TEOLOGICZNE HORYZONTY PRAGNIENIA
MARIAN ZAWADA OCD
TEOLOGICZNE HORYZONTY PRAGNIENIA
Wydawnictwo Karmelitรณw Bosych Krakรณw 2017
© Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2017 Korekta Iwona Pawłowska Okładka, design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Tadeusz Florek OCD, prowincjał Kraków, dnia 1 czerwca 2017 r. nr 201/2017 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl
ISBN 978-83-7604-446-0 Druk i oprawa: TOTEM – Inowrocław
WYKAZ SKRÓTÓW D
– Teresa od Jezusa, Droga doskonałości, przekł. bp Henryk P. Kossowski, Kraków 2014.
DCE
– Benedykt XVI, Encyklika o miłości chrześcijańskiej Deus caritas est (2005).
DGK
– Jan od Krzyża, Droga na Górę Karmel, przekł. Bernard Smyrak OCD, Kraków 2013.
DV
– Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem (1986).
GS
– Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (1965).
KKK
– Katechizm Kościoła Katolickiego.
NC
– Jan od Krzyża, Noc ciemna, przekł. Bernard Smyrak OCD, Kraków 2013.
PD
– Jan od Krzyża, Pieśń duchowa, przekł. Bernard Smyrak OCD, Kraków 2013.
PSP
– Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969–.
Rps C
– Teresa od Dzieciątka Jezus, Rękopis autobiograficzny C.
6
Wykaz skrótów
STh
– Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna.
T
– Teresa od Jezusa, Twierdza wewnętrzna, przekł. bp Henryk P. Kossowski, Kraków 2014.
Ż
– Teresa od Jezusa, Księga życia, przekł. bp Henryk P. Kossowski, Kraków 2015.
ŻPM
– Jan od Krzyża, Żywy płomień miłości, przekł. Bernard Smyrak OCD, Kraków 2013.
WSTĘP
P
rezentowana refleksja jest kontynuacją rozważań zawartych w rozprawie habilitacyjnej pt. Homo desiderans Deum. Dynamika pragnienia Boga w wymiarze antropologiczno-duchowym, wydanej w Krakowie w 2011 roku. Jest teologicznym rozwinięciem zagadnienia pragnienia, poczynając od jego filozoficznych i antropologicznych podstaw, a skończywszy na pneumatologii dezyderialnej. Ukazano więc pragnienie jako swoiste pojawianie się Boga (locus theologicus), a następnie powiązanie pragnienia z nadzieją (wymiar elpidyczny pragnienia) oraz jego odniesienie do trzeciej Osoby Boskiej – Ducha Świętego1. Podstawowym tropem teologicznym, by nadać pragnieniu istotne znaczenie i móc uchwycić je jako swoisty rdzeń antropologiczny, jest krótkie wyjaśnienie św. Pawła: „to Bóg jest w was sprawcą i chcenia, i działania zgodnie z [Jego] wolą” (Flp 2, 13). Użyte tu greckie słowo θέλειν oznacza również pragnienie i należałoby to przetłumaczyć: „Bóg jest Tym, który w was chce i pragnie”. 1
W niniejszej książce wykorzystano wersje polskie artykułów, które ukazały się wcześniej w językach obcych: M. Zawada OCD, Towards an understanding of desire as a „locus theologicus”, „Itinera Spiritualia” VI (2013), s. 83–95; tenże, Le desir de Dieu dans le context de l’esperance surnaturelle, „Itinera Spiritualia” VIII (2015), s. 57–78.
8
Teologiczne horyzonty pragnienia
To rozróżnienie boskiego wewnętrznego sprawiania, chcenia i pragnienia, co w konsekwencji wyraża się w działaniu, uświadamia, że dziedzina n i e d o k o n a n i a w pragnieniu jest dla koncepcji antropologicznej istotna. W sensie szerokim można rozumieć sferę pragnienia – obok chcenia i działania – jako trzecią kolumnę w architekturze ducha. Drugim wielkim nośnikiem tematu jest zapewnienie św. Jana Apostoła, że żyjemy w swoistym zarazem boskim, jak i ontologicznym n i e d o p o w i e d z e n i u, które wypełnia nie tylko pragnienie ludzkie, lecz także nadprzyrodzone. W Pierwszym Liście św. Jana czytamy: „Umiłowani, obecnie jesteśmy dziećmi Bożymi, ale jeszcze się nie ujawniło, czym będziemy” (1 J 3, 2). W przestrzeni tego n i e u j a w n i e n i a budzi się świadomość, że nieskończony i nieśmiertelny z natury duch człowieka dzięki łasce i nadziei nadprzyrodzonej może stale wrastać w możliwościach poznawania i miłowania, realizując Boskie pragnienie jedności Stwórcy ze stworzeniem. Duch ludzki, otwierający się w pragnieniu na rzeczywistość, otwiera się również, a może i zasadniczo, na pragnienie Boga, który pragnie być wszystkim we wszystkich. Z tego względu to Boskie Pragnienie pojawia się jako wewnętrzna dynamika stworzenia, które zmierza do swego celu i spełnienia. Pragnienie to ożywa w duchu ludzkim, uzewnętrznia się w Kościele, a osiąga swe spełnienie w eschatologii.
Wstęp
9
W konsekwencji mamy do czynienia z poszerzeniem wizji antropologicznej, w której obok kategorii doświadczenia (tego, co przeżyte) wprowadza w podmiotowość to, co jeszcze się nie ujawniło, dane w pragnieniu i nadziei (to, co do przeżycia). Doświadczenie, które odnosi się do tego, co minione i przeszłe, zostaje uzupełnione o to, co jeszcze jest do przeżycia. W ten sposób człowieczeństwo zostaje „rozpięte” i dopełnione tak, że ogarnia całość. Uświadamiamy sobie, że to, co nadchodzi, już „pracuje” w istocie bytu jako obietnica, czyli kształt spełnienia ofiarowany przez Boga w niewyczerpanej hojności. To poszerza spojrzenie na podmiotowość, włączając w jej rozumienie Boską możliwość dopełnienia, które nie zna miary. Dzięki życiu teologalnemu, zwłaszcza nadziei, mamy do czynienia z nowym formatem antropologicznym, włączonym we własne, aktualne „jest” człowieka, które rozwija się pod wpływem łaski nadprzyrodzonej. Niech zaproponowana refleksja będzie próbą zdynamizowania tego, co wydaje się być uśpione zarówno w głębi Boskiego Serca, jak i w historii.
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Wstęp . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Rozdział pierwszy Ku rozumieniu pragnienia jako locus theologicus . . . . . . . I.1. Fenomen pragnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I.2. Miejsce pragnienia w strukturze ludzkiej. . . . . . . . I.3. Pragnienie w rozwarstwieniu doświadczenia . . . . I.4. Pragnienie jako locus theologicus . . . . . . . . . . . . . . . I.4.1. Naturalne pragnienie Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . I.4.2. Humanum desiderium Dei .. . . . . . . . . . . . . . . . . I.5. Pragnienie jako miejsce spotkania .. . . . . . . . . . . . .
11 13 16 20 24 25 26 30
Rozdział drugi Próba osadzenia pragnienia Boga w kontekście nadziei nadprzyrodzonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 II.1. Styczne punkty pomiędzy fenomenem nadziei i pragnieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 II.1.1. Realne dane w przeczuciu . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 II.1.2. Rzeczywistość otwierania i otwarcia . . . . . . . 41 II.1.3. Oswajanie niemożliwego .. . . . . . . . . . . . . . . . . 46 II.2. Ku pogłębieniu rozumienia pragnienia w obszarze nadziei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 II.2.1. Założenie właściwej perspektywy w zakresie metodologii .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 II.2.2. Pośród zwiastunów Tajemnicy .. . . . . . . . . . . . 56 II.2.3. Semeron obietnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 II.2.4. Nadzieja i pragnienie jako sposób zamieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 II.2.5. Nadzieja i pragnienie w kontekście daru. . . . 69
106
Spis treści
Rozdział trzeci Pneumatologiczny wymiar pragnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . III.1. Duch Pragnący. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.2. Duch życia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3. Pragnienie Ducha .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.1. Duch jako rodzenie pragnienia i nadziei .. . III.3.2. Duch pragnący stworzenia. . . . . . . . . . . . . . . . III.3.3. Duch pragnący dzieła zbawczego. . . . . . . . . . III.4. Metafory Ducha Pragnącego. . . . . . . . . . . . . . . . . . III.5. Niewyczerpane pragnienie Ducha Świętego – eschatologia pneumatologiczna. . . . . . . . . . . . . . . .
75 76 81 83 83 85 87 90 101