TEREZJAŃSKIE DZIEDZICTWO I - Bł. Anna od św. Bartłomieja - Jerzy Wiesław Gogola by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

TEREZJAŃSKIE DZIEDZICTWO I X TYDZIEŃ DUCHOWOŚCI z BŁ. ANNĄ OD ŚW. BARTŁOMIEJA

4-7 MAJA 2006 Pod redakcją o. Jerzego Wiesława Gogoli OCD

Kraków 2007 Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Imprimi potest O. Albert Wach OCD, prowincjał Kraków, dnia 08.03.2007 r. Nr 107/07

Karmelitański Instytut Duchowości 30-960 Kraków, ul. Rakowicka 18 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7305-243-7

WPROWADZENIE w TYDZIEŃ DUCHOWOŚCI

1. Krótkie wprowadzenie w tegoroczny IX Karmelitański Tydzień Duchowości rozpocznę od dwóch połączonych ze sobą zagadnień. Są nimi wybór osoby Błogosławionej Karmelu, Anny od św. Bartłomieja, która będzie nam towarzyszyć w tych dniach refleksji i wzajemnego spotkania, oraz motto Tygodnia. Wyboru tej konkretnej osoby nie umiem precyzyjnie wyjaśnić. Sprawa nie wymaga zresztą specjalnego wyjaśnienia. Przybliżamy życie i duchowe przesłanie błogosławionych i świętych Karmelu. Sama kolejność ich prezentacji nie jest najważniejsza. Bł. Anna od św. Bartłomieja była przewidziana w planach organizacyjnych Tygodni od kilku lat, ale zawsze wyprzedzała ją jakaś inna postać z pewnych względów bardziej aktualna. W sytuacjach potrzeby pewnego wyboru pomiędzy nią a innymi człowiek rozumuje tak: poczekała cztery wieki, to może jeszcze poczekać rok czy dwa. Ten rok okazał się jej rokiem. Niejako intuicyjnie czułem, że nie możemy już dłużej kazać jej stać w kolejce. Osobiście jestem przekonany, że na obecną chwilę nie mogliśmy trafić lepiej. Hasło tegorocznego tygodnia brzmi: „Dziedzictwo terezjańskie". Wyrażenie to kojarzy się najpierw z pewnymi wydarzeniami, które miały miejsce na terenie Francji i Flandrii po otwarciu tam nowych fundacji Karmelu żeńskiego, kiedy to, w nowej sytuacji politycznej i jurysdykcyjnej, pojawił się problem wierności duchowi św. Teresy. Dwie wielkie duchowe córki św. Teresy: Anna od Jezusa Lobera i Anna od św. Bartłomieja Garcia chcą być wierne duchowi swojej Matki, a jednak w konkretnych kilku sprawach mają na tę wierność odmienne zdanie. Studiujący tę kwestię także są podzieleni. Jedni przyznają rację Annie od

Jerzy W. Gogola OCD

św. Bartłomieja, inni Annie od Jezusa, jeszcze inni przytoczą fakty z jednej i drugiej strony, a sami nie zajmą stanowiska. Która z dwóch wielkich postaci miała rację, tj. która była bliższa wierności autentycznemu duchowi terezjańskiemu? Tytułem przykładu nadmienię, że w pierwszym okresie ich pobytu poza Hiszpanią w grę wchodziły trzy sprawy. Po pierwsze zmiana statusu prawnego w Karmelu Anny od św. Bartłomieja z konwerski na siostrę chórową, co pociągało za sobą zmianę welonu z białego na czarny. Tego pragnęli przełożeni francuscy, tego absolutnie nie chciała Anna od Jezusa. Skąd wziął się ten problem? Anna od św. Bartłomieja była z początku analfabetką i należała do sióstr konwersek. Św. Teresa nakazała jej pod posłuszeństwem odpisywać na listy i nasza Błogosławiona, wzorując się na kaligrafii Wielkiej Teresy w krótkim czasie opanowała sztukę pisania. W czasie pobytu we Francji nie była już analfabetką. Cierpienia z tym związane były dla niej prawdziwym krzyżem, jak wyznaje. Mówimy o dziedzictwie Teresy i wymieniamy tak banalny przypadek. Trudno nawet zrozumieć, w czym tutaj miałoby być zagrożone dziedzictwo Teresy. Tym bardziej, że sama św. Teresa chciała tej zamiany, ale Anna nie przystała na to1. Przypadek drugi jest poważniejszy, ale w naszych czasach także nieaktualny: zgodnie z ówczesnym prawodawstwem dzieci z rodzin heretyków nie mogły wstępować do zakonu. Anna od Jezusa odmówiła wstąpienia do Karmelu bardzo gorliwej dziewczynie, której rodzice byli konwertytami z kalwinizmu. Anna od św. Bartłomieja ją przyjęła nie bez konsultacji z francuskimi przełożonymi. Taki gest oczywiście nie mógł ich do siebie zbliżyć. Przypadek kolejny dotyczył jurysdykcji: wolą św. Teresy było, aby karmelici bosi sprawowali duchową i kanoniczną pieczę nad siostrami. We Francji nie było jeszcze karmelitów. 1

J. U R K I Z A , Ana de S. Bartolomeo y la transmisión „Monte Carmelo" 84(1976), s. 166-168.

del espíritu teresiano,

Wprowadzenie w Tydzień duchowości

Pierwszy klasztor karmelitów we Flandrii został założony dopiero w 1610 roku. Z powodu tych ciągłych odejść przełożonych francuskich od terezjańskiej tradycji Anna od Jezusa była gotowa opuścić Paryż i wrócić wraz z siostrami do Hiszpanii. Anna od św. Bartłomieja nie zamierzała wracać do Hiszpanii, bo twierdziła, że tutaj przybyła z Bożej woli2. Podobne napięcia mogły mieć miejsce dlatego, że dziedzictwo św. Teresy nie zamyka się w jej życiu ani w życiu kogokolwiek powołanego do Karmelu. Teresa daje początek pewnemu stylowi życia i służby w Kościele, ale u samych początków nie dla wszystkich jest oczywiste, to co jest oczywiste dla nas żyjących po Soborze Watykańskim II i po ogłoszeniu wielu dokumentów na temat życia konsekrowanego, w których mowa o potrzebie wierności charyzmatowi, ale wierności twórczej3. Sprawa nie była oczywista dla dwóch bardzo zasłużonych karmelitanek, bezpośrednich spadkobierczyń ducha św. Teresy i nie dla wszystkich jest oczywista jeszcze dzisiaj. Ale nie będziemy kontynuować tego wątku. W haśle Tygodnia nie chodzi nam o te spory, chodzi nam o bogactwo terazjańskiego charyzmatu obecne w życiu bł. Anny. Ono też będzie przedmiotem naszych refleksji przez cztery kolejne dni. 2. Wypada krótko ją przedstawić. Jednak i w tym punkcie ograniczę się tylko do kilku dat, gdyż przewidziany jest referat 0 jej duchowej drodze, która zawsze przebiega także przez wydarzenia historyczne, o której jeszcze dzisiaj usłyszymy4: 1 października 1549 roku przychodzi na świat Anna Garcia w El Almendral. 1558 - Śmierć jej matki Marii Manzanas.

2 3 4

Tamże, s. 174n. VC 37. Por. J. URKIZA, Guión cronológico, [w:] Obras, s. 39*-49*.

Jerzy W. Gogola OCD

1562 - Św. Teresa od Jezusa zakłada pierwszy klasztor karmelitanek bosych w Awili. 1570 - Anna odwiedza klasztor karmelitanek w Awili. 1 sierpnia - Przyjmuje habit zakonny Anna od Jezusa. 2 listopada - Do Karmelu wstępuje nasza Błogosławiona. Z tego ostatniego faktu mogłoby wynikać, że osoby te znają się osobiście od samego początku, a tymczasem wszystko na to wskazuje, że przynajmniej za życia św. Teresy (fi582) nigdy się nie spotkały. 1582 - Towarzyszy przy śmierci św. Teresy w Alba de Tormes i otrzymuje od niej łaskę całkowitego oderwania serca od rzeczy i osób. 1591 - Umiera św. Jan od Krzyża. 1592 - Hieronim Gracian, były prowincjał, zostaje wydalony z Zakonu. 1605 - Z siostry konwerski staje się siostrą chórową. 1622 - Kanonizacja św. Teresy. 7 czerwca 1626 - W Uroczystość Trójcy Świętej umiera Anna od św. Bartłomieja. 1735 - Klemens XIII ogłasza heroiczność cnót Anny od św. Barłomieja. 6 maja 1917 - Benedykt XV ogłasza ją błogosławioną. W tym momencie pragnę skierować słowa powitania do wszystkich przybyłych na tegoroczny Tydzień Duchowości. Najpierw do naszego O. Prowincjała, O. Alberta Wacha, który za chwilę wygłosi słowo wprowadzające, Ojców i Księży prelegentów dnia dzisiejszego, Zgromadzenia zakonne karmelitańskie i poza-karmelitańskie, słuchaczy naszego Instytutu, studentów PAT, MWIK oraz wszystkich pozostałych. o. Jerzy Wiesław Gogola OCD Dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości

SŁOWO PRZEŁOŻONEGO PROWINCJALNEGO KRAKOWSKIEJ PROWINCJI KARMELITÓW BOSYCH

Bardzo serdecznie witam wszystkich uczestników kolejnego Tygodnia Duchowości. Bł. Anna od św. Bartłomieja, której poświęcony jest tegoroczny Tydzień Duchowości, nie jest jedną z tych wielkich postaci historii Karmelu, których imiona wymienia się przy każdej okazji. W kręgach karmelitańskich, poza wąskim gronem specjalistów, niewielu potrafiłoby przytoczyć podstawowe dane biograficzne, a większość prawdopodobnie myliłaby ją z Anną od Jezusa lub z Anną od św. Augustyna czy jeszcze z którąś inną Anną: od Aniołów, od Wcielenia lub od Trójcy Przenajświętszej. Natomiast ogółowi wiernych w Kościele, szczególnie w Kościele polskim pozostaje nieznana. Nie można mieć o to pretensji, gdyż w języku polskim nie mamy wydanych praktycznie żadnych pism Błogosławionej, a informacje na jej temat są bardzo skąpe i w dodatku rozproszone. Tymczasem trzeba powiedzieć, że nasza Błogosławiona należała do osób z najbliższego otoczenia św. Teresy od Jezusa. Osób, które dla swojej Świętej Matki tworzyły święte środowisko i które bezpośrednio wspierały jej dzieło reformy Karmelu. Przez kilka ostatnich lat życia św. Teresy Anna od św. Bartłomieja była jej osobistą sekretarką i zaufaną przyjaciółką. Towarzyszyła Reformatorce Karmelu w jej podróżach fundacyjnych i w odwiedzinach klasztorów. Pomimo dużej różnicy wieku - Anna bowiem była 34 lata młodsza od Teresy - stała się powiernicą wielu trudnych spraw przeżywanych przez Matkę.

Albert Wach OCD

Została też wciągnięta w najbardziej dramatyczne wydarzenia związane z reformą. Kiedy Teresa była już schorowaną staruszką, Anna jako infirmerka nigdy nie oddalała się od jej boku. W chwili śmieci była obecna przy łóżku, trzymając głowę Matki w swoich ramionach. Jest to niezwykle wzruszające świadectwo. Jakże nie przywołać w tym momencie innego żywego obrazu, który w ostatnich latach tak głęboko wyrył się w naszej pamięci i wciąż daje nam tyle do myślenia. Mam na uwadze postać, obraz, świadectwo ks. Stanisława Dziwisza, osobistego sekretarza i przyjaciela Jana Pawła Wielkiego. Zawsze w cieniu, ukryty, pokorny, bardzo dyskretny, ale bliski sercem i niezawodnie pomocny, pracowity i do ostatnich chwil całkowicie oddany papieżowi, całym sobą pokazuje nam to, co w tej chwili próbujemy sobie wyobrazić, myśląc o bł. Annie od św. Bartłomieja, której jeszcze dobrze nie znamy. Przybliża on nam jej ukrytą posługę wobec Wielkiej Świętej, ale też i zadania, jakie ta jej zleciła. Podobnie bowiem jak on, kiedy dowiedział się kiedyś od Wielkiego Papieża o czekającej go misji, którą dzisiaj razem z nami realizuje w Kościele krakowskim, tak również nasza Błogosławiona pewnego dnia wobec wszystkich sióstr usłyszała z ust Matki: „Nie tylko chcę, abyś odtąd była infirmerką, ale także przeoryszą i przełożoną. Miej troskę o siostry, decyduj sama i dawaj im to wszystko, co jest im konieczne, nie prosząc mnie o pozwolenie". I rzeczywiście, przyjmując czarny welon, dotychczasowa sekretarka zostaje siostrą chórową, przeoryszą i fundatorką nowych klasztorów we Francji i Belgii. Mało tego, za jej pośrednictwem i za pośrednictwem klasztorów przez nią założonych, duch świętej Teresy od Jezusa dociera do Niemiec i... do Polski. A stąd, już w naszych czasach, dalej na wschód - na Ukrainę i do Rosji. Jest w tym wszystkim zawarta jakaś cudowna tajemnica wzrastania i rozprzestrzeniania się Bożych darów, które w postaci charyzmatów udzielane są pewnym ludziom, a przez nich przekazywane następnym i w ten sposób zostają zaszczepione

Słowo Przełożonego Prowincjalnego

te dary w całym Kościele. Charyzmat bowiem nie polega na pojęciach, ideach ani nawet na dobrze skrystalizowanej doktrynie, lecz żyje w osobach, w osobach, które go przyjmują. Charyzmat jest wcielony i strzeżony przez konkretne osoby, a więc np. charyzmat karmelitański to właśnie Teresa od Jezusa, to Jan od Krzyża, to bł. Anna od św. Bartłomieja, to każdy z nas, kto w jakiś sposób spotkał się z tymi osobami i zaprzyjaźnił się z nimi. Jeśli, hipotetycznie, nikt dzisiaj nie wcielałby w najmniejszym stopniu charyzmatu karmelitańskiego, to charyzmat ten po prostu nie istniałby. Bł. Anna od św. Bartłomieja to nie tylko wierna towarzyszka i naoczny świadek Wielkiej Teresy, ale rzeczywista transmisora, jak mówią Hiszpanie, „przekazicielka" charyzmatu i posłannictwa terezjańskiego. Chcąc więc na nowo przemyśleć kształt charyzmatu karmelitańskiego i jego rozwój, nie możemy myśleć tylko o osobie św. Teresy od Jezusa, ale musimy jednocześnie myśleć o tych, którzy ją otaczali i byli jej najbliższymi współpracownikami. Charyzmatu i posłannictwa św. Teresy od Jezusa nie wolno nam rozpatrywać w izolacji od najbliższego kontekstu, w oderwaniu od osób i otoczenia, z którym była związana. Bez takiego szerokiego spojrzenia nawet Wielka Teresa przedziwnie szybko maleje w naszych oczach i staje się po prostu niezrozumiała. Początkowo niebezpiecznie podziwiana, z czasem zaczyna się nam jawić strasznie abstrakcyjnie. Wielcy, także wielka Święta Teresa z Awili, zawsze są powiązani z konkretnymi osobami. Możemy ich zrozumieć jedynie w relacji z innymi. Pragnę podziękować organizatorom tego Tygodnia Duchowości na czele z dyrektorem Karmelitańskiego Instytutu Duchowości, o. prof. Jerzym Gogolą, za podjęcie właśnie tego tematu - życia, duchowości i przesłania, jakie zostawiła nam bł. Anna od św. Bartłomieja. Myślę, że kolejne dni pokażą nam prawdziwe bogactwo tej ukrytej osoby i fantastyczne przesłanie, jakie nam przekazuje. Jak powiadają biografowie, Anna była kobietą nieprzeciętną,

Albert Wach OCD

potokiem boskich pragnień, które trudno pomieścić i niełatwo ukierunkować. Mogła być albo ekscentryczna, albo święta. I trzeba było obecności Matki w tych decydujących dniach jej młodości. Często powtarzała: „Gdyby mi pozwolono, robiłabym głupstwa, stosownie do własnych zachcianek". Matka wpłynęła na swoją córkę, która odkrywszy szerokie serce swojej Matki, przekazuje nam jej ducha. Życzę Wam wszystkim, aby ten Tydzień Duchowości był dla Was wielkim odkrywaniem wspaniałego ducha Karmelu i abyśmy dzięki poznawaniu bł. Anny od św. Bartłomieja mogli lepiej zrozumieć, czym jest charyzmat karmelitański, terezjański. Tydzień Duchowości uważam za otwarty i jeszcze raz wyrażam pragnienie, by przyniósł on nam wszystkim wiele światła i owoców Ducha Świętego. O. Albert Wach OCD Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie w Tydzień Duchowości Słowo Przełożonego Prowincjalnego Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych Wykaz skrótów

5 9 13

FRANCUSKIE ŚRODOWISKO ŻYCIA BŁOGOSŁAWIONEJ ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Eugeniusz Ziemann SCJ 1. Sytuacja społeczno-religijna Kościoła francuskiego w dobie reformy trydenckiej 1.1. Stan duchowieństwa i życia zakonnego 1.2. Znaczenie humanizmu chrześcijańskiego 2. Reformatorski ośrodek odnowy Kościoła francuskiego - wieczernik Madame Acarie (bł. Marii od Wcielenia) 2.1. Szkoła abstrakcyjna 2.2. Pierre de Bérulle i École Française 3. Kolebka francuskich karmelitanek bosych

18 19 22 26 28 29 35

DUCHOWA SYLWETKA BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Andrzej Ruszała OCD 1. Życie i osobowość 1.1. Koleje życia 1.2. Cechy osobowości bł. Anny 2. Aspekty duchowej drogi bł. Anny 2.1. Życie duchowe jako przyjaźń z Bogiem 3. Misja bł. Anny w Karmelu i Kościele 3.1. Obrona charyzmatu terezj ańskiego

42 42 44 47 48 51 51

178

Spis treści

3.2. Wkład w duchowość beruliańską 3.3. Życie oddane Kościołowi Zakończenie

52 54 55

MIEJSCE BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA W PRZEKAZIE DZIEDZICTWA ŚWIĘTEJ TERESY OD JEZUSA Dominik WiderOCD 1. Konieczne wyjaśnienia 2. Bezpośrednia więź św. Teresy od Jezusa z bł. Anną od św. Bartłomieja 3. Troska bł. Anny od św. Bartłomieja o zachowanie ducha Świętej i rozwój Karmelu 4. Przekazywanie przez bł. Annę ducha św. Teresy od Jezusa w pismach Wnioski końcowe

61 63 66 69 75

CHRYSTUS W DUCHOWYM DOŚWIADCZENIU BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Jan Machniak (PAT) 1. Sylwetka duchowa 2. Spotkanie z Jezusem 3. Przeżycie nocy wiary 4. Doświadczenie bliskości Umiłowanego

79 81 83 85

DOŚWIADCZENIE MISTYCZNE BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Jerzy W. Gogola OCD 1. Stan badań nad mistyką bł. Anny i założenia metodologiczne 2. Ogólna charakterystyka mistyki Anny od św. Bartłomieja

92 Pr

Spis treści 3. Mistyka jako życie mistyczne 3.1. Życie teologalne 3.2. Posłuszeństwo Duchowi Świętemu, czyli działanie „na sposób boski" 4. Mistyka jako doświadczenie mistyczne 4.1. Istota doświadczenia mistycznego 4.2. Zjawiska nadzwyczajne Zakończenie

179 98 99 104 105 105 108 112

NAJŚWIĘTSZA MARYJA PANNA NA DUCHOWEJ DRODZE BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Szczepan Praśkiewicz OCD 1. Maryjna pobożność Błogosławionej i jej wyrazy 1.1. W dzieciństwie i młodości 1.2. W Karmelu 1.3. Wizje maryjne 2. „Glorie di Maria" bł. Anny od św. Bartłomieja 2.1. Nasza Pani, Patronka i Orędowniczka, której córkami jesteśmy i której habit nosimy 2.2. Uwieńczenie wszelkiego stworzenia, biała Gołąbka bez skazy i „Relikwiarz" Przenajświętszej Trójcy

116 116 117 120 121 121

123

MODLITWA W PISMACH BŁ. ANNY OD ŚW. BARTŁOMIEJA Marian Zawada OCD 1. Ideał karmelitańskiej modlitwy 1.1. Sposób modlitwy: od oblubieńczej do familijnej relacji 1.2. Kontemplacyjne milczenie 2. Chrystotrynitarny wymiar modlitwy bł. Anny 2.1. Rodzaje obecności Chrystusa

132 135 137 139 139

180

Spis treści

2.2. Człowieczeństwo Chrystusa 2.3. Trójca św. w kontekście modlitwy 3. Tajemnica człowieka rozmodlonego 4. Aretologia w służbie modlitwy Wnioski

140 142 143 145 148

BŁ. ANNA OD ŚW. BARTŁOMIEJA JAKO KOBIETA I KARMELITANKA BOSA Rafał Myszkowski OCD Wstęp 1. Bł. Anna od św. Bartłomieja jako córka 2. Bł. Anna jako siostra 3. Relacja oblubieńcza w życiu bł. Anny od św. Bartłomieja 4. Bł. Anna od św. Bartłomieja jako matka Zakończenie

151 153 157

Słowo na zakończenie Tygodnia Duchowości

173

162 166 170