Wiedza Krzyża by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Święta Teresa Benedykta od Krzyża Edyta Stein

Wiedza Krzyża Studium o św. Janie od Krzyża

Opracowanie i wstęp Ulrich Dobhan OCD

Przekład Immakulata J. Adamska OCD Grzegorz Sowinski

Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2013

Edith Stein, Kreuzeswissenschaft. Studie über Johannes vom Kreuz © Copyright by Verlag Herder, Freiburg im Breisgau 2003 © Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2013 Przekład Immakulata J. Adamska OCD Przekładu Słowa wstępnego, Wprowadzenia, przypisów do całości oraz adiustacji dokonał Grzegorz Sowinski Korekta Iwona Pawłowska Okładka, design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Andrzej Ruszała OCD, prowincjał Kraków, 25 lutego 2013 r. nr 47/2013 Reimprimatur † Jan Szkodoń, wik. gen. Kraków, 18 sierpnia 2005 r. L. 2125/2005 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-7604-256-5 Druk: Zakład Graﬁczny Colonel S.A.

Wiedza Krzyża

Mistycznemu Doktorowi Kościoła i Ojcu Karmelitów Janowi od Krzyża z okazji 400. rocznicy jego urodzin 1542–1942 przez jedną z jego sióstr z Karmelu w Echt

Przedmowa Na kartach niniejszej książki próbujemy ukazać św. Jana od Krzyża w jedności jego istoty – jedności przejawiającej się w jego życiu i w jego dziełach; a czynimy to z perspektywy, która pozwala ją dostrzec. Nie jest to więc ani biografia św. Jana od Krzyża, ani wielostronna prezentacja jego nauk. Niemniej musimy się odwoływać do faktów biograficznych i do treści pism Świętego, by tą drogą dotrzeć do owej jedności. Najpierw przemawiają świadectwa, później wszakże staramy się o próbę interpretacji, w której dochodzi do głosu wiedza o prawach bytu i życia duchowego, jaką, wierzymy, udało się nam osiągnąć dzięki wieloletnim wysiłkom. Dotyczy to przede wszystkim wywodów na temat ducha, wiary i kontemplacji, jakimi w wielu partiach przeplatamy prezentację – zwłaszcza w podrozdziale Dusza w królestwie ducha i duchów. Uwagi o „ja”, wolności i osobie nie wywodzą się z dzieła św. Ojca Jana. Zapewne można by u niego wskazać kilka punktów styczności, niemniej wywody na temat wymienionych zagadnień były odległe od jego przewodniej intencji, a także dość obce jego umysłowości. Wypracowanie filozofii osoby, szkicowane we wzmiankowanych tekstach, postawiła sobie jako zadanie wszak dopiero filozofia nowożytna1. W wyborze przytaczanych świadectw cenną pomocą służyły nam książki naszego o. Brunona de Jésus-Marie, Saint Jean de la Croix, Paris 1929, Vie d’amour de Saint Jean de la Croix, Paris 1936, jak również Jeana Baruziego, Saint Jean de la Croix et le problème de l’expérience 1

Od słów: „Uwagi o «ja», wolności” uzupełnienie na marginesie.

Wiedza Krzyża

mystique, Paris 19312. Dzieło Baruziego było dla nas nader inspirujące. Jeśli stosunkowo rzadko je przytaczamy, to dlatego, że nie można się opierać na jego wywodach bez krytycznej polemiki. Polemika taka zaś w ogóle nie leżała w ramach zadania, które sobie tu postawiliśmy. Kto zna dzieło Baruziego, odnajdzie ślady jego wpływu, a także zalążki krytyki. Jego bezsporną zasługę stanowi niezmożony zapał, z jakim się angażował w dzieło udostępniania i wykorzystywania źródeł; do spornych punktów jego ujęcia należy teza, że z dwu wersji rękopiśmiennych zarówno Pieśni duchowej, jak i Żywego płomienia miłości, za apokryf – w przypadku Żywego płomienia chyba, w przypadku Pieśni z wielkim prawdopodobieństwem 2 – należy uważać późniejszą wersję oraz że w przypadku Drogi na Górę Karmel i Nocy ciemnej, których przekaz jest jednolity, przypuszczalnie dysponujemy jedynie apokryficzną, zniekształconą wersją. (W odniesieniu do tej kwestii por. w wymienionym dziele księgę I: „Les Textes”, s. 3n. oraz wprowadzenie do poszczególnych dzieł w najnowszym wydaniu hiszpańskim pism św. Jana od Krzyża: Obras de San Juan de la Cruz Doctor de la Iglesia, Editadas y Anotadas por el P. Silverio de Santa Teresa C.D.3, Burgos 1929n.4).

2 3 4

Wtrącenie to jest uzupełnieniem na marginesie. Carmelita Descalzo – karmelita bosy. W naszych przypisach wydanie to oznaczamy zazwyczaj jako Obras, natomiast starsze, pierwsze krytyczne wydanie Obras del Místico Doctor San Juan de la Cruz . Edición Crítica [...] con introducciones y notas del Gerardo de San Juan de la Cruz..., Toledo 1912n., jako E. Cr. Obras oznacza wydanie w BMC, tomy 10–13.

Wprowadzenie. Sens i geneza wiedzy Krzyża We wrześniu bądź październiku 1568 roku młody karmelita Jan de Yepes, o imieniu zakonnym Jan od św. Macieja, wprowadził się do ubogiego domku w Duruelo, gdzie miał zapoczątkować Reformę terezjańską jako jej fundament. 18 listopada wraz z dwoma towarzyszami zobowiązał się przestrzegać pierwotnej reguły, a także zmienił swój predykat, który odtąd brzmiał „od Krzyża”. Zmiana ta symbolizuje poszukiwania, jakim się on oddawał, gdy opuścił macierzysty klasztor, a tym samym oficjalnie zerwał ze złagodzoną regułą; zmierzał w tym kierunku już tam, w macierzystym klasztorze, za osobistym pozwoleniem żyjąc według pierwotnej reguły. Jednocześnie zmiana ta wyrażała istotną charakterystykę Reformy: życiem karmelitów bosych powinno być naśladowanie Chrystusa w Jego drodze Krzyża, uczestniczenie w Krzyżu Chrystusowym. Jak właśnie wspomnieliśmy, w owym czasie Jan nie był już nowicjuszem w wiedzy Krzyża. Predykat zakonny sygnalizuje, że Bóg pragnie połączyć ze sobą duszę w znaku jakiejś konkretnej tajemnicy. Zmieniając swój predykat, Jan wybrał krzyż na swe życiowe godło. Mówiąc o „wiedzy Krzyża”, nie mamy na myśli wiedzy w tradycyjnym znaczeniu; nie jest ona li tylko teorią, to znaczy czystym układem – rzeczywiście czy rzekomo – prawdziwych twierdzeń, ani idealną budowlą, wzniesioną w wyniku prawidłowych kroków myślowych. Wiedza Krzyża to dobrze poznana prawda – teologia Krzyża – żywa, rzeczywista

Wiedza Krzyża

i oddziałująca prawda; jak nasionko zostaje zasadzona w duszy, zapuszcza w niej korzenie i rośnie, odciska na niej swe piętno, określa jej całe postępowanie, tak iż promieniuje z niego i staje się poznawalna dzięki niemu. W tym sensie mówi się o „wiedzy świętych”, a my mówimy o wiedzy Krzyża. Ta żywa forma i siła rodzi w najgłębszym wnętrzu także wizję życia, ludzki wizerunek Boga i świata – tym sposobem może znaleźć wyraz w postaci myślowego tworu, w postaci „teorii”. Tego rodzaju owoc stanowi nauka naszego św. Ojca Jana. W jego pismach i życiu zamierzamy poszukać czynnika, który stanowi o ich jedności i swoistości. Najpierw zapytamy, jak w ogóle może się formować wiedza we właśnie opisanym sensie. Istnieją naturalnie poznawalne oznaki, które wskazują, że faktyczna natura ludzka znajduje się w stanie degeneracji. Należy do nich niezdolność polegająca na tym, że człowiek nie potrafi przyjąć stanu faktycznego i odpowiedzieć nań zgodnie z jego prawdziwą wartością. Niezdolność tę może powodować wrodzona „tępota” (w dosłownym rozumieniu) bądź ogólne otępienie, do którego dochodzi z biegiem życia; bądź otępienie w stosunku do często powtarzających się wrażeń. Coś, co często słyszymy, co jest dobrze znane, „nie wzrusza” nas. Do tego wielokrotnie dochodzi nadmierne zaabsorbowanie wewnętrzne przez sprawy dotyczące własnej osoby, które powoduje, że człowiek nie dopuszcza do siebie niczego innego. Własna nieruchawość wewnętrzna jawi się nam jako nierzeczowa postawa i rodzi nasze cierpienie. Fakt, że jest zgodna z „prawem psychologicznym”, nie pomaga się nam z nią uporać. Z drugiej strony, czujemy się uszczęśliwieni, gdy doświadczenie przekonuje nas, że jesteśmy jeszcze zdolni do głębokiej, autentycznej radości; również głęboka, autentyczna boleść jest dla nas niczym łaska w porównaniu ze skostniałością i znieczulicą. Szczególnie bolesna

Wprowadzenie

jest dla nas otępiałość w dziedzinie religijnej. Wielu wiernych martwi się, że fakty z historii zbawienia w ogóle nie robią (lub już nie robią) na nich wrażenia, jakie jest im należne, i nie wpływają, jak powinny, na ich życie jako formująca siła. Przykład świętych pokazuje im, jak to właśnie miałoby wyglądać: gdzie jest prawdziwie żywa wiara, tam nauki wiary i „wielkie dzieła” Boga stanowią treść życia, podczas gdy wszystko inne schodzi na drugi plan i jest kształtowane przez nie. Na tym polega święty realizm: pierwotna wrażliwość wewnętrzna duszy, która odrodziła się w Duchu Świętym; wszystko, co do niej dociera, dusza przyjmuje w stosowny sposób i z odpowiednią głębią; wszystko to znajduje też w niej nietamowaną przez spaczone zahamowania i skostnienia, żywą, ruchliwą i gotową do kształtowania siłę, która z łatwością i radością pozwala się formować i kierować temu wszystkiemu, co w siebie przyjęła i przyjmuje. Gdy siła świętej duszy w ten sposób przyjmuje prawdy wiary, staje się „wiedzą świętych”5. Gdy jej „formą wewnętrzną” staje się tajemnica Krzyża, wówczas wiedza świętych staje się „wiedzą Krzyża”. Pewne pokrewieństwo ze świętym realizmem wykazuje realizm dziecka, które odbiera wrażenia i odpowiada na nie z jeszcze nieosłabioną siłą i żywiołowością, a także z wolną od wszelakich zahamowań bezstronnością. Rzecz jasna, taka „odpowiedź” naturalną koleją rzeczy nie zawsze jest rozsądna. Dziecku nie dostaje jeszcze dojrzałego wglądu. Ponadto gdy poznanie przechodzi w czyn, nie brakuje wewnętrznych i zewnętrznych źródeł błędu i złudzenia, które kierują na fałszywe tory. Zapobiegawczo może tu działać odpowiedni wpływ środowiska. Dziecięca dusza jest miękka i plastyczna. Treści, które 5

Pierwotnie: „świętą wiedzą”.

Wiedza Krzyża

do niej przenikają, bez trudu mogą uformować całe życie. Gdy fakty z historii zbawienia zostają przekazane już we wczesnym dzieciństwie i gdy odbywa się to w właściwej formie, łatwo można tym sposobem położyć fundamenty pod święte życie. Czasami zdarza się też wczesne, nadzwyczajne powołanie, tak iż rzeczowość dziecka łączy się z realizmem świętego. Święta Brygida miała w wieku 10 lat pierwszy raz usłyszeć o męce i śmierci Jezusa; najbliższej nocy ukazał się jej Zbawiciel na krzyżu; od tego czasu nie potrafiła bez łez rozważać Męki Pańskiej6. U św. Jana od Krzyża należy wziąć pod uwagę jeszcze trzeci czynnik: był on urodzonym artystą. Wśród rozmaitych rzemiosł i sztuk, których próbował jako chłopiec, były snycerstwo i malarstwo. Zachowały się jeszcze jego rysunki z późniejszych lat. (Powszechnie znany jest szkic drogi na Górę Karmel). Będąc przeorem w Grenadzie, św. Jan opracował wzorcowy projekt klasztoru kontemplacyjnego. Był tyleż poetą, co artystą. Przeżycia duszy wypowiadał słowami pieśni. Jego pisma mistyczne są wtórnym objaśnieniem bezpośredniej ekspresji poetyckiej. Dlatego u św. Jana nie możemy zapominać także o specyficznym realizmie artysty. Dzięki niezłomnej sile wrażliwości artysta jest spokrewniony z dzieckiem i ze świętym. Ale – w przeciwieństwie do świętego realizmu – jest to wrażliwość, która patrzy na świat w świetle określonej dziedziny aksjologicznej – często kosztem innych dziedzin. Konsekwencją tego jest swoisty charakter odpowiedniego zachowania. Coś, co wewnętrznie porusza artystę, przybiera w nim postać „obrazu”, który chce się z niego uzewnętrznić. Pojęcie „obraz” nie ogranicza się tutaj do dziedziny oglądu i „sztuki obrazującej”; przez „obraz” należy rozumieć każdy „wytwór” artystyczny – również poetycki czy mu6

Leben und Offenbarungen der heiligen Brigitta, t. 1, 16.

Wprowadzenie

zyczny. Jest to zarazem „obraz”, który coś przedstawia, i „wytwór” jako coś ukształtowanego i zamkniętego w sobie, zaokrąglonego w osobny mały świat. Autentyczne dzieło sztuki zawsze jest też „symbolem” – „obrazem sensu”, obojętnie, czy miało być czymś takim z woli artysty, czy też nie miało, i czy był on „naturalistą”, czy też „symbolistą”. Symbol – to znaczy: z nieskończonej pełni sensu, w którą wnika ludzkie poznanie, coś zostaje uchwycone i wypowiedziane, i samo z niej przemawia, w taki mianowicie sposób, że tajemniczo pobrzmiewa w tym cała pełnia sensu, która dla wszelkiego ludzkiego poznania pozostaje niewyczerpana. W tym rozumieniu wszelka autentyczna sztuka jest „objawieniem”, a wszelka twórczość artystyczna – świętą służbą. Ale prawdą pozostaje teza, że z predyspozycjami artystycznymi łączy się niebezpieczeństwo – nie tylko wtedy, gdy artysta nie rozumie, jak święte jest jego zadanie. Owo niebezpieczeństwo polega na tym, że artysta poprzestaje na kształtowaniu obrazu, tak jakby nie miał do spełnienia innych wymagań. Przykład „obrazu Krzyża” szczególnie wyraźnie pokazuje, w czym rzecz. Trudno byłoby znaleźć wierzącego artystę, który by nie miał poczucia, że musi ukazać Chrystusa wiszącego na krzyżu czy niosącego krzyż. Ale Ukrzyżowany wymaga także od artysty czegoś więcej niż takiego obrazu. Żąda od niego, jak od każdego człowieka, by Go naśladował: by sam siebie kształtował i dawał się kształtować na obraz Dźwigającego krzyż czy Wiszącego na krzyżu. Kształtowanie skierowane na zewnątrz może być przeszkodą w kształtowaniu siebie, ale bynajmniej nie musi; może wręcz służyć dziełu kształtowania siebie, ponieważ „obraz wewnętrzny” zostaje w pełni ukształtowany i wewnętrznie przyswojony dopiero dzięki kształtowaniu obrazu; tym sposobem staje się on, jeśli nie uniemożliwi tego żadna przeszkoda, formą wewnętrzną, która

Wiedza Krzyża

pragnie się przejawiać w czynie, to znaczy w naśladowaniu Chrystusa. Ba, również obraz zewnętrzny, obraz stworzony przez samego artystę, może mu wciąż na nowo służyć jako bodziec w dziele kształtowania siebie w swym sensie. Mamy wszelkie powody, by zakładać, że tak to wyglądało u Jana: że łączył się u niego realizm dziecka, realizm artysty i realizm świętego, które przygotowały najbardziej sprzyjający grunt pod orędzie Krzyża, aby mogło się ono rozrosnąć w wiedzę Krzyża. Wspomnieliśmy już, że artystyczna natura Jana objawiła się już w dziecięcym wieku. Nie brakuje też świadectw, które mówią o jego wczesnym powołaniu do świętości. Matka Jana opowiadała później karmelitankom bosym7 z Medina del Campo, że będąc dzieckiem, jej syn zachowywał się jak anioł. Ta pobożna niewiasta nauczyła go miłości do Matki Bożej, a z wiarygodnych źródeł wiadomo, że dzięki interwencji Maryi chłopiec dwukrotnie uniknął śmierci przez utonięcie. Wszystko, co wiemy o czasach jego dzieciństwa i młodości, wskazuje, że Jan od pierwszych lat życia był dzieckiem obdarzonym łaską.

Pierwotnie: „zakonnicom”.

I. Orędzie Krzyża

1. Pierwsze spotkanie z Krzyżem Zapytajmy, jak na tę urodzajną glebę trafiło orędzie Krzyża? Nie dysponujemy świadectwami, które by mówiły, w jaki sposób i kiedy po raz pierwszy Jan zetknął się z obrazem Ukrzyżowanego. Wydaje się prawdopodobne, że głęboko wierząca matka już małe dziecko zabierała ze sobą do parafialnego kościoła w rodzinnej miejscowości Fontiveros. Można tam było ujrzeć Zbawiciela na krzyżu, o obliczu zniekształconym przez ból, z prawdziwymi włosami, które przy policzkach zwisały w dół na ramiona pokryte pręgami1. Gdy ta młoda wdowa, która musiała znosić tyle niedoli i cierpienia, opowiadała dzieciom o Matce Niebieskiej, zapewne prowadziła je też przed obraz, na którym Matka Bolesna stoi obok krzyża. Z należną czcią wobec tajemnic łaski możemy wyrazić przypuszczenie, że sama Maryja wcześnie wdrażała swego podopiecznego w wiedzę Krzyża. Któż mógłby znać ją tak dobrze i być tak przeniknięty przez jej wartość jak Ona, najmądrzejsza Maryja Panna? Obraz krzyża spotykał Jan także w warsztatach, w których pracował. Możliwe, że już owym czasie ośmielał się nawet rzeźbić krzyże, jak to później czynił z ochotą. Jesteśmy tu zdani jedynie na przypuszczenia, ale wiarygodnie 1

Por. O. Bruno de Jésus-Marie, St Jean de la Croix, Paris 1929, s. 4n. {Por. Froissart, s. 42}.

Wiedza Krzyża

poświadczony fakt wcześnie przejawianego zamiłowania do pokuty i umartwień można uznać za argument na rzecz tezy o wczesnym spotkaniu z Krzyżem. Jan już jako dziewięcioletni szkrab gardzi łóżkiem i sporządza sobie legowisko z chrustu. Kilka lat później pozwala sobie na tym twardym legowisku już tylko na kilka godzin spoczynku, ponieważ część nocy poświęca na studia. Jako uczniak żebrze o jałmużnę dla jeszcze uboższych kolegów, a później robi to dla biednych ze szpitala. Po fiasku wielu prób w innych zawodach Jan poświęca się ciężkiej służbie pielęgniarza i trwa przy niej z pełnym oddaniem. Zgodnie ze świadectwem jego brata Franciszka, placówką, w której Jan miał się zajmować pielęgnowaniem chorych, był lazaret dla chorych na ospę (al hospital de las bubas 2). Wyrażano również przypuszczenie, że w placówce tej przebywali także syfilitycy3. Jakkolwiek by było, chłopiec z pewnością poznał dzięki swym pacjentom nie tylko schorzenia fizyczne, lecz także nędzę psychiczną i moralną, a sumienne wypełnienie obowiązków niejednokrotnie wymagało od jego czystego i wrażliwego serca, by z największym bólem przemogło swe opory. Co dawało Janowi do tego siłę? Zapewne nic innego jak miłość4 do Ukrzyżowanego, którego Jan pragnął naśladować na swej twardej, stromej i wąskiej drodze. Chcąc Go bliżej poznać i jeszcze lepiej ukształtować siebie na Jego obraz, Jan postanowił, że prócz służby szpitalnej podejmie naukę w kolegium jezuickim, która miała go przygotować do kapłaństwa. By móc lepiej się wsłuchać w orędzie Krzyża, odrzuci potem propozycję 2

O. Bruno de Jésus-Marie, St Jean de la Croix, s. 10. 377. Pierwotnie: „chorymi, których pielęgnowaniem miał się zajmować, byli chorzy na ospę”. {Froissart, s. 48, przyp. 19}. Por. {J. Baruzi,} Saint Jean de la Croix et le problème de l’expérience mystique (Paris 19312, s. 77n.). Pierwotnie: „do tego, o którym później mówił, że go «już zawsze miłował»”. Tamże, s. 91.

I. Orędzie Krzyża

intratnego stanowiska kapelana szpitalnego i wybierze zakonne ubóstwo5. To samo pragnienie nie dawało mu spokoju na myśl o złagodzonej regule ówczesnych karmelitów i doprowadziła go do Reformy.

2. Orędzie Pisma Świętego Być może już jako wychowanek jezuitów Jan nauczył się obcować z Pismem Świętym. Zapewne również we wcześniejszych latach spotykał się ze słowem Bożym – w tym ze słowami o Krzyżu – w kazaniach, katechezie i liturgii. Wśród karmelitów codzienne studiowanie Pisma Świętego należało do harmonogramu dnia. Gdy jako młody zakonnik Jan został wysłany na studia do Salamanki, zgłębianie świętych tekstów pod kierunkiem wyszkolonych egzegetów stanowiło istotną część jego obowiązków. Wiemy, że w późniejszych latach Jan żył z Pismem Świętym i w Piśmie Świętym. Należało ono do nielicznych ksiąg, które Jan zawsze miał w swej celi. Trudno sobie wyobrazić, że w jego własnych pismach mogłoby zabraknąć cytatów z Pisma Świętego. Słowa Pisma stały się dlań naturalnym wyrazem jego doświadczenia wewnętrznego i mimowolnie cisnęły mu się pod pióro. Jego sekretarz i powiernik z ostatnich lat życia, o. Jan Ewangelista, opowiada, że św. Jan od Krzyża niemal nie musiał otwierać Pisma Świętego, ponieważ znał je prawie na pamięć 6. Wolno więc sądzić, że orędzie Krzyża, zawarte w słowie Bożym, przez całe życie Jana oddziaływało w jego sercu. Wyczerpujące omówienie tego być może najważniejszego źródła jego wiedzy Krzyża jest zupełną niemożliwością. Musimy bowiem zakładać, że całe Pismo Święte – zarówno Stary, 5 6

Tamże, s. 91. O. Bruno, St Jean de la Croix, s. 269. {Froissart, s. 324}.

Wiedza Krzyża

jak i Nowy Testament – było jego chlebem powszednim. Cytaty z Pisma Świętego są w jego dziełach tak liczne, że nie sposób ich wszystkich omawiać. Z drugiej strony, głupotą byłoby się ograniczyć do nich i przyjmować, że inne teksty, których Jan nie cytuje, nie znajdowały w nim żywego oddźwięku. Nie pozostaje nam tedy nic innego, niż pokazać na typowych przykładach, jak należy pojmować docieranie orędzia Krzyża do św. Jana. Sam Zbawiciel mówił o krzyżu przy różnych okazjach i w różnorakim znaczeniu: gdy przepowiadał swą mękę i śmierć7, w dosłownym sensie miał przed oczyma drzewo hańby, na którym zakończy się Jego życie. Ale gdy mówił: „Kto nie bierze swego krzyża a idzie za Mną, nie jest Mnie godzien”8, bądź: „Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje”9, krzyż symbolizował to wszystko, co jest ciężkie i przytłaczające, co jest tak przeciwne naturze człowieka, że jest niczym droga ku śmierci – jeśli ktoś bierze to na siebie. A uczeń Jezusa ma to brzemię brać na siebie codziennie10. Zapowiedź śmierci postawiła przed uczniami obraz Ukrzyżowanego i jeszcze dzisiaj stawia go przed każdym, kto czyta Ewangelię czy słucha Ewangelii. W zapowiedzi tej kryje się milczące wezwanie do stosownej odpowiedzi. Apel o naśladowanie Go w drodze krzyżowej życia daje stosowną odpowiedź, a zarazem umożliwia wgląd w sens śmierci krzyżowej11; albowiem słowa zaproszenia bezpośrednio zawierają przestrogę: „Bo kto chce zachować swoje życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, 7 8 9 10 11

Mt 20, 19; 26, 2. Mt 10, 38. Mt 16, 24; por. Mk 8, 34; Łk 9, 23; 14, 27. Łk 9, 23. Po słowach: „śmierci krzyżowej” pierwotnie następowało zdanie wtrącone: „O tym, jak na Jana oddziaływał widok Ukrzyżowanego, mówi nam już pieśń o Pasterzu”.

I. Orędzie Krzyża

ten je zachowa”12. Chrystus oddał swe życie, by otworzyć ludziom dostęp do życia wiecznego. Ale żeby zdobyć życie wieczne, ludzie muszą poświęcić swe życie ziemskie. Muszą umierać wraz z Chrystusem, aby wraz z Nim zmartwychwstawać: dokonująca się przez całe życie śmierć przez cierpienie i codzienne zapieranie się samego siebie, a czasami nawet przez krwawą śmierć świadka wiary dla orędzia Chrystusa. Obraz Cierpiącego i Ukrzyżowanego, przepowiedziany przez samego Pana, szeroko i szczegółowo kreślą ewangeliczne opisy Męki Pańskiej. Czyste i miękkie serce dziecka, wyobraźnia artysty – niemal niepodobna pomyśleć, że obrazy Pasji nie wryły się w nie na trwałe. Musimy też założyć jako pewnik, że chłopiec nie tylko uczestniczył w uroczystych nabożeństwach Wielkiego Tygodnia, lecz nawet brał w nich aktywny udział jako ministrant. W Niedzielę Palmową i w czasie Wielkiego Tygodnia czytania liturgiczne każdego roku dotyczą wszak ostatnich dni Jezusa, Jego śmierci i złożenia do grobu, które z dramatyczną ostrością ukazują się wiernym – dzięki wstrząsającym słowom, melodiom i ceremoniom, które nieodparcie porywają obecnych do współprzeżywania. Skoro nie potrafią zachować obojętności wobec nich osoby o chłodnym sercu, a nawet niewierzące i skupione na życiu świeckim, to jakże mocno słowa Ewangelii musiały oddziaływać na świętego młodzieńca, o którym z późniejszych czasów wiemy, że niemal nie potrafił rozmawiać o duchowych sprawach, nie popadając w ekstazę – którego zachwyt ogarniał nawet podczas słuchania pieśni! Własne studia nad Pismem Świętym z czasem wyszły poza relacje Ewangelistów i objęły proroctwa ST13, 12 13

Łk 9, 24; por. Mt 10, 39; Łk 17, 33; J 12, 25. Skrót od „Stary Testament”.

Wiedza Krzyża

przede wszystkim Izajasza z jego wizją cierpiącego Sługi Bożego, na którą uwagę młodego zakonnika już wcześniej musiały zwrócić czytania z brewiarza na Wielki Post14. Jan znalazł tu nie tylko nowe, drastycznie realistyczne opisy cierpienia, lecz także wielkie tło historyczne (w sensie historii świata i historii zbawienia) dramatu Golgoty: Bóg, wszechmocny Stwórca i Pan świata, Ten, który rozbija ludy niczym naczynie garncarskie, a zarazem Ojciec, który swój lud wybrany otacza najwierniejszą troską; czule i zazdrośnie Miłujący, który przez wieki zabiega o swą „oblubienicę Izrael” i raz po raz odsuwa ją ze wzgardą – jak to opiewa Jan w swej pieśni o Pasterzu15. Prorocy i Ewangeliści, wzajemnie się uzupełniając, kreślą wizerunek Mesjasza, który przychodzi posłuszny Ojcu, aby ponownie zdobyć oblubienicę, i który16 bierze na siebie jej jarzmo, aby uwolnić ją 14 15

Pieśni o Słudze Pańskim w Księdze Izajasza, 42–53. Edición Critica, Toledo 1914, t. III, s. 173n. Pieśń jest skargą wzgardzonej miłości Zbawiciela. Nie twierdzimy, że Jan za oblubienicę uważa Izrael. Równie dobrze może chodzić o poszczególną duszę. Pierwotnie: „– jak wyraża to skarga pasterzy. Zostaje tu nakreślony wizerunek Mesjasza, który w posłuszeństwie...”. {Pasterz, w: Jan od Krzyża, Dzieła, s. 105}. Pierwotnie: „chce wziąć na siebie jarzmo, aby ją od niego uwolnić, ba, nie obawia się śmierci, byle dla oblubienicy zdobyć życie. Pobrzmiewa to w Romancach”. Wcześniej po „uwolnić” następowały słowa: „Złagodzone przez bardziej świetliste barwy Ewangelii św. Jana i Ewangelii św. Łukasza wydają się ciemne freski prorockie w romancach o Wcieleniu”. Przypis do tego zdania brzmiał: „Edición Critica, t. III, s. 174n. «Ojciec stworzył oblubienicę na obraz Syna i w swej najgłębszej istocie jest ona podobna do Niego. Ale nie jest czystym duchem i podlega jarzmu Prawa. Syn ma się zgodnie z naturą miłości dostroić do swej oblubienicy, odziać się w ciało, aby ją zdobyć. Wola Ojca jest wolą Syna: «Ma wola jest Twą wolą – / Była odpowiedź Syna – / I pełnić wolę Twoją, / To ma chwała jedyna! // I pragnę spełnić, Ojcze, / Woli Twojej zamiary, / Bo przez to się objawi / Twoja dobroć bez miary. // Objawi się Twa wszechmoc, / Twojej mądrości zdroje. / Pójdę ludziom na ziemi / Ukazać piękno Twoje! // Pójdę szukać mej miłej, / Krzyże jej, ból i męki / Wezmę na barki swoje, / By nie znała udręki. // I by zaznała życia, / Dam za nią życie moje, / Wyrwę ją z bagien świata, / Zwrócę w ramiona Twoje!». Cierpienie jako droga do zwycięstwa, a także rozciągnięcie” – brak końca. {O Wcieleniu, w: Jan od Krzyża, Dzieła, s. 88}.

I. Orędzie Krzyża

od niego, ba, nie obawia się śmierci, byle dla oblubienicy zdobyć życie. Pobrzmiewa to w romancach17. Jeśli w nich oblubieńcza relacja zostaje rozciągnięta z Izraela na całą ludzkość, to posunięcie takie jest zgodne z przepowiedniami Królestwa Bożego u Proroków i Ewangelistów. W księgach prorockich istotny dla Jana musiał być jeszcze inny aspekt: stosunek, w jakim sam Prorok pozostaje do swego Boga i Pana; powołanie i wyodrębnienie osoby, na którą Wszechmocny kładzie swą rękę. Stosunek, który osobę tę czyni przyjacielem i powiernikiem Boga, kimś, kto zna i obwieszcza Jego wieczyste postanowienia; który z drugiej strony wymaga od niej całkowitego oddania i bezgranicznej gotowości, który wyłącza tę osobę ze społeczności ludzi myślących w przyrodzony sposób i czyni ją dla nich znakiem sprzeciwu. Wskazuje na to nie tylko Pismo Święte bezpośrednio, lecz również jego interpretacja w tradycji zakonu. W Karmelu żyła – również wśród zwolenników złagodzonej reguły18 – pamięć o proroku Eliaszu, „przywódcy i ojcu karmelitów”19. Institutio primorum monachorum {O założeniu pierwszych mnichów}20 ukazuje go młodym zakonnikom jako wzór życia kontemplacyjnego. Prorok, od którego Bóg żąda, by się udał na pustynię, ukrył przy potoku Kerit, naprzeciw Jordanu, pił wodę 17 18

Tamże, t. III Edición Critica, s. 174n. {W: Jan od Krzyża, Dzieła, s. 79 n.}. Nawiązanie do złagodzenia reguły zakonnej, na które zgodę w roku 1432 wyraził papież Eugeniusz IV. Teresa z Awili, a za nią Jan od Krzyża i karmelici bosi zrezygnowali z tego złagodzenia reguły. „S. Propheta Dei Elias Ord. Carmelitarum Dux et Pater” – inskrypcja na cokole statuy św. Eliasza w bazylice watykańskiej. W tradycji zakonnej: „Św. Prorok Boga Eliasz przywódcą i ojcem zakonu karmelitów”. Według naszych kronikarzy, oryginał został napisany po grecku. Zachował się łaciński przekład patriarchy Aymeryka z Antiochii (wydany w Salamance, 1599). Nowsza edycja łacińska zob. Pars ascetica regulae Joannis 44, oprac. G. Wessels, „Analecta OCarm” 3 (1914–1916), s. 346–380. Francuski przekład przynosi czasopismo „La Voix de Notre Dame du Mont Carmel” 2 (1933). Częściowy przekład niemiecki: Buch der Mönche, oprac. C. Lapauw.

Wiedza Krzyża

z potoku i żywił się tym, co mu ześle Bóg21 – oto wzór tych wszystkich, którzy wybierają samotność, wyrzekają się grzechu i wszelkich przyjemności zmysłowych, ba, wszelkich spraw ziemskich (tak należy rozumieć zwrot „naprzeciw Jordanu”) i ukrywają się w miłości Bożej (Kerit interpretowany jako caritas); strumień Bożej łaski upoi ich rozkoszą, a nauka Ojców stanie się pokarmem ich duszy: chlebem skruchy i pokuty, mięsiwem prawdziwej pokory. Czy Jan nie znalazł tu klucza do procesów, które Bóg wzbudzał w jego własnej duszy? Plany zbawcze Boga dotyczą całej ludzkości, a gwoli niej także Jego ludu wybranego. Bogu zależy przy tym na każdej poszczególnej duszy. O każdą zabiega jak o oblubienicę swą tkliwą miłością, każdą otacza ojcowską wiernością. Jeśli chodzi o kwestię, w jaki sposób to miłosne zabieganie przez Boga o każdą duszę staje się ościeniem, który nie pozwala jej już osiągnąć spokoju – to również i w tym przypadku Pismo Święte podsuwało doskonałą odpowiedź: w Pieśni nad Pieśniami. Jej echo stanowi Pieśń duchowa. Później będziemy musieli dokładnie pokazać, w jaki sposób Jan ciągle podejmuje w niej motyw Krzyża. Jeżeli poeta znajdował inspirację w płomiennych obrazach starotestamentowego pieśniarza, to teolog mógł czerpać z jeszcze innego, równie obfitego źródła. Dusza zjednoczona z Chrystusem, żyjąca Jego życiem – ale tylko w oddaniu siebie Ukrzyżowanemu, tylko po przebyciu z Nim całej drogi krzyżowej: nigdzie nie zostało to powiedziane jaśniej i dobitniej niż w orędziu św. Pawła . Święty Paweł dysponuje już rozwiniętą wiedzą Krzyża, teologią Krzyża, wywiedzioną z najbardziej wewnętrznego doświadczenia22. 21 22

3 Reg 17, 2–3 1 Krl 17, 2–3. Pierwotnie: „Dusza jako przyjaciółka i oblubienica Boga – ale tylko jako oblubienica Ukrzyżowanego, która przebyła z Nim całą drogę krzy-

I. Orędzie Krzyża

„...posłał mnie Chrystus, [...] abym głosił Ewangelię, i to nie w mądrości słowa, by nie zniweczyć Chrystusowego krzyża”23. „Tak więc, gdy Żydzi żądają znaków, a Grecy szukają mądrości, my głosimy Chrystusa ukrzyżowanego, który jest zgorszeniem dla Żydów, a głupstwem dla pogan, dla tych zaś, którzy są powołani, tak spośród Żydów, jak spośród Greków – Chrystusem, mocą Bożą i mądrością Bożą. To bowiem, co jest głupstwem u Boga, przewyższa mądrością ludzi, a co jest słabe u Boga, przewyższa mocą ludzi”24 (1 Kor 1, 17, 22–25). Słowo o Krzyżu to ewangelia św. Pawła – orędzie, które głosi on Żydom i poganom. Jest to skromne świadectwo, nie próbujące przekonywać argumentami rozumowymi. Całą swą siłę czerpie z tego, co głosi. A tym, co głosi, jest Krzyż Chrystusa, to znaczy śmierć krzyżowa Chrystusa i sam ukrzyżowany Chrystus. Chrystus jest mocą Boga i mądrością Boga nie tylko jako wysłannik Boga, jako Syn Boga i Bóg, lecz również jako Ukrzyżowany. Albowiem śmierć krzyżowa stanowiła narzędzie odkupienia, wymyślone przez niezgłębioną mądrość Bożą. Aby pokazać, że ludzka siła i mądrość nie są zdolne dokonać odkupienia, Bóg dał odkupicielską moc Temu, który według ludzkich miar zdaje się słaby i głupi; który sam z siebie nie pragnie czymkolwiek być, lecz pozwala w sobie działać sile Boga; który „ogołocił samego siebie, [...] stając się posłusznym aż do śmierci krzyżowej – i to śmierci krzyżowej”25. Odkupicielska siła: jest to moc budzenia do życia tych, w których Boże życie obumarło skutkiem grzechu. Ta odkupicielska siła Krzyża weszła w słowo o Krzyżu, a poprzez

23 24 25

żową! Nigdzie nie zostało to powiedziane jaśniej i dobitniej niż w orędziu św. Pawła. Tutaj była już w pełni rozwinięta wiedza Krzyża – teologia Krzyża, wywiedziona z najbardziej wewnętrznego doświadczenia”. 1 Kor 1, 17–18. 1 Kor 1, 22–25. Flp 2, 7–8.

Wiedza Krzyża

nie przechodzi na wszystkich, którzy je przyjmują, którzy się na nie otwierają, nie żądając ani cudownych znaków, ani argumentów, jakie mogłaby podać ludzka mądrość; w ludziach tych staje się ono ową siłą dającą życie i formującą życie, którą nazwaliśmy wiedzą Krzyża 26. Sam Paweł doprowadził je w niej do doskonałości: „Tymczasem ja dla Prawa umarłem przez Prawo, aby żyć dla Boga: razem z Chrystusem zostałem przybity do krzyża. Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus. Choć nadal prowadzę życie w ciele, jednak obecne życie moje jest życiem wiary w Syna Bożego, który umiłował mnie i samego siebie wydał za mnie”27. W owych dniach, gdy otaczała go noc, ale w jego duszy zapanowało światło, gorliwy wyznawca Prawa zrozumiał, że Prawo było jedynie nauczycielem w drodze do Chrystusa. Mogło przygotować do otrzymania życia, ale samo nie mogło dać życia. Chrystus wziął na siebie jarzmo Prawa, wypełniając je doskonale i przez Prawo umierając. Właśnie dzięki temu uwolnił od Prawa tych, którzy od Niego pragną otrzymać życie. Ale mogą je oni otrzymać tylko wtedy, gdy oddają swe własne życie. Ochrzczeni w Chrystusie są bowiem ochrzczeni w Jego śmierci28. Zanurzają się w Jego życiu, by stać się członkami Jego Ciała i jako tacy cierpieć razem z Nim, umrzeć razem z Nim i zmartwychwstać razem z Nim do wiecznego życia Bożego. W całej pełni nastanie ono dla nas dopiero w dzień chwały. Ale już teraz – „w ciele” – mamy udział w nim, jeżeli wierzymy: wierzymy, że Chrystus z miłości umarł za nas, aby nam dać życie. Wiara ta pozwala nam stać się jednością z Nim, jak łączy członki ciała z głową, i włącza nas w nurt Jego życia. Tym sposobem wiara w Ukrzyżowanego – żywa wiara, idąca w parze z miłują26 27 28

Pierwotnie: „scientia crucis”. Ga 2, 19–20. Rz 6, 3n.

I. Orędzie Krzyża

cym oddaniem – jest dla nas bramą do życia i początkiem przyszłej chwały; dlatego Krzyż stanowi nasz jedyny tytuł do chluby: „Co do mnie, to nie daj, Boże, bym się miał chlubić z czego innego, jak tylko z krzyża Pana naszego Jezusa Chrystusa, dzięki któremu świat stał się ukrzyżowany dla mnie, a ja dla świata”29. Kto stanowczo opowiedział się za Chrystusem, jest martwy dla świata, a świat jest martwy dla niego. Nosi na ciele stygmaty Pana 30, jest słaby i pogardzony przez ludzi, ale właśnie przez to potężny, ponieważ w słabych siła Boga jest mocarna31. Uczeń, który to poznał, nie tylko przyjmuje Krzyż, który spoczywa na nim, lecz krzyżuje samego siebie: „A ci, którzy należą do Chrystusa Jezusa, ukrzyżowali ciało swoje z jego namiętnościami i pożądaniami”32. Wiedli zaciekłą walkę ze swą naturą, aby obumarło w nich życie grzechu, dając miejsce życiu ducha. O nie chodzi. Krzyż nie jest celem sam w sobie. Wznosi się wzwyż i wskazuje w górę. Ale nie jest tylko znakiem – jest mocnym orężem Chrystusa; laską pasterską, z którą Boży Dawid wyruszył przeciw piekielnemu Goliatowi33; którą puka potężnie do bram niebios i otwiera je. Wówczas wypływają strumienie Bożego światła i obejmują wszystkich, którzy należą do orszaku Ukrzyżowanego34. 29 30 31 32 33 34

Ga 6, 14. Ga 6, 17. 2 Kor 12, 9. Ga 5, 24. Aluzja do opowieści o Dawidzie i Goliacie w: 1 Sm 17. W tym miejscu następuje przekreślony tekst: „Życie i doktrynę św. Jana od Krzyża można uznać za jedyny mocny oddźwięk tego orędzia Krzyża. Ale wymaga ono – jeśli chodzi o jego źródła – jeszcze uzupełnienia. Orędzie Krzyża – tak jak dotychczas je ukazywano, wychodząc od Krzyża, który w zwykłym życiu religijnym spotykamy w słowie i w obrazie, w pobożności ludowej i w liturgii, wreszcie podczas Mszy świętej – zwraca się do każdego człowieka, a szczególnie dobitnie do każdego kapłana. Tyle tylko, że nie każdy jest zdolny i gotowy przyjąć je równie «rzeczowo», jak święci. Ale do Jana zwróciło się ono także w innej, nadzwyczajnej, całkowicie osobistej formie. Wspomnieliśmy już, że Ukrzyżowany dwukrotnie

Spis treści

Klaus Mass OCD – Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Ulrich Dobhan OCD – Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Uwagi edytorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Wiedza Krzyża Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Wprowadzenie. Sens i geneza wiedzy Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 I. Orędzie Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 1. Pierwsze spotkanie z Krzyżem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2. Orędzie Pisma Świętego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3. Ofiara Mszy świętej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 4. Wizje Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5. Orędzie Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 6. Treść orędzia Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 II. Nauka Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Wprowadzenie. Jan od Krzyża jako pisarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1. Krzyż i noc (noc zmysłów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 § 1. Różnica w charakterze symbolu: znak i wyrażenie kosmiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 § 2. Pieśń Noc ciemna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 § 3. Noc ciemna zmysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 a) Wprowadzenie w sens nocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 b) Czynne wejście w noc jako podjęcie krzyża . . . . . . . . . . 96 c) Noc bierna jako ukrzyżowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 2. Duch i wiara, śmierć i zmartwychwstanie (noc ducha) . . . 106 Wprowadzenie. Rozwinięcie zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 § 1. Ogołocenie władz duchowych w nocy czynnej . . . . . . . . 108 a) Noc wiary drogą do zjednoczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

418

Spis treści

b) Ogołocenie władz duchowych jako droga i śmierć krzyżowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 c) Nic z tego, co stworzone, nie może być środkiem do zjednoczenia z Bogiem. Niedostateczność poznania przyrodzonego i nadprzyrodzonego . . . . . . . . 115 d) Ogołacanie pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 e) Oczyszczenie woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 § 2. Wzajemne rozjaśnianie ducha i wiary . . . . . . . . . . . . . . . . 166 a) Rzut oka retrospektywny i prospektywny . . . . . . . . . . . . 166 b) Naturalna aktywność ducha. Dusza, jej „części” i władze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 c) Nadprzyrodzone podniesienie ducha. Wiara i życie wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 d) Łaski nadzwyczajne i potrzeba oderwania od nich . . . . 176 § 3. Śmierć i zmartwychwstanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 a) Bierna noc ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 ) Wiara, ciemna kontemplacja, ogołocenie . . . . . . . . . . . 178 ) Rozpalenie miłością i przekształcenie . . . . . . . . . . . . . . . 190 ) Tajemna drabina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 ) Trójkolorowa szata duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 ) W ciemnościach i ukryta – w głębokim spokoju . . . . . 206 b) Dusza w królestwie ducha i duchów . . . . . . . . . . . . . . . . 211 ) Struktura duszy. Duch Boży i duchy stworzone . . . . . 211 ) Stosunki duszy z Bogiem i z duchami stworzonymi . . 213 ) Głębia duszy i myśli serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 ) Dusza, „ja” i wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 ) Różnorakie rodzaje zjednoczenia z Bogiem . . . . . . . . . . 229 ) Wiara i kontemplacja. Śmierć i zmartwychwstanie . . . 246 3. Chwała zmartwychwstania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 § 1. W płomieniach boskiej miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 a) Na progu życia wiecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 b) Zjednoczona z Trój-Jedynym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 c) W blasku chwały Bożej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 d) Ukryte życie miłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 e) Specyfika Żywego płomienia miłości w porównaniu z wcześniejszymi pismami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 § 2. Oblubieńcza pieśń duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

Spis treści

a) „Pieśń duchowa” i jej stosunek do innych pism . . . . . . b) Przewodnia myśl wykładu św. Jana od Krzyża . . . . . . . c) Dominujący obraz i jego znaczenie dla treści Pieśni . . d) Symbol oblubienicy i poszczególne obrazy . . . . . . . . . . e) Symbol oblubienicy i krzyż (małżeństwo mistyczne – stworzenie, wcielenie i odkupienie) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

419

290 313 317 319

333 III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411