— Słowa te wypowiedziała św. Teresa od Dzieciątka Jezus. Ona w szczególny sposób zrozumiała, że Bóg jest jej najlepszym Ojcem, kochanym Tatusiem i tę ewangeliczną prawdę przypomniała wszystkim wierżącym.

Fot

Na dzisiejszej katechezie będziemy w dalszym ciągu poznawać życie św. Teresy.

Temat naszej katechezy brzmi: „Czego możemy nauczyć się od św. Teresy od Dzieciątka Jezus".

Rysunek VII, s. 368

Katecheta rozdaje dzieciom obrazki do kolorowania oraz układankę, z której mają wybrać prawidłowe odpowiedzi Układanka II, s. 368 na pytanie: Kto jest moim bliźnim?

Podsumowując pracę dzieci, katecheta stwierdza: Moim bliźnim jest każdy człowiek.

KATECHEZA — Klasa III

63

2 . PRZEKAZ TREŚCI

— Teraz przeczytamy fragment Pisma Św., by zobaczyć, jakiej postawy wobec bliźnich oczekuje od nas Pan Bóg. a) Czytanie Pisma św.

Dzieci wstają. Wskazana osoba zapala świecę.

— Światło Chrystusa.

— Bogu niech będą dzięki. t k 10.30-37

„Jezus, [...] rzekł: «Pewien człowiek schodził z Jerozolimy do Jerycha i wpadł w ręce zbójców. Ci nie tylko, że go obdarli, lecz jeszcze rany mu zadali i zostawiwszy na pół umarłego, odeszli. Przypadkiem przechodził tą drogą pewien kapłan; zobaczył go i minął.

Tak samo lewita, gdy przyszedł na to miejsce i zobaczył go, minął. Pewien zaś Samarytanin, będąc w podróży, przechodził również obok niego. Gdy go zobaczył, wzruszył się głęboko: podszedł do niego i opatrzył mu rany, zalewając je oliwą i winem; potem wsadził go na swoje bydlę, zawiózł do gospody i pielęgnował go. Następnego zaś dnia wyjął dwa denary, dał gospodarzowi i rzekł: «Miej o nim staranie, a jeśli co więcej wydasz, ja oddam tobie, gdy będę wracał».

Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców?». On odpowiedział: «Ten, który mu okazał miłosierdzie».

Jezus mu rzekł: «Idź, i ty czyń podobnie!»".

— Oto Słowo Pańskie.

— Chwała Tobie, Chryste.

— Według Ewangelii bliźnim jest osoba, której udzielamy pomocy. Pan Jezus w Przykazaniu miłości nakazał nam kochać wszystkich ludzi, nawet nieprzyjaciół.

Co możemy robić dobrego dla tych, którzy mieszkają daleko?

— Możemy za nich się modlić.

64

SZKOŁA PODSTAWOWA

— Najczęściej jednak doznają od nas przykrości ci, których spotykamy codziennie. Dlatego zastanowimy się nad tym co robić, by było lepiej.

• RODZICE

Dlaczego mamy kochać rodziców, okazywać im szacunek?...

Przyjrzyjmy się teraz św. Tereni. Teresa pisze, że tak bardzo kochała swoich rodziców, iż okazywała im czułość na tysiąc sposobów. Niekiedy te sposoby były dość dziwne, np. brała mamusię za szyję i życzyła jej śmierci. Dziwne prawda?

Jednak to była naprawdę wielka miłość. Mama często opowiadała o niebie, gdzie będzie nam bardzo dobrze, ale żeby tam pójść trzeba najpierw umrzeć, więc Teresa chciała, by mama była w niebie, bo tam jest stokroć lepiej niż na ziemi.

Mama Teresy rzeczywiście wkrótce zmarła. Była bardzo ciężko chora. Teresa miała wtedy tylko 4 lata i bardzo mocno przeżyła, że już nigdy nie zobaczy na ziemi swojej kochanej mamusi.

Wiele czułości Teresa okazywała również tatusiowi.

Nazywała go swoim królem, a tatuś nazywał ją królewną. Często ze swoim królem chodziła do kościoła, na spacery, na ryby. W kościele Teresa patrząc na twarz tatusia obserwowała, jak gorliwie się modlił. Powie później, że twarz jego robiła się inna, był zasłuchany... Tatuś modlił się jak prawdziwy święty.

Natomiast wtedy, gdy wychodziła z tatusiem na ryby, Teresa podziwiała piękno przyrody. Siadała samotnie na trawie i rozmyślała o tym, jak dobry jest Bóg. Była to prawdziwa modlitwa wielbiąca Boga za Jego dobroć.

Kiedy była w klasztorze, nie mogła spotykać się zbyt często z tatusiem, ale bardzo dużo modliła się za niego. Gdy jej kochany król zmarł, miała pewność w swym sercu, że poszedł prosto do nieba.

KATECHEZA — Klasa III Teresa w katechezie 5

65

Część końcowa 1. ZAPIS DO ZESZYTU

W zeszytach pod tematem: „Czego możemy uczyć się od św. Teresy od Dzieciątka Jezus", wklejcie karteczki ze słowami św. Teresy: „Zwać Boga Ojcem..." i zdjęcie św. Teresy z Celiną oraz zapiszcie: Sw. Teresa uczy mnie miłości do Boga oraz miłości do rodziców, do rodzeństwa i do innych ludzi.

2 . ZADANIE DOMOWE

Wybierz jeden z przykładów z życia św. Teresy, o których dziś była mowa, i przedstaw za pomocą rysunku np. połów ryb, modlitwę Teresy i tatusia w kościele, rozmowy z Celiną.

3 . MODLITWA

Na zakończenie módlmy się za przyczyną św. Teresy za nasze rodziny i za wszystkich ludzi potrzebujących naszej pomocy.

36 modlitw, s.

17

„Boże mój, dzięki Twej łasce mam rodzinę rodziców i rodzeństwo. Kocham ich wszystkich, chcę każdemu oddać to, co we mnie najlepsze. Spośród bliźnich to najbliższe mi osoby. Panie, pragnę porozmawiać dzisiaj z Tobą o moich braciach i siostrach pragnę modlić się za nich i za siebie samą. [...] Panie, nie pozwól mi żyć obok mego rodzeństwa i nie zauważać go. Boję się przywyknąć do nich tylko dlatego, że mam ich tak blisko siebie. Nie pozwól, abym zamknęła serce na przebaczenie, kiedy ranią je obrazą lub zapomnieniem, kiedy mnie lekceważą śmieją się z moich wad i porażek. Nie pozwól mi unieść się dumą odwrócić się od nich wtedy, gdy powinnam prosić o przebaczenie, bo to ja jestem przyczyną ich bólu". s. Lucyna — Łucja Lubińska

68

SZKOŁA PODSTAWOWA

TEMAT DRUGI Praca św. Teresy od Dzieciątka Jezus Cel dydaktyczny:

Cel wychowawczy:

Metody: Pomoce:

Na przykładzie św. Teresy od Dzieciątka Jezus ukazanie dzieciom wartości pracy.

Wychowywanie dzieci do sumiennego wypełniania swoich obowiązków.

Pogadanka, opowiadanie, dialog.

Pismo Św., świeca, Dzieje duszy, obrazki św. Teresy do rozdania dzieciom, małe koraliki lub ziarenka grochu, obrazy ukazujące pracę ludzi w różnych zawodach, zdjęcia Teresy.

Układanka III, s. 369 Fot. 27, 44, II, 34, 31, 13, 23, 24, 25

Część wstępna 1. MODLITWA

Modlitwa do Ducha Świętego

— Duchu Święty, Który oświecasz serca i umysły nasze, dodaj nam zdolności i ochoty, aby ta nauka była dla nas pożytkiem doczesnym i wiecznym.

Przez Chrystusa Pana naszego.

— Amen.

— Św. Tereso od Dzieciątka Jezus, módl się za nami.

Część główna 1. PUNKT WYJŚCIA

— Przed chwilą modliliśmy się do Ducha Świętego, a później zwróciliśmy się do Świętej. Jaka to była Święta?

— Teresa od Dzieciątka Jezus.

KATECHEZA — Klasa III

69

— Tak, dzisiaj właśnie będziemy mówić o św. Teresie od Dzieciątka Jezus. Za kilka dni będziemy przeżywać Jej święto. Kiedy to będzie?

— 1 października.

— Pamiętamy, że obecnie mamy okres liturgiczny zwykły, który będzie trwał aż do Adwentu. W tym czasie właśnie wspominamy wielu świętych. Między nimi jest święta, którą już trochę znacie. W tym roku spróbujemy zapoznać się z nią jeszcze bardziej. Zobaczymy, czego dziś zechce nas nauczyć ta „Mała Święta".

Układanka III, s. 369

Dzieci otrzymują układankę, którą mają ułożyć.

2 . PRZEKAZ TREŚCI

— Jak już wiecie, mamy mówić o pracy. Popatrzcie na te ilustracje.

Katecheta pokazuje ilustracje przedstawiające ludzi pracujących w różnych zawodach; omawia obrazki za pomocą pytań i odpowiedzi.

Np. Kogo widzimy na obrazku, co dane osoby robią? itp.

Katecheta pyta o prace wykonywane przez rodziców dzieci; na koniec pokazuje ilustrację ukazującą pracę w szkole.

— Kto pracuje w szkole?

— Nauczyciele, uczniowie.

— Dlaczego nauka jest pracą?

— Uczenie się jest wysiłkiem umysłowym, niektórym bardzo trudno jest uczyć się.

— Co wy robicie w domu oprócz nauki?

— Pomagamy rodzicom, gramy na komputerach i bawimy się...

Pytanie problemowe

— W życiu każdego człowieka bardzo ważna jest praca. Dlaczego tak jest?

Odpowiedź znajdujemy w Piśmie Św., w Księdze Rodzaju. Pan Bóg powiedział, by ludzie czynili sobie ziemię poddaną (por. Rdz 1, 28), czyli by pracowali 70

SZKOŁA PODSTAWOWA

i przetwarzali ten świat. Wolą Bożą jest, by człowiek pracował, przez co wyraża się jego podobieństwo do Stwórcy. Przez dobrze wykonaną pracę człowiek oddaje cześć Bogu, służy bliźnim i sam siebie czyni lepszym. Pan Jezus też ciężko pracował, był cieślą do 30. roku życia. Potem przez 3 lata pracował dla Ojca niebieskiego, głosił naukę o Królestwie Bożym. Wiemy, że św. Paweł — mimo iż należało mu się utrzymanie ze strony chrześcijan za głoszenie Słowa Bożego — dla dobrego przykładu pracował: własnoręcznie tkał namioty. Posłuchajmy, co Apostoł narodów ma nam do powiedzenia na temat pracy. a) Czytanie Pisma św.

Dzieci wstają. Jedna osoba zapala świecę na znak obecności Chrystusa.

— Światło Chrystusa.

— Bogu niech będą dzięki.

Katecheta czyta tekst:

„Sami bowiem wiecie, jak należy nas naśladować, bo 2 Tes, 3, 7-13 nie wzbudzaliśmy wśród was niepokoju ani u nikogo nie jedliśmy za darmo chleba, ale pracowaliśmy w trudzie i zmęczeniu, we dnie i w nocy, aby dla nikogo z was nie być ciężarem. Nie jakobyśmy nie mieli do tego prawa, lecz po to, aby dać wam samych siebie za przykład do naśladowania. Albowiem gdy byliśmy u was, nakazywaliśmy wam tak: Kto nie chce pracować, niech też nie je! Słyszymy bowiem, że niektórzy wśród was postępują wbrew porządkowi: wcale nie pracują, lecz zajmują się rzeczami niepotrzebnymi.

Tym przeto nakazujemy i napominamy ich w Panu Jezusie Chrystusie, aby pracując ze spokojem, własny chleb jedli. Wy zaś bracia, nie zniechęcajcie się w czynieniu dobrze!".

— Oto Słowo Boże.

— Chwała Tobie, Panie.

KATECHEZA — Klasa III

71

Spis treści Od Redakcji Święta Teresa od Dzieciątka Jezus i Najświętszego Oblicza Życie św. Teresy Martin Rodzina Martin

7 9 11 16

KATECHEZY — SZKOŁA PODSTAWOWA Klasa 0 Poznajemy św. Teresę od Dzieciątka Jezus Uczymy się od św. Teresy być dobrymi dziećmi Dlaczego św. Teresa pragnęła być w niebie?

Opracowała s. Mariola — Danuta Lewicka

21 24 28

Klasa I Święta Teresa kochała Boga Ojca Święta Teresa często myślała o Jezusie Święta Teresa cierpiała dla Pana Jezus Opracowała s. Mariola — Danuta Lewicka

32 36 41

Klasa II Uczymy się kochać Boga ze św. Teresą od Dzieciątka Jezus Czekamy na spotkanie z Panem Jezusem w Komunii św. ze św. Teresą od Dzieciątka Jezus Kochamy Maryję, tak jak kochała Ją św. Teresa Opracowała s. Ludmiła — Halina Wojtkiewicz Klasa III Czego możemy uczyć się od św. Teresy od Dzieciątka Jezus?

Praca św. Teresy od Dzieciątka Jezus Jak św. Teresa w całym swoim życiu okazywała Panu Jezusowi, że Go kocha Opracowała s. Lucyna — Łucja Lubińska Klasa IV Teresa Martin świadkiem objawiającego się Boga Opracowała s. Lucyna — Łucja Lubińska Miłość bliźniego w życiu Teresy Martin Opracowała s. Adriana — Dorota Zawierta

Teresa w katechezie 25

46 52 56

62 69 76

82 87

Tęsknota św. Teresy za niebem Opracowała s. Lucyna — Łucja Lubińska

94

Klasa V Święta Teresa i plany Boże w jej życiu Opracowała s. Adriana — Dorota Zawierta Teresa i Bóg pełen miłosierdzia Opracowała s. Renata — Teresa Dzikielewska Udział Teresy w zbawianiu świata Opracowała s. Adriana — Dorota Zawierta

105

Klasa VI Przesłanie św. Teresy od Dzieciątka Jezus Świętowanie niedziel i świąt przez rodzinę św. Teresy Eucharystia w życiu św. Teresy od Dzieciątka Jezus Opracowała s. Jolanta — Maria Kopiczko

119 127 133

99

113

KATECHEZY — GIMNAZJUM Klasa I Teresa jako nastolatka. Jej myśli, dążenia, cele i marzenia Zażyłość św. Teresy z Maryją Opracowała s. Monika — Małgorzata Siemionko Owoce działania Ducha Świętego w życiu św. Teresy od Dzieciątka Jezus Opracowała s. Bożena — Dorota Oporska Klasa II Moja rodzina a rodzina państwa Martin Ubóstwo i bogactwo w życiu św. Teresy od Dzieciątka Jezus Miłość Teresy od Dzieciątka Jezus do Chrystusa Oblubieńca wzorem dla dzisiejszej młodzieży Opracowała s. Bernarda — Renata Karasińska Klasa III Dojrzewanie Teresy w wierze Opracowała s. Agnieszka — Anna Jaworska Lektura duchowa Teresy Opracowała s. Renata — Teresa Dzikielewska

144 149

155

165 173 180

189 197

KATECHEZY — SZKOŁY ŚREDNIE Klasa I liceum profilowanego lub szkoły zawodowej Rozumienie Kościoła przez Teresę Opracowała s. Agnieszka — Anna Jaworska Dusza i myśli Teresy ukryte w poezji Opracowała s. Renata — Teresa Dzikielewska Klasa II liceum profilowanego lub szkoły zawodowej Wiara i Bóg w życiu św. Teresy Odpowiedzialność za własne życie i sumienie ukazane przez św. Teresę Opracowała s. Renata — Teresa Dzikielewska Klasa III liceum profilowanego lub klasa I liceum uzupełniającego Rodzina Martin wzorem dla rodzin współczesnych Św. Teresa. Odczytanie i realizacja własnego powołania Opracowała s. Renata — Teresa Dzikielewska Święta Teresa wobec cierpienia, choroby i śmierci Co to znaczy być człowiekiem dojrzałym?

Opracowała s. Damiana — Bożena Kiliańska

209 217

225 233

243 253 265 286

DODATEK POEZJE

Żyć miłością Moje pragnienia przy tabernakulum Tylko Ty, Jezu Płatki róży Zdanie się na Boga

304 308 310 312 314

PIEŚNI

Czytaj Biblię, módl się co dzień Dlaczego kocham Cię, Maryjo Hymn Kongresu Eucharystycznego JesteśPanie, winnym krzewem Królu mej duszy Me życie jest cieniem

317 318 322 324 326 328

Na Kościoła jasnym niebie O Tereniu święta, mała Oto jest dzień Panie, Ty mnie wybrałeś Przychodzisz do nas Przykazanie nowe Sercem kocham Jezusa Święta Tereso, córko Karmelu!

Tereski szczęścia dzieci W Karmelu cichej celi W świat głodny Boga Znalazłam swoje miejsce Z radosnych niebios Zrzuć nam róże Ty, co z nieba

!

330 332 334 335 338 342 344 346 348 349 351 354 356 358 361

RYSUNKI, UKŁADANKI, KRZYŻÓWKI

338

Skróty i objaśnienia

382

Bibliografia

383

Spis ilustracji

384

Spis treści

385