TERESA OD JEZUSA Przewodnik po filmie w reżyserii Josefiny Moliny Kultura bez religii jest jak człowiek bez duszy. Religia bez mistyków to filozofia. Mistyka bez doświadczenia Absolutu to czysta demagogia, zaś wiara bez doświadczenia bycia zbawionym jest jedną z form ateizmu. Film Teresa od Jezusa opowiada o kobiecie żyjącej w XVI-wiecznej Hiszpanii, wybitnej mistyczce i świętej Kościoła powszechnego. Tytułowa Teresa od Jezusa jest odnowicielką i założycielką Karmelitanek i Karmelitów Bosych, ogłoszoną w 1971 roku doktorem Kościoła. Jest też autorką wielu pism i matką duchową tysięcy wspólnot rozsianych po całym świecie, kobiet i mężczyzn żyjących jej duchem. „Solo Dios basta!” – Bóg sam wystarczy! To zdanie z wiersza św. Teresy najprawdopodobniej jest najbardziej znanym z jej licznych tekstów. Teresa przypomina tą sentencją, że tylko Bóg jest w stanie zaspokoić najgłębsze pragnienia człowieka. Jedynie w bliskiej relacji z Nim człowiek może dojść do najprawdziwszej pełni i szczęścia, jakie można osiągnąć w tym życiu. Jej doświadczenie, zapisane aż pięć wieków temu, wychodzi dzięki swej głębi i prawdziwości poza ramy kultury i staje się ponadczasowe. Staje się uniwersalne. ~2~
Odcinek pierwszy
Droga doskonałości Teresa ma 23 lata. Od trzech lat jest mniszką w klasztorze Wcielenia w Awili. Wstąpiła do klasztoru karmelitańskiego wbrew woli swego ojca, uciekając z domu w towarzystwie własnego brata. Wkrótce zaczyna chorować na niezupełnie zdiagnozowaną chorobę. Jedna z hipotez mówi o gruźlicy, z jednoczesną infekcją całego organizmu, która spowodowała przejściowy, ale poważny paraliż systemu nerwowego. W poszukiwaniu odpowiedniej kuracji pomaga jej rodzina. Ojciec zawozi Teresę do popularnej znachorki, mieszkającej w Becedas, miejscowości położonej ok. 40 km od Awili. Podczas podróży towarzyszą jej, oprócz ojca, między innymi Juana, karmelitanka z klasztoru Wcielenia i przyjaciółka Teresy, oraz Maria de Cepeda, jej przyrodnia, starsza siostra z mężem Martinem. W drodze zatrzymują się w Ortigosa u wuja Pedro, który obdarza Teresę drobnym upominkiem. Jest to książka Francisco de Osuna pt. Trzecie abecadło. Pierwsze jej wydanie pojawiło się już w 1527 r. w drukarni Ramona de Petras w Toledo. Wuj najprawdopodobniej daje Teresie już drugie wydanie, z roku 1537, z drukarni Juana de Villaquira w Valladolid. Autor, teolog, wprowadza Teresę poprzez tę książkę w jedną z popularniejszych wówczas praktyk duchowości franciszkańskiej. Trzecie abecadło staje się dla Teresy podręcznikiem modlitwy skupienia, którą postanawia pilnie pielęgnować. Kolejnym przystankiem w podróży jest dom jej siostry Marii i szwagra Martina w Castellanos de la Cañada. Przebywają tutaj kilka miesięcy. To już druga rekonwalescencja Teresy w tym miejscu. W 1532 r., mniej więcej sześć lat wcześniej, ojciec Alfonso przywozi tu Teresę, która rozchorowała się podczas pobytu w internacie sióstr augustianek. Właściciel posiadłości, mąż Marii, córki Alfonsa z pierwszego małżeństwa, bardzo lubi Teresę. Ma jednak szorstki ~3~
i trudny charakter. Z czasem stanie się dla niej niemałym strapieniem. Kilka lat później pomiędzy rodzeństwem Teresy rozpoczyna się proces sądowy w sprawie spadku po ojcu. Najprawdopodobniej wszczął go właśnie Martin. Dla świętej Teresy rozpoczyna się bardzo trudny i bolesny okres życia, trwający siedem lat. W roku 1538, kiedy ojciec towarzyszy Teresie po raz drugi, w Casatellanos najwyraźniej panuje jeszcze w miarę rodzinny i spokojny klimat. Sprzyja to jej intensywnym i głębokim refleksjom. Kilka krótkich dialogów, a właściwie słów Martina ujętych w kadrach filmu zapowiada wspomniane, późniejsze poważne problemy rodzinne. Teresa spokojnie jednak kontynuuje lekturę książki Trzecie abecadło; czyta też Sztukę służenia Bogu, napisaną przez Alfonsa de Madrid (1485–1570), jednego z pierwszych franciszkańskich autorów mistycznych tej epoki. Poprzez lekturę powraca do swych dziecinnych, ale prawdziwych oraz głębokich pragnień i ideałów męczeńskiej śmierci dla miłości Bożej. Kiedyś wyraziła je w słowach: „Mocno nas przerażały słowa mówiące o tym, że męka, tak samo jak i chwała, trwa wiecznie. Zdarzało się nieraz, że długo o tym ze sobą rozmawialiśmy i z upodobaniem powtarzaliśmy wiele razy: Na wieki, na wieki, na wieki!” (Ż 1, 4). Cel podróży – Becedeas, leżąca na zachód od Awili, w najbardziej odległym punkcie tejże prowincji, staje się miejscem uciążliwej kuracji. Teresa zamiast powrócić do zdrowia, doznaje zupełnego wycieńczenia. Bez wątpienia wpłynęły na to również ponowne doświadczenie siły ludzkich uczuć oraz praca nad ich integracją. W relacji z miejscowym kapłanem, u którego przez wiele miesięcy się spowiada oraz któremu służy jako towarzyszka na drogach wiary, raz jeszcze mierzy się z ich siłą. Dzieje się to w kontekście bliskości osób z rodziny oraz środowiska wiejskiej społeczności. Po długiej i bezowocnej kuracji Teresa powraca do Awili. Cała podróż trwa około roku. Pierwszy odcinek ukazuje wiele obrazów dokumentujących relacje rodzinne, więzi przyjacielskie, a także zwyczaje wiejskich społeczności. W ten oto sposób widz szybko ~4~
zostaje zapoznany z młodzieńczym życiem oraz środowiskiem, w którym ukształtowała się doña Teresa, młodziutka mniszka klasztoru Wcielenia. Natomiast krótkie zbliżenia twarzy, często urywające się i jakby niedokończone dialogi, spojrzenia rzucane mimochodem czy też długie chwile niewygodnych przemilczeń świetnie wpisują się w scenerię, poprzez którą reżyserka, Josefina Molina, nie tylko opowiada życie Teresy, ale przedstawia je również w najdrobniejszych szczegółach. Zgodnie z historycznymi badaniami lat 80., w dużej mierze aktualnymi do dziś, zarysowuje kontekst kulturowy, religijny i historyczny tamtej epoki.
W tym pierwszym odcinku, scena po scenie, wyłania się postać młodej Teresy, chorowitej karmelitanki, córki już starszego szlachcica z Awili. Należy jednak wspomnieć, że tytuł ten jest bardziej wyrazem jego ambicji, aniżeli oddaje stan rzeczywisty. Widzimy go jako pełnego troski ojca, który z niepokojem obserwuje, jak jego dzieci, w poszukiwaniu lepszego życia, jedno po drugim opuszczają dom rodzinny. W czasie, w którym Teresa wyjeżdża do Becedas, z jedenaściorga rodzeństwa pozostaje przy ojcu już tylko dwóch synów. Również oni, myśląc o lepszej przyszłości, marzą o emigracji. Prawie wszyscy mężczyźni ruszają za ocean, do Las Indias, tj. na kontynent amerykański, stosunkowo niedawno odkryty przez Krzysztofa Kolumba. Inni, w tym wiele młodych dziewcząt, podobnie jak Teresa, wybierają ~5~
Cytowane dzieła św. Teresy od Jezusa: • • • •
Droga doskonałości, tłum. H.P. Kossowski, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2014 (skrót: D). Księga życia, tłum. H.P. Kossowski, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2014 (skrót: Ż). Twierdza wewnętrzna, tłum. H.P. Kossowski, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2014 (skrót: T). Sprawozdania duchowe, Wyzwanie duchowe, Sposób wizytowania klasztorów, Poezje, w: Dzieła mniejsze, tłum. H.P. Kossowski, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2014. • Księga fundacji, tłum. H.P. Kossowski, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2007 (skrót: F). • Listy, tłum. J.E. Bielecki, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2008 (skrót: TJL).
~ 24 ~