Türkiye'de İyi İşler

Rapor No: 83818-TR

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kasım 2013 Beşeri Kalkınma Sektörü Avrupa ve Orta Asya Bölgesi

DÜNYA BANKASI

Katkıda Bulunanlar Yönetici Özeti Bölüm 1 Bölüm 2 Bölüm 3 Bölüm 4

Rebekka Grun ve Sinem Çapar Rebekka Grun Meltem Aran ve Nazlı Aktakke Victoria Levin, Tolga Cebeci, Levent Yener ve Altan Aldan Carola Gruen, Bülent Anıl ve Ayşenur Acar

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Rapor No: 83818-TR

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Hazırlayanlar: Rebekka Grun, Cristobal Ridao-Cano, Herwig Immervoll, Sinem Çapar, Victoria Levin, Meltem Aran, Carola Gruen, Levent Yener ve Tolga Cebeci

Kasım 2013 Beşeri Kalkınma Sektörü Avrupa ve Orta Asya Bölgesi

DÜNYA BANKASI

1

2

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

KUR EŞDEĞERLERİ (Kasım 2013 itibariyle Geçerli Döviz Kuru) PARA BİRİMİ = TL (Türk Lirası) 1 ABD DOLARI = 2.03 TL

KISALTMALAR

AB ÇYN EÇDG FAO GSYİH GYKA

HH

ILO

İA

İGK

İV KOBİ NACE NUTS OECD TFV

TL TOKİ TÜİK TÜFE

UİS

YİA

Avrupa Birliği Çalışma yaşındaki nüfus Erken çocukluk döneminde gelişim Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü Gayri safi yurtiçi hasıla Gelir ve Yaşam Koşulları Anketi Hane halkı Uluslararası Çalışma Örgütü İşgücü anketi İşgücü katılımı İşgücü verimliliği Küçük ve orta büyüklükteki işletmeler Avrupa Topluluğu’nda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistikî Sınıflaması İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Toplam faktör verimliliği Türk lirası Toplu Konut İdaresi Türkiye İstatistik Kurumu Tüketici fiyat endeksi Ulusal İstihdam Stratejisi Yapısal İşletme Anketi

Başkan Yardımcısı:

Ülke Direktörü: Sektör Direktörü: Sektör Yöneticisi:

Ekip Lideri:

Philippe H. Le Houerou, ECAVP Martin Raiser, ECCU6 Ana Revenga, ECSHD Roberta Gatti, ECSHD Rebekka Grun, ECSHD

3i

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

İÇİNDEKİLER Teşekkür

vii

Yönetici Özeti

ix

1. Kavramsal Çerçeve

1

1.1 “İyi İşler” nelerdir?

1

1.2 İyi İşler Nereden Gelir?

3

1.3 Politika Kaldıraçları

4

1.3.1 Mobilite

5

1.3.2 Ticaret engelleri

5

1.3.3 Yatırım iklimi

5

1.3.4 Kayıtlı istihdamın maliyeti

6

1.3.5 Pazarın yetersiz kaldığı durumlarda kamu hizmetleri

6

Bölüm 1 Referanslar

7

2. Büyüme, İstihdam ve Sosyal Kaynaşma: Türkiye’de Kriz Sonrası Erkekler,

Kadınlar ve Gençler için İstihdam Yaratma 9

2.1 Giriş

2.2 Türkiye’de Kriz Sonrası Dönemde İstihdamın Büyüme Esnekliğini Arttırıcı Unsurlar

9 12

2.2.1 Emek yoğun sektörlerde istihdamdaki artış (bileşim etkisi)

12

2.2.2 Sektörler içinde artan istihdam esnekliği

15

2.3 Kriz Sonrası Dönemde Yaratılan İstihdamdan Yararlanan Kesimler

17

2.4 Kriz Sonrası Dönemde İstihdam Artışındaki Eğilim Değişiklikleri

20

2.5 Kriz Sonrası Dönemde Kadınların İşgücü Katılımında Yapısal Bir Değişim Mevcut Muydu?

23

2.5.1 Temel eğilimler

23

2.5.2 Eğitim seviyesi ve yaşa göre istihdam

26

2.5.3 Kadınların işgücüne katılımına dair diğer belirleyiciler

27

2.6 Sonuç ve Politika Genel Görünümü

28

Bölüm 2 Referanslar

30

Ek 2.1: Veri Kaynakları

31

Ek 2.2: Pseudo Panel Analizi

32

Ek 2.3: Çok Terimli Lojistik Model

38

ii4

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

3. İş Yaratımı ve Verimlilik

41

3.1 Giriş

41

3.2 Türkiye’deki Son Yapısal Değişim Büyümeyi Arttırıcı Nitelikte Midir?

42

3.3 Türkiye’de Tarım Dışı Sektörde İş Yaratımı ve Verimlilik

49

3.3.1 Türkiye’de en fazla işi tarım dışı sektörlerdeki ne çeşit firmalar yaratmıştır?

58

3.3.2 Türkiye’de ne çeşit firmalar en verimli firmalardır?

64

3.3.3 İstihdam yaratımı ve firma verimliliği arasındaki bağlantı: tarım dışında faaliyet gösteren, verimliliği daha yüksek firmalar en fazla istihdamı yaratırlar mı? 73

3.4 Tarımda Giderek Daha Verimli İşler mi Yaratılıyor?

82

3.5 Sonuç ve Politika Genel Görünümü

88

Bölüm 3 Referanslar

90

Ek 3.1: Ek Şekiller ve Tablolar

91

4. Türkiye’de İşler ve Hayat standartları

97

97

4.1 Giriş

4.1.1 Metodoloji

98

4.1.2 Hane halkı düzeyindeki dinamikler

99

4.2 Hayat standartları Düzeyleri Ve Eğilimleri

101

4.2.1 Düşük gelir yansıması

101

4.2.2 Maddi yoksunluk

103

4.2.3 Tartışma

104

4.3 Hayat standartlarının Belirleyicileri

106

4.4 Hane halkı Gelir Eğilimlerine Daha Detaylı Bir Bakış

108

4.4.1 Hane halkı gelir kaynakları

109

4.4.2 Hayat standartlarındaki değişiklerin bileşenlerine ayrıştırılması

111

4.5 Sonuç ve Politika Genel Görünümü

113

Bölüm 4 Referanslar

115

Ek 4.1: Arka Plan Rakamları ve Tablolar

116

iii5

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kutular Kutu 3.1: Hindistan ve Arjantin’de Yapısal Değişimin İzahı

44

Kutu 3.2: 2005-2010 Yapısal İş Anketi (YİA) Kullanılarak Analiz

49

Kutu 3.3: İstihdam Yaratma Oranı ve Verimlilik Tanımları

60

Kutu 3.4: Yöntem

74

Şekiller Şekil 1.1 : İşlerin sağladığı faydaların kavramsal çerçevesi

2

Şekil 1.2 : İyi işlerin dinamiği

3

Şekil 2.1 : Cinsiyete göre işgücüne katılım (faaliyet), istihdam ve kayıtlı istihdam oranları, 2005-2011 (%)

10

Şekil 2.2 : Sektörlere göre istihdam stoku ve akışı (2005, 2009 ve 2011)

13

Şekil 2.3 : 2005-2012 yılları arasında AB, Yakın ve Orta Doğu ülkelerine gerçekleştirilen ihracatların payı

17

Şekil 2.4 : Sektörlere, eğitimsel kazanımlara ve cinsiyete göre net istihdam artışı

18

Şekil 2.5 : Cinsiyete ve kayıt dışı/kayıtlı statüsüne göre istihdam edilen ÇYN’nin payı

19

Şekil 2.6 : Birey türüne göre toparlanmanın etkileri

21

Şekil 2.7 : Türkiye’de kadınlar için işgücüne katılım, doğurganlık, ücretler ve güvencesiz istihdamla ilgili uzun dönemli eğilimler

24

Şekil 2.8 : Türkiye’de ek çalışan etkisine dair üst sınır tahmini

25

Şekil 3.1 : Ülke gruplarına göre, 1990-2005 yılları arasında sektörler arası ve sektörler içi verimlilik artışı

43

Şekil 3.2 : Hindistan ve Arjantin’de büyümeyi arttırıcı ve azaltıcı nitelikteki yapısal değişimlere örnekler 44 Şekil 3.3 : Türkiye’de 1998-2012 yılları arasında sektörel verimlilik ve istihdam payları arasındaki korelasyon 46 Şekil 3.4 : Türkiye’de tarım dışı sektörel verimlilik ve istihdam paylarındaki değişim arasındaki korelasyon (1998-2012) 48 Şekil 3.5 : Sektörlere göre firma sayısı, 2005-2010

50

Şekil 3.6 : Firma büyüklüklerine ve sektörlere göre 20’den fazla çalışanlı firmaların sayısı, 2005-2010

52

Şekil 3.7 : 20’den fazla çalışanlı toplam firma sayısındaki paylarına (%) göre ölçek kategorileri 53

6 iv

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Şekil 3.8 : Firma büyüklüklerine göre toplam istihdam yoğunlaşması

54

Şekil 3.9 : 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonu içinde brüt firma giriş ve çıkış devir hızı ve net giriş çıkış devir hızı, 2006-2010 56 Şekil 3.10 : İstihdam yaratma oranı, 2006-2010

59

Şekil 3.11 : Sektörlere göre istihdam yaratma oranı dağılımı, 2010

61

Şekil 3.12 : Firma büyüklüklerine göre istihdam yaratma oranı, 2006-2010

62

Şekil 3.13 : İmalat ve tüm sektörler için firma yaşına göre ortalama firma büyüklüğü (20’den fazla çalışanlı firmaların popülasyonuna dayalı olarak), 2008-2010 62 Şekil 3.14 : Bölgelere göre istihdam yaratımı, 2006-2010

63

Şekil 3.15 : Sektörlere göre katma değer, 2005-2010

64

Şekil 3.16 : Firma büyüklüklerine göre katma değer, 2005-2010

65

Şekil 3.17 : Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör yoğunluğuna göre ortalama katma değer 66 Şekil 3.18 : Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör verimlilik kategorisine göre ortalama katma değer 67 Şekil 3.19 : Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam 68 Şeki 3.20 : Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam 69 Şekil 3.21 : Sektörlere göre verimlilik, 2005-2010

70

Şekil 3.22 : Firma türüne göre verimlilik, 2005-2010

71

Şekil 3.23 : Firma büyüklüğüne göre verimlilik, 2005-2010

72

Şekil 3.24 : Bölgelere göre verimlilik, 2005-2010

73

Şekil 3.25 : Türkiye’de işgücünün verimli şekilde yeniden dağılımının kaynakları, 2005-2010

77

Şekil 3.26 : Türkiye’de imalat ve hizmet sektörlerinde işgücünün verimli yeniden dağılımının kaynakları, 2005-2010 78 Şekil 3.27 : Türkiye’de ve seçilen ülkelerde verimlilik artışının ayrışımı, imalat sektörü

81

Şekil 3.28 : Tarım sektöründe üretim ve istihdam, 1998-2012

82

Şekil 3.29 : İstihdam edilen kişi sayısındaki yıllık değişim (%)

83

Şekil 3.30 : Türkiye’deki NUTS 1 bölgelerinin haritası

85

Şekil 3.31 : Net göç oranı ve tarımın payı

86

Şekil 3.32 : Tarımda bölgesel verimlilik, istihdam ve göç, 2006-2012

88

7v

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Şekil 4.1 : Çalışan hane halklarının payı, ulusal düzeyde ve bölgelere göre, 2006-2010

100

Şekil 4.2 : Düşük gelirli hane halklarında yaşayanların toplam nüfus içindeki payı, 2007-2010 103 Şekil 4.3 : Maddi yoksunluktan etkilenen nüfusun toplam nüfus içindeki payı, 2006-2010 104 Şekil 4.4 : Gelir dilimlerine göre maddi yoksunluk, 2007

106

Şekil 4.5 : Hane halkı gelirinin kaynakları, 2007-2010

110

Şekil 4.6 : Gelir dilimlerine göre hane halkı gelirinin kaynakları, 2010

111

Şekil 4.7 : İşgücü gelirinin, işgücü harici gelirin ve hane halkının yapısının 2007-2010 arasında hayat standartlarındaki değişime katkısı 112 Tablolar Tablo 2.1 : Sektörlere göre verimlilik (sektörel GSYİH/istihdam)

13

Tablo 2.2 : Sektörlere göre istihdam esnekliği

15

Tablo 3.1 : Türkiye’de ve seçilmiş ülkelerde küçük ölçekli firmaların payı

51

Tablo 3.2 : Firma büyüklüklerinin sektör için katsayı varyasyonu

55

Tablo 3.3 : Sektöre göre brüt firma giriş çıkış devir hızları

56

Tablo 3.4 : Endüstriler genelinde firma giriş ve çıkış oranlarının korelasyonu

58

Tablo 3.5 : Türkiye’de verimlilik ve işgücünün yeniden dağılımı ve bunun kaynakları arasındaki ilişki, 2005-2010 76 Tablo 3.6 : Türkiye’de verimlilik ve sektörler arası işgücünün yeniden dağılımı ve bunun kaynakları arasındaki ilişki, 2005-2010

78

Tablo 3.7 : Verimlilik artışı ve istihdam yaratımı arasındaki kısa vadeli ilişki

79

Tablo 3.8 : İmalat sektörü için verimlilik artışının ayrıştırılması, 2005-2009, yıllık rakamların ortalaması

80

Tablo 3.9 : Tarımsal istihdamda yıllık değişim (1000 kişi), 2005-2012

84

8 vi

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TEŞEKKÜR Bu çalışma, Dünya Bankası (DB) ve Kalkınma Bakanlığı (KB) tarafından ortak yapılmıştır. Rapor, Rebekka Grun v. Jolk (DB), Victoria Levin (DB), Carola Gruen (DB), Ahmet Levent Yener (DB), Altan Aldan (DB), Tolga Cebeci (DB), Gökhan Güder (KB), Sinem Çapar (KB), Meltem Aran (Kalkınma Analitikleri), Nazlı Aktakke (Kalkınma Analitikleri), Bülent Anıl ve Ayşenur Acar’dan (BETAM) oluşan bir ekip tarafından hazırlanmıştır. Cristobal Ridao-Cano (DB) ve Herwig Immervoll (OECD) bu çalışmanın başlatılması için diyalog başlatmışlar ve raporun ve bölümlerinin bileşenlerini ve analitik odak konularını kavramsallaştırmışlardır. 3. Bölümle ilgili tematik beyin fırtınası toplantıları sırasında sağladıkları etkili katkıları ve görüşleri sebebiyle Mediha Ağar (DB), Mary Hallward-Driemeier (DB), Marc Schiffbauer (DB), William Maloney (DB), Marcela Eslava (Universidad de Los Andes, Bogota) ve Bob Rijkers (DB) 4. Bölümle ilgili olarak Pierella Paci (DB), Sergio Oliveri (DB), Carolina Sanchez (DB), Joao Pedro Azevedo (DB) ve Diego Angel-Urdinola’a (DB) teşekkür ederiz. Amy Gautam profesyonel editörlük becerileriyle raporu önemli ölçüde geliştirmiştir. Genel rehberlik, Martin Raiser (Türkiye Ülke Direktörü, DB), Roberta Gatti (Sektör Yöneticisi, Beşeri Kalkınma Ekonomisi, Avrupa ve Orta Asya, DB) ve Ana Revenga (Direktör, Beşeri Kalkınma, Avrupa ve Orta Asya, DB) tarafından sağlanmıştır.

vii9

10 viii

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Yönetici Özeti İşler iş sahipleri için, gelir ve geçim kaynağı gibi doğrudan faydaya sahiptirler. İşler ayrıca, topluma ve sosyal ağlara daha fazla katılım ya da hane halkının tamamı için daha iyi hayat standardı gibi dolaylı faydalar da sağlayabilirler. Daha geniş bir ölçekte ise, üretken bir sektörde çalışılan işler ekonomik büyümeyi arttırarak, gelecekte daha fazla sayıda ve daha iyi işlerin oluşmasını sağlayan verimli bir döngüye katkı sağlarlar. 2013 yılı İşler Dünya Kalkınma Raporu’na dayalı olarak hazırlanan bu raporda “kalkınma için iyi işler”, söz konusu dolaylı faydalar bakımından zengin işler olarak tanımlanmaktadır. Bir iş ne kadar fazla dolaylı faydaya (“dışsallıklar” olarak da anılmaktadır) sahipse, kalkınma için o kadar iyidir. Bu çerçevenin Türkiye bağlamına uyarlandığı bu raporda, işleri Türkiye’nin kalkınması açısından iyi kılan en geçerli yönlere odaklanılmaktadır.

Bu yönler şunlardır: (i) hayat standartları, formalite ve iyi bir gelir imkânından yararlanan nüfusun payı; (ii) verimlilik, sektörler arası yapısal dönüşüm ve sektörlerin içindeki yaratıcı yıkım ve (iii) sosyal bütünleşme ve özellikle kadınların ve gençlerin işgücü piyasasına katılımının artması.

Bu raporda Türkiye’nin mevcut ekonomisinde iyi işlerin durumu ve etkileri araştırılmaktadır. Raporda, küresel ölçekli son ekonomik krizden bu yana yaşanan ekonomik gelişmelere kısaca değinildikten sonra, kadın ve gençler gibi

farklı sosyal grupların işgücü piyasasına katılımı özelinde Türkiye’de büyüme ve istihdam arasındaki ilişki incelenmektedir. Raporda daha sonra işlerin nerelerde yaratıldığı ve hangi faaliyetlerin Türk ekonomisi için daha verimli olduğu analiz edilmekte ve işlerin son yıllarda daha verimli faaliyetlere kaydırılıp kaydırılmadığı sorusu değerlendirilmektedir. Raporda son olarak, farklı iş tiplerinin hane halkının bütününün refahı ve hanehalkının genel gelir dağılımındaki göreli konumu üzerindeki etkisinin ölçümüne geçilmektedir. Raporun her bölümü Türkiye’deki iyi işlerin etkisini destekleyebilecek ilgili politikalara yönelik bir genel bakış içermektedir.

Büyüme, İstihdam ve Sosyal Bütünleşme Son finansal krizden önce Türk ekonomisi 2002-2006 yılları arasında yıllık yüzde 7,2 GSYİH büyüme oranı kaydetmişti. Sermaye stoku ve toplam faktör verimliliği bu büyümeye katkı yapan başlıca unsurlardı ve kişi başına GSYİH 2006 yılında 7.651 USD’a ulaşmıştı.

Ancak, küresel krizin etkisiyle ekonomi 2009 yılında yüzde 4,8 oranında daralmıştır. 2007-2012 yılları arasında yıllık büyüme oranı yüzde 3,3 olmuştur. Bu dönemde sermaye birikimi ve artan istihdam büyümenin başlıca kaynakları olurken, toplam faktör verimliliği negatif yönlüdür.

11 ix

12 x

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye krizden güçlü bir şekilde toparlanmış ve 2010 yılında yüzde 9,2 ve 2011 yılında yüzde 8,8 büyüme kaydetmiştir. Ancak, dünya ekonomisinde toparlanmanın görece zayıf olması yüksek enerji fiyatları ve güçlü iç taleple birleşince, cari açığın artmasına katkı yapmıştır. Cari açığın azaltılmasına yönelik tedbirlerin büyüme üzerinde etkileri olmuştur. 2012 yılında büyüme oranı yüzde 2,2 ve kişi başına düşen GSYİH 10.527 USD’dır. 2007-2012 yılları arasında tarımın GSYİH’deki payı yüzde 7,9’e gerilerken, sanayinin GSYİH’deki payı yüzde 19,3’e yükselmiş ve hizmet sektörünün payı da yüzde 72,7’e ulaşmıştır.

Bu dönemde büyümeye esas katkı, özel tüketimden ve sabit sermaye yatırım harcamalarından gelmiştir.

Kriz sonrası dönemde hızlı GSYİH ve istihdam artışıyla birlikte işgücü piyasasında gerçekleştirilen beceri kazandırma ve kayıt altına alma çalışmaları ve yanı sıra büyümede artan istihdam esnekliği, Türkiye’de istihdamın durumu açısından oldukça olumlu bir tablo arz etmektedir. 2007 ve 2012 yılları arasında ortalama yıllık istihdam artışı yüzde 3,3 olup, bu oran 4 milyonun üzerinde yeni iş olanağının yaratıldığının göstergesidir. 2012 yılında işsizlik oranı yüzde 9,2’dir ve kriz sonrası dönemde işgücü katılım ve istihdam oranları özellikle kadınlar arasında artmıştır. İş yaratımında yaşanan büyümenin büyük bir kısmını iyi nitelikteki işler oluşturmuştur. En fazla istihdam artışı hizmet ve kayıtlı sektörlerde gerçekleşirken, net istihdam artışının çoğunluğu hem

erkekleri hem de kadınları etkilemiştir.

Esas itibariyle bu gruptaki çalışanlar ayrıca üniversite mezunudurlar. İşgücü anketlerinin daha detaylı analizi, genel istihdamdaki değişikliğin yanı sıra kadın istihdamındaki değişimlerin ve kayıt dışı istihdamdaki azalmanın esas itibariyle şu üç faktörle bağlantısının bulunabileceğini göstermektedir: (i) kalifiye olmayan kadın işgücünün önemli bir bölümünün tarım sektöründe çalışmaya başlayarak yeniden kayıt dışı istihdama dâhil edilmeleri; (ii) emek yoğun konut inşaat sektöründeki geçici büyüme ve (iii) daha yaşlı kişilerin kayıtlı işgücü piyasasında uzun sürelerle kalması.

Hâlihazırda, özellikle tarım sektörüne geri dönüşler göz ardı edildiğinde, kadınların işgücüne katılımındaki artış kriz öncesi eğilimin henüz çok da üzerinde değildir.

Yeni İşler Yaratılması ve Verimlilik İyi işler yüksek verimlilik oranları sayesinde ekonomik büyümeyi teşvik eder.

Verimliliği yüksek işler bu işlerde çalışanlara gelir sağlamanın yanı sıra, toplumun tamamı için daha yüksek ekonomik büyüme sağlayacak pozitif bir dışsallığı ifade ettikleri ölçüde de “kalkınma için iyi işler” olarak addedilirler. İşler daha üretkenleştikçe ve bir toplumda işgücü daha düşük verimlilikli faaliyetlerden daha yüksek verimlilikli faaliyetlere geçiş yapacak şekilde yeniden dağıtıldığında, ekonomi üzerindeki etki artmakta ve işler ilerleme bakımından daha güçlü birer itici unsur halini almaktadır. Daha az verimli faaliyetlerden daha yüksek

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

verimli faaliyetlere doğru geçiş sektörler arası olduğu kadar sektörlerin kendi içinde de gerçekleşebilir. Daha az verimli sektörlerden daha yüksek verimli sektörlere geçiş olarak tanımlanan yapısal değişim (tipik olarak tarım sektöründen diğer sektörlere doğru), güçlü bir ekonomik büyüme kaynağı olabilir. Ancak, sermaye birikimi aracılığıyla sektör içinde verimlilik artışları, teknolojik değişim ve işgücünün az verimli çiftlik veya firmalardan yüksek verimli çiftlik veya firmalarda yeniden istihdam edilmesi de onun kadar güçlü olabilir.

Türkiye’de son zamanlarda gerçekleşen yapısal değişim, özelikle tarım sektöründen diğer sektörlere doğru geçiş büyümeyi arttırıcı nitelikte olmuştur.

1998-2011 dönemindeki en önemli değişim tarım sektöründen diğer sektörlere doğru işgücü akışı olmuştur. Öyle ki, bu sektörün istihdamdaki payı 1998 yılında yüzde 41,5’ten 2011 yılında yüzde 38,6’lık düşüşle yüzde 25,5’e gerilemiştir. 2011 yılında tarım sektöründe işgücü verimliliği – genel verimlilik oranının üçte birinden biraz fazla bir seviyede - hâlâ tüm sektörlere kıyasla en düşük seviyededir. Bu veri dikkate alındığında, Türkiye’de tarım sektöründen diğer sektörlere doğru işgücü akışının büyümeyi arttırmış olması şaşırtıcı değildir. Ancak, 1998 ila 2011 yılları arasında tarım sektöründe görülen genel hareketlilikten başka, Türkiye’de tarım dışı sektörler arasındaki hareketin büyümeye katkısı son derece sınırlı olmuştur.

Genel itibariyle, işgücünün daha az verimli sektörlerden daha verimli tarım dışı

sektörlere doğru kaydığı görülmektedir.

20 veya daha fazla kişi çalıştıran firmalarla ilgili olarak 2005-2010 dönemini kapsayan Yapısal İşletme Anketleri’ne (YİA) ait firma seviyesinde verilerin analizi, Türkiye’nin küçük ölçekli hizmet firmalarının hâkimiyeti altında olduğunu, büyük ölçekli firmaların ise en fazla katkıyı iş yaratmada ve verimlilikte sağladıklarını göstermektedir. İşten çıkışların ve işe girişlerin, regresyon analizleri ve ayrıştırma çalışmalarıyla incelenmesi, Türkiye’de işgücünde hakikaten de daha düşük verimli faaliyetlerden daha yüksek verimli tarım dışı faaliyetlere doğru bir akışın varlığını ortaya koymaktadır. İşgücündeki bu hareket belli bir dereceye kadar hem imalat hem de hizmet sektörlerinin kendi içlerinde olduğu kadar tarım dışı sektörler arasında da gerçekleşmektedir.

Her ne kadar tarım sektörü bir bütün olarak Türkiye’deki tüm ekonomik sektörler içinde en düşük işgücü verimliliğine sahipse de, iyi işlerin üretim ve istihdam açılarından devam eden önemi dikkate alındığında, bu sektördeki iyi işlerin tanımlanması önem arz etmektedir.

Her ne kadar büyümeyi arttırıcı yapısal değişiklikler, işgücünün tarım sektöründen diğer sektörlere hareketi yoluyla Türkiye’nin genel üretkenlik oranının arttırılmasına yardımcı olabilirse de, tarım sektörü önümüzdeki yıllarda önemli bir sektör olmayı sürdürecektir. 2012 itibariyle tarım sektörünün GSYİH’e katkısı yüzde 9’un üzerinde olup, sektör toplam çalışan sayısının yaklaşık yüzde 25’ini istihdam etmektedir. Bu sektörde 2007’den bu yana yeniden canlanma

13 xi

14 xii

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

yaşanmaktadır. Bölgelere özel verilerle verimlilik ve iş yaratımı arasında bir bağ kurulmaya başlanmıştır. Temel bulguya göre, çalışan başına daha yüksek tarımsal GSYİH’e sahip bölgeler tarımsal istihdamdaki paylarını arttırmış ve göç almış izlenimi vermektedir. Bu bulgu, tarımsal işgücünün bir kısmının üretkenlik oranı daha yüksek olan bölgelere doğru kaydığına işaret etmektedir.

İşler ve Hayat standartları Çalışma yaşında en az bir üyesi bulunan hane halklarının toplam sayısı 2006 ila 2010 yılları arasında yüzde 10 oranında artmış olup, bu hane halklarının pek çoğu işgücü piyasası tarafından başarılı bir şekilde emilmiş ve ayrıca çalışan hane halklarının payı da artmıştır. Çalışan hane halkı sayısındaki artış en fazla işgücü piyasasına bağlı hane halkı sayısının geleneksel olarak düşük olduğu doğu illerinde gerçekleşmiştir. Çalışan hane halkının toplam işgücü içindeki payı batıdaki illerde daha ölçülü şekilde artarak bölgeler arası farkın daha düşük olması sonucunu doğurmuştur.

Asgari refah düzeyinin altında refah düzeyine sahip nüfusun payı az oranda artmıştır. Düşük gelir düzeyli hane halklarında yaşayan nüfusun payı 2007 yılında yüzde 10,2’den 2010 yılında yüzde 11,7’e yükselmiştir. Ancak ulusal ortalamalar bölgeler ve hane halkı türleri arasındaki büyük farklılıkları maskelemektedir. Bu pay kentsel alanlar ve batıdaki iller başta olmak üzere çalışan hane halkları için daha düşüktür. İşgücü piyasasıyla düzenli bağı bulunmayan

hane halkları arasında bölgesel farklılıklar daha fazladır ve zaman içinde artmaktadır.

Türkiye’deki hane halkları arasında maddi yoksunluk hâlâ yaygın olmasına karşın, 2006 yılından bu yana bu konuda önemli düzeyde iyileşme sağlanmıştır. Ulusal düzeyde, temel mallara erişim olanağı bulunmayan kişilerin toplam nüfus içindeki payı 2006 yılında yüzde 29’dan 2010 yılında yüzde 21’e gerilemiştir. Bu iyileşmeler nüfusun genelinde dengeli şekilde sağlanmıştır; hem hane halkı türleri hem de tüm bölgeler bakımından maddi yoksunluk oranı 2010 yılında 2006’ya kıyasla daha düşüktür. Doğu illerinde bulunan kırsal hane halklarında özellikle güçlü bir ilerleme kaydedilmiş olup, bu illerde maddi yoksunluk çeken nüfusun toplam nüfusa oranı 2006 yılında yüzde 69’dan 2010 yılında yüzde 45’e gerilemiştir.

Küresel finans krizi hayat standartları eğilimleri üzerinde sadece sınırlı etki yapmıştır. Krizin ana aktarım mekanizması işgücü piyasası aracılığıyla olmuştur. 2009 yılında özellikle kentsel alanlarda işsizlik oranının daha yüksek oluşu, daha fazla sayıda hane halkının işgücü piyasasıyla düzenli bir bağının bulunmayışına katkı yapmıştır. İşsiz kişilerin desteklenmesi amacıyla, 2009 yılında işsizlik yardımları arttırılmış olup, bu artış, kırılgan hane halklarının krizle daha iyi şekilde başa çıkabilmelerine yardımcı olmuştur.

Türkiye’de düşük gelir ve maddi yoksunluğun faktörleri benzer olmuştur.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Yaş, eğitim düzeyi ve deneyim süresi hane halkı reisleri için önemli unsurlardır. Daha yüksek hayat standartları ayrıca farklı istihdam türleriyle de ilişkilendirilmiştir ancak, bu çoğunlukla tarım dışındaki işler için geçerlidir. Kentli nüfus daha yüksek gelir düzeyine sahiptir ancak, maddi yoksunluktan daha fazla etkilenmişlerdir. Bölgeler arasında tüketim mallarının fiyatları bakımından farklılıkların bulunması, konut yardımlarına erişimdeki farklılıklar ve kırsal yörelerdeki tarımsal hane halkı üretiminin bu sonuca katkı yapmış olması muhtemeldir.

yasasında gözlenen olumlu gelişmeleri destekleyecek çeşitli politikaları uygulamaya koymak için atılım yapmış veya bu politikalar üzerinde değerlendirmelerini sürdürmektedir. Kriz sonrası politika paketinde tüm çalışanlar için sosyal güvenlik primlerinde yüzde 5’lik indirim ve genç ve kadın çalışanlar için sosyal güvenlik primlerinde ek indirimlerin yanı sıra genişletilmiş aktif işgücü tedbirlerine yer verilmiştir. Bu raporda yer alan kanıtlar gençler için sosyal güvenlik primlerinin azaltılmasını içeren kayıtlı istihdamı arttırmaya yönelik politika paketini ihtiyatlı şekilde desteklemektedir.

İşgücü geliri toplam hane halkı gelirine en fazla katkı yapan gelir türü olmuştur ve işgücü gelirindeki artış dar gelirli hane halkları arasında daha yüksek hayat standartlarının oluşmasına katkı yapmıştır. Daha yüksek asgari ücret ve krizle alakalı politika müdahaleleri (örneğin, insanları işlerinde tutabilmek için saatlik ücretlerin düşürülmesi) muhtemelen bu eğilime katkı yapmıştır. Hanehalklarının mahiyetindeki değişikliklerin de hayat standartlarına olumlu etkisi olmuştur. Özellikle, çalışanların payı devamlı olarak daha yüksek gelir düzeylerine katkı yapmıştır. İşgücü dışındaki gelirlerdeki değişiklikler hayat standartlarını oldukça olumsuz etkilemiş olup, bu olumsuz etkiler diğer faktörlerin gelir arttırıcı eğilimlerini sıfırlamıştır.

10. Kalkınma Planı kadınların ve gençlerin aktifleştirilmesine öncelik vermeyi sürdürmektedir. 2018 yılına kadar kadınlarda işgücüne katılım oranının yüzde 34,9’a yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Planlı işgücü piyasası politikalarında işlerin korunmasından çalışanların korunması yaklaşımına geçilmiş olup, bu yaklaşım kadınlar ve gençlerin kayıtlı istihdama daha kolay giriş yapabilmeleri lehinde bir yaklaşım olduğu deneysel olarak kanıtlanmıştır. Bu, kıdem tazminatı ödemelerinin hesaba dayalı şekilde yapılmasını, işsizlik yardımlarının kapsamının genişletilmesini ve geçici iş akitlerinin yaygınlaştırılmasını içermektedir. İş-yaşam dengesini iyileştirmek amacıyla, esnek güvence, doğum sonrası eşlerin izin haklarını genişletme seçenekleri ve çocuk bakım hizmetlerine erişimin arttırılması gibi alternatif modeller uygulanacaktır.

Politikanın Genel Görünümü Türk Hükümeti gençlerin ve kadınların kayıtlı istihdama daha iyi entegre edilebilmeleri başta olmak üzere, işgücü pi-

Kadınların işgücüne katılımını arttırmak amacıyla okul öncesi çağdaki dört ila

xiii 15

16 xiv

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

beş yaşındaki çocukların okula kayıt düzeyinde brüt yüzde 70 hedefi belirlenmiştir. Bu hedef umut vadeden bir tedbirdir zira bu raporda sunulan kanıta göre, evde küçük çocuklara ve yaşlı aile bireylerine bakma görevi kadınlar için çalışma önünde önemli bir engeldir.

• Bu amaçtan hareketle, özellikle şehir merkezlerinde çocuk bakımı hizmetlerinin kapsamının genişletilmesine çeşitli araçlar vasıtasıyla yardımcı olunabilir. Uluslararası alanda test edilmiş yaklaşımlardan biri de geçmişte belirli düzeyde beceri ve deneyime sahip işsiz kadınların kendi çocuk bakım işlerini kurmaları için bunlara eğitim verilmesini içerir. Buna ek olarak, Türk hükümetinin öngördüğü üzere talep veya arz tarafında sağlanacak teşviklerle uygulanabilirlik sağlanabilir. Çocuk bakımıyla ilgili bir iş ayrıca, tipik olarak kendi çocuklarını zaten yetiştirmiş olacaklarından, motivasyona sahip 50 yaş üzeri kadınlar için uygulanabilir bir kayıtlı istihdam olanağıdır.

• Yaşlılara yönelik bakım hizmetlerinin kapsamının genişletilmesi de aynı prensiplerle ele alınabilir. Bu bakım hizmetleri evde bakım şeklinde olabilir, böylece yaşlılar ailelerinin evinde kalabilirler. Batı Avrupa’ya kıyasla Türkiye her ne kadar nüfusundaki yaşlanmaya karşı tedbirler alma noktasında çok geniş bir fırsat penceresine sahipse de, yaşlıların evde bakılmasına dair görevler pek çok kadını kayıtlı iş aramaktan alıkoymaktadır.

• Sonuncu, fakat bir o kadar da önemli olarak, pek çok kadın sürekli öğrenme ve beceri yükseltme olanaklarından fayda sağlayacaktır.

10. Kalkınma Planı’nda yer alan diğer tedbirler işgücünün daha geniş bir şekilde aktifleştirilmesini amaçlamaktadır.

Sosyal yardımların iş bulma kurumu olan İŞKUR’un aktivasyon programlarıyla ilişkilendirilmesi planlanmakta ve İŞKUR’un genel işe yerleştirme oranının arttırılması amaçlanmaktadır. Özellikle, yaşam boyu öğrenme programlarıyla birlikte aktivasyon politikalarının düşük beceri düzeyine sahip işgücünün istihdam edilebilirliğini arttırması beklenmektedir. Üretken işlerin sayısının arttırılması hedefine odaklı olarak, çeşitli politikalarla işgücünün daha verimli faaliyetlere yönlendirilmesi hızlandırılabilir. Bu konuda Türk Hükümeti tarafından hâlihazırda benimsenen veya benimsenmesi düşünülen hususlar aşağıda sayılmaktadır; • Sosyal güvenlik vergilerinde işveren payının azaltılması yoluyla kadınların ve gençlerin istihdamını teşvik eden bu girişimler potansiyel olarak, kırsal kesimden kente göç edenlerin verimli faaliyetlere entegrasyonlarını kolaylaştırabilir ve gelecekte bu geçişi ve bununla birlikte tarımdaki işgücü azalmasını hızlandırabilir.

• 2010 YİA firma anketinde görülen 20 ila 49 arasında işçi çalıştıran firma sayısındaki yüksek artışın işaret ettiği üzere, kayıtdışılıkla mücadele eylem

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

planının uygulanması hâlihazırda meyvelerini vermiş görünmektedir.

• Ulusal İstihdam Strateji Belgesi’nde (UİSB) değerlendirilen esnek çalışma kapsamının genişletilmesine dair teşvikler çalışanların [sosyal] güvenliklerini tehlikeye atmaksızın işgücü hareketliliğini ve sektörler arası geçişi kolaylaştırabilir.

• Uluslararası standartlara göre oldukça yüksek olan ve verimli işgücünün başka alanlarda yeniden istihdam edilmesi olasılığının azalmasına sebep olabilecek kıdem tazminatına yönelik olarak gerçekleştirilecek reform, 10. Kalkınma Planı’nda öngörülen politikalardan biridir.

• Tarım sektöründe ise, kamusal destek programının varlığının istihdamın kayıt altına alınmasını ve işgücünün daha verimli bölgelerde yeniden istihdam edilmesini destekleyici etkiye sahip olduğu görülmektedir.

Bir işin verimliliği ile kayıt altına alınmış olması birbiriyle yakından ilgili iki unsurdur. Hükümet vergi ve sosyal güvenlik yardım idarelerinde hizmetlerin yerel düzeyde sağlanmasını temin ederek veya yerelden hizmet sunumunu güçlendirerek kayıtlı istihdamın maliyetini muhtemelen azaltabilir.

Politikaları belirleyenler, firmaların büyümesine ve daha fazla sayıda ve daha iyi iş olanakları yaratmalarına elverişli bir ortamın geliştirmenin yanı sıra, çalışmalarını kriz sonrası kazanımlar üzerine de

inşa edebilir ve dar gelirli hane halklarının payının azaltılmasına yardımcı olabilirler. Türk Hükümeti Türk ekonomisinin acil çözüm gerektiren en önemli sorunlarını ele alan bir UİS belgesini 2012 yılında kabul etmiştir. Bu UİS belgesinin temel direklerinden birisi de eğitimsel sonuçların arttırılması ve mesleki eğitim fırsatlarının iyileştirilmesidir. Bu raporda ve ilgili literatürde gösterildiği üzere, eğitim ve çalışanların gelir kazanma potansiyeli arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Özellikle, yetişkinlere yönelik mesleki eğitim programları sayesinde mevcut çalışanların beceri setlerinin geliştirilmesi sağlanarak, daha iyi ücretli, verimliliği daha yüksek işlere erişim olanağı sağlanmış olacaktır.

UİS belgesinin temel direklerinden ikincisi de, gençler, kadınlar gibi ayrıcalıktan yoksun gruplara istihdam olanaklarının ya da uzun süre işsiz kalan kişilerin teşvik edilmesidir. Bu teşvik sayesinde dar gelirli hane halklarının payının azaltılması muhtemeldir. Bu gruplardan bazılarının düşük gelir elde etme potansiyeli dikkate alındığında, nakit transferlerinin kapsamlı şekilde aktifleştirilmesi, tüm hane halkları bakımından beşeri sermayenin ve hayat standartlarının yükseltilmesine yardımcı olabilir. İşgücü piyasasıyla düzenli bağları bulunmayan hane halkları için sosyal transferlerin hayat standartlarının yükseltilmesinde önemli bir rol oynadıkları kanıtlanmıştır. İyileştirilmiş hedef seçimi ve bölgesel farklılıkları da dikkate alan sosyal transferler çalışma hayatı dışındaki hane halklarının refahının daha da arttırılmasına yardımcı olabilir.

17 xv

18

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

1. Kavramsal Çerçeve 1.1 “İyi İşler” nelerdir?

2013 Dünya Kalkınma Raporu: İşler başlıklı raporda istihdamla ilgili düşünme biçimi için yeni bir çerçeve sunulmuştur (Dünya Bankası 2012). Ekonomistlerin geleneksel olarak kalkınmanın nasıl yeni işler yaratacağına odaklanmalarına karşın, Dünya Bankası Raporu’nda işlerin kalkınmaya hangi katkıları yapabilecekleri sorusunu gündeme getiren yeni bir perspektif sunulmaktadır. İşlerin doğrudan ve dolaylı olarak çok yönlü faydalarının bulunabileceği buradaki temel argümandır.

Bir iş burada çalışanlar için belirgin faydalar sağlar ancak, bir işte çalışan kişiyle etkileşimde olan örneğin çalışmayan hane halkı bireyleri gibi kişiler için de faydalar sağlar. Bir iş ayrıca çalışanın yakın çevresinin ötesinde toplumun daha geniş bir kesimi için de dolaylı faydalar sağlar. Bu dolaylı faydalar hane halkının refah ve sosyal mobilite gibi ekonomik olacağı gibi, sosyal barış ve sivil katılım gibi sosyal olabilir. Bunlar bir işin dolaylı faydaları, daha geniş ağlara ve topluma “açılan etkileridir.” Her ne kadar doğrudan faydalar genellikle kolaylıkla ölçülebilmekteyse de, dolaylı faydalar bu kadar kolay ölçülememektedir. Bu faydalar ekonomistlerin tabiriyle “pozitif dışsallıklardır”.

Bir iş ne kadar dolaylı fayda ya da pozitif dışsallık yaratırsa, kalkınma için o kadar iyidir. Örneğin hane halkı reisinin işi ailenin tamamını yoksulluktan kurtarabilir.

Bir iş tarım sektöründen ayrılarak örneğin şehirlerde imalat sektörü veya kırsal yörelerde turizm sektörü gibi tarım dışı alanlarda istihdam edilmeyi sağlayacak şekilde genişletilebilir. Bir iş daha az verimli bir sektörden uzaklaşabilir ve daha verimli bir işe doğru genişleme sağlayabilir. Bir iş o işte çalışan kişiye ve ayrıca onun hane halkına sosyal güvence sağlayabilir. Son olarak, bir kadının çalıştığı bir iş ortalamada bir erkeğin çalıştığı işe kıyasla çocuğun sağlığı ve eğitimine daha fazla harcama yapılmasının yolunu açabilir. İşlerin faydaları üç geniş kategoride kavramsallaştırılabilir (bkz. şekil 1.1). İşler: (i) gelir ve geçim kaynağı sağlayabilir ve bu sayede asgari hayat standardını teminat altına alır; (ii) verimliliği arttırabilir ve (iii) topluma katılımı güçlendirebilir.

Türkiye bağlamında bu kategorilerin her birinde sağlanan önemli sonuçlar şunları içermektedir: (i) hayat standartları açısından, kayıt dışılığın azalması ve iyi bir gelir düzeyine sahip nüfusun oranının artması; (ii) verimlilik açısından, sektörler arasında ve sektörlerin kendi içlerinde yapısal dönüşüm ve (iii) sosyal kaynaşma açısından, kadınların ve gençlerin işgücü piyasasına katılım seviyesinin yükselmesi.

1

2

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 1.1 İşlerin sağladığı faydaların kavramsal çerçevesi

Kaynak: 2012 Dünya Bankası Raporu’ndaki çerçevenin uyarlanması.

Dünyada pek çok kişi esas gelirini bir iş aracılığıyla sağlamaktadır. Gelir tüketimi mümkün kılar; daha fazla gelir ve tüketim ise bir kişinin daha yüksek hayat standardından yararlanmasını sağlar.

Daha verimli olan işler ekonomik büyüme sağlar; iş değişimi de (daha az verimli işlerin daha verimli işler lehine ortadan kalkması) ekonomik büyüme sağlar. İş değişimi, farklı sektörler arasında verimlilik oranı dağılımın sanayileşmiş ülkelere göre daha dağınık olduğu kalkınmakta olan ülkeler için özellikle önemlidir. Bu yolla, verimlilikteki iyileş-

meler (fiziksel göç ve kentleşme dâhil) tarım sektöründen sanayi ve hizmet sektörlerine hareketlilikle sağlanabilmektedir. Bu iyileşmeler ayrıca, daha verimli şirketlerin daha az verimli şirketlere kıyasla daha fazla sayıda kişiyi istihdam etmeleri halinde, sektörlerin kendi içlerinde de sağlanabilir.

Son olarak, işler topluma katılımı arttırır. Bir iş sahibi olmak pek çok toplumda saygınlık yaratıcı bir durumdur öyle ki, insanlar bir mesleki titre sahip olduklarında kendilerini yetkili ve haklı hissederler. Kayıtlı işler başta olmak

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

üzere işlerin bölgeler, sosyal sınıflar ve toplumsal cinsiyetler arasındaki dağılımı aynı boyutlardaki ekonomik ve sivil eşitlikle doğrudan bağlantılıdır. Kadın ve gençlerin işgücü piyasasına entegrasyonu bunların toplumun daha geniş bir kesimine katılımına yardımcıdır. Çalışan kadınların hane halkı bütçesinin tahsisi üzerinde daha fazla etkisi bulunurken, çalışan gençler kendilerine daha güvenli ve daha ileri görüşlüdür.

1.2 İyi İşler Nereden Gelir? İyi işler çeşitli ekonomik süreçlerin sistematik etkileşiminden doğarlar. Bu ortaya çıkış için tek bir sonuçsal zincirin tanımlanması zordur ve iyi bir işi yaratan çeşitli faktörler mevcuttur ve iyi bir işin kendisi de diğer süreçler için itici güç olabilir. Aşağıda yer alan sibernetik1 grafikle genel bir bakış sağlanması amaçlanmaktadır.

ŞEKİL 1.2 İyi işlerin dinamiği

Mobilite İnovasyon

Piyasanın işlemediği yerde kamu hizmeti

Yakınlık Tıkanıklık

Kentleşme Ticaret

Tarım

İşe Başlama

Verimli & Kayıtlı işler

Kayıtlılığın bedeli

Mevcut firmaların büyümesi Ticaret Engelleri Yatırım Ortamı

Politika kaldıraçları

Kaynak: Yazarların çıkarsamaları 1- Sibernetik, düzenleyici sistemleri, bunların yapılarını, kısıtlarını ve olanaklarını incelemek için yararlanılan disiplinler arası bir yaklaşımdır. Sibernetik sosyal sistemler dâhil sistemlerin incelenmesiyle ilgilidir. Analiz edilen bir sistem ilk olarak “çevrimsel nedensel” ilişki olarak adlandırılan kapalı bir sinyal döngüsü içerisindeyse, yani sistem tarafından gerçekleştirilen bir aksiyon sistemin içinde bulunduğu ortamda bir değişliğe sebep oluyorsa ve bu değişiklik sistemde, bir sistem değişikliğini tetikleyecek şekilde yansıma buluyorsa (geri bildirim), sibernetik uygulanmaktadır (Wikipedia).

3

4

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Bu dinamiklerin merkezinde inovasyonla başlayan bir çevrimsel döngü (kalın oklarla gösterilmektedir) mevcuttur.

Daha fazla inovasyon yeni işletmelerin temelini oluşturur, bu ise verimli ve kayıt altına alınmış yeni işler yaratabilir. Bir şehirde verimli işlerin mevcut olması o şehri bir “kentsel cazibe” ve göç merkezi haline getirir (kentselleşme). Bir şehir haddinden fazla genişler ve sıkışıklık baş gösterirse, bu durum inovasyonu engelleyebilir. Hâlâ genişlemekte olan orta büyüklükteki bir şehir mesafeler arası yakınlığı ve kümeleşme düzeyini arttırır. Bu sayede, üreticiler kullanıcılarla, farklı üreticiler ise değer zinciri boyunca birbirleriyle konuşabileceklerdir.

Bu, inovasyona yardımcıdır.

Bir örnek seçilecek olursa, daha iyi ekonomik fırsat arayışında olanların kırsal kesimden kente göç etmeleri daha iyi işler yaratabilir. Kırdan kente göçle birlikte tipik olarak işler de değiştirilmekte, tarım sektöründen hafif imalat sektörüne geçiş yapılmaktadır. Kentteki sektörlerin verimliliğiyle orantılı olarak, şehirdeki yeni işler de tarım sektöründe terk edilen işlerden daha iyidir. Ancak, tarım sektöründe terk edilen işler yerine şehirlerde daha rizikolu işler edinilirse ya da hiçbir işe girilmezse, bu geçişin sancısız olmaması muhtemeldir. İşgücü piyasasının dışındaki pek çok faktör iş dinamiklerini etkiler. Örneğin, ticaret de mesafeler arası yakınlığı ve üreticiler ile müşteriler arasındaki değiş tokuşu arttırır ve iyi işlerin yaratılması-

nı sağlayabilir. Kendileri de ticarete açık komşu ülkeler arasında bulunan, sınırları ticarete açık bir ülke daha fazla uzmanlaşmaya giden yola adım atacak ve karşılaştırmalı üstünlüğü bulunan sektörlerinde daha fazla üretecektir. İşler dezavantajlı sektörlerden karşılaştırmalı üstünlüğe sahip sektörlere doğru geçiş yapacaktır. Bu sonuncu sektördeki firmalar genişleyecektir. Aynı zamanda, dezavantajlı sektörlerdeki firmaların ömrü sona erecektir. Firmalarda görülen sancılı ancak genellikle daha yüksek ortalama verimlilikle sonuçlanan bu döngüye “yaratıcı yıkım” adı verilir.

Genişleyen sektörler artık küresel ölçekte satışlar gerçekleştirecek ve bu sektörlerde çalışan insanlar bu sayede küresel müşterilerle etkileşime geçeceklerdir. Bu etkileşim daha iyi üretim süreçleri gibi yeni bilgilerin bulunmasını ve alınmasını sağlayacaktır. Karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ve ticarete daha açık olan bu büyüyen sektörlerdeki yeni işler, bu sektörlerde çalışılmak üzere geride bırakılan işlerden daha iyidir. Türkiye örneğinde ise, bunun anlamı, bazı sektörlerin ve kayıtlı firmaların genişlemesi ve ortalamada tarım sektöründen uzaklaşılmasıdır.

1.3 Politika Kaldıraçları Hükümet bir dizi politika kaldıracı aracılığıyla bu dinamikler etki edebilir. Bu politika kaldıraçları için aşağıda bazı örnekler sunmaktayız.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

1.3.1 Mobilite Kentsel kümeleşmenin önemli yan etkilerinden biri olan mesafe yakınlığının sağladığı avantajlar kendilerini en iyi, insanlar ve firmalar mobillerse ve en verimli olabilecekleri yere doğru fiziksel olarak taşınabiliyorlarsa ifade edebilirler. Mobilite çeşitli politika kaldıraçlarını kapsayan bir kavramdır. İnsanların coğrafi mobilitesi modern ulaşım ağını gerektirir; firmaların coğrafi mobilitesi ise çevresel ve ekonomik endişeler arasında denge kuran, şeffaf bir arazi planlama sistemini gerektirir. İnsanların ve firmaların ekonomik yakınlığı bilgi ve iletişim otoyollarını gerektirir.

1.3.2 Ticaret engelleri Tarifeler ve ürün sübvansiyonları gibi ticaret engelleri ticaret akışını kısıtlayabilmektedir. Tarifeler ve kotalar gibi ticaretin önündeki gereksiz engellerin kaldırılması milli ekonominin küresel ekonomiyle entegrasyonuna ve böylelikle karşılaştırmalı üstünlüğe sahip sektörlerde uzmanlaşma yoluyla verimlilik artışlarının sağlanmasına yardımcı olacaktır. Bu, küresel ekonomiyle ve küresel bilgi sınırıyla irtibatlı işlerin yaratılmasına da yardımcı olacaktır.

Uluslararası alanda karşılaştırmalı olarak dezavantajlı konumda bulunan sektörlere sağlanan destekler bu duruma örnektir. Örneğin fiyat garantisi şeklinde sağlanan destekler genellikle belirli zirai ürünlerin yurtiçindeki üretimini muhafa-

za etmek veya uluslararası düzeyde rekabet edemeyecek ve ticaretten silinecek olan sektörleri muhafaza etmek için uygulanmaktadır. Bu desteklerin etkisi bir ithalat tarifesiyle aynı olup, rekabetçi olmayan sektörleri ayakta tutarak işlerin daha iyi işlere dönüştürülmesini engeller.

1.3.3 Yatırım iklimi Şirketler ruhsat maliyetleri veya örneğin zorlu planlama izinleri şeklindeki aşırı giriş engelleri bulunmaksızın serbestçe bir pazara giriş yapabildiklerinde ve kredi olanaklarına eşit derecede erişme imkânına sahip olarak ve iltimas veya garantili tekeller yerine gerçek müşteri taleplerine dayalı şekilde rekabet ederek büyümekte özgür olduklarında, büyüme ve yatırım genellikle işlerin en iyi oldukları, yani en verimli oldukları yerde bulunacaktır. Şirketlerin, kamu sektörünün risk ve getiriler bakımından daha elverişli bir kombinasyon sağlaması olmaksızın (örneğin daha yüksek ücretler ve işten çıkartılmama garantisi) işgücü için birbirleriyle eşit şartlarla rekabet edebilmeleri de önemlidir. İşe almayı ve işten çıkartmayı düzenleyen yasal hükümler işgücü devir oranını etkileyebilir; bu hükümler çok bağlayıcı olursa, insanların kolayca daha verimli işlere geçişini engelleyebilir. Yasal ücret ve ücret dışı maliyetlerle ilgili düzenlemeler kayıtlı istihdam açısından engel yaratabilir. Bu ise, verimlilikleri asgari ücret ile ücret

5

6

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

dışı maliyetler paketinden fazlasını karşılamaya yeterli olmayan insanları kapsam dışında bırakır.

1.3.4 Kayıtlı istihdamın maliyeti Bazı işlerde zorunlu sosyal sigorta primlerinin veya zorunlu asgari ücretin seviyesinin düşürülmesi bu işlerin kayıt altına alınması için çekilecek zahmete değebilir. Ayrıca, bir işin kayıt altına alınması ya da sosyal sigortaya kayıt yaptırmak için gerekli sürecin kolaylaştırılması da istihdamın kayıt altına alınmasını tetikleyebilir. Örneğin, farklı sosyal sigorta yardımlarıyla ilgili idari işlemlerin tek bir merkezde toplanması çalışanlar üzerindeki bu yükü hafifletebilir. Son olarak, ulaşılması güç yörelerde faaliyet gösteren kayıt dışı KOBİ’ler veya işverenler gibi kırılgan ve daha az bilgi sahibi gruplara erişilmesi de daha fazla sayıda kayıt dışı işin iyi işlere dönüştürülmesine yardımcı olabilir.

Tüm yasal düzenlemeler açısından düzgün icra çok önemlidir. Düzenlemelerin basit, şeffaf ve takdir yetkisine yer bırakmayacak şekilde düzenlenmiş olması işleri daha kolay hale getirir. Kuralların takdire bağlı şekilde uygulanması dengesiz bir oyun alanı yaratacak ve iyi işlerin sayısının artışını engelleyecektir.

1.3.5 Pazarın yetersiz kaldığı durumlarda kamu hizmetleri Pazarın yetersiz kaldığı yerlerde hizmetlerin kapsamının genişletilmesi ve

iş olanaklarının yaratılması kamu fonlarının tahsisi bakımından meşru bir motivasyondur. Pazarın temininde yetersiz kaldığı hizmetlere örnek olarak çocuk ve yaşlı bakım hizmetleri gösterilebilir. Örneğin, bakımın kalitesine ilişkin asimetrik bilgilendirme bu hizmetlerin yetersiz şekilde sağlanmasına yol açabilir. Örneğin, kalitesi yüksek ve düşük bakım merkezlerini birbirinden ayırmak çoğu zaman güçtür ve ebeveynler yüksek kalitede hizmet sağlayan kuruluşlara daha yüksek ücret ödemeyi istemeyebilirler. Bu durumda, ebeveynlerin yüksek kaliteli çocuk bakım hizmetlerini talep etmelerine rağmen, kalitesi yüksek hizmet merkezleri pazardan ayrılacak ve sağlanan ortalama hizmet kalitesi düşecektir. Ayrıca, çocuk bakım hizmetleri geniş bir “dışsallık” barındırır. Bir başka deyişle, bu hizmetler, çocukların uslu davranması ve ileride iyi birer vatandaş olmaları gibi bu hizmetlerden yararlanmayanlar için pozitif ikincil etkilere sahiptirler. Hizmet sağlayıcıları söz konusu pozitif ikincil etkileri ücretlendiremeseler de bunları sağlamanın maliyetini üstlenirler. Hükümet talep tarafında uygulanacak kuponlar veya şartlı nakit yardımları aracılığıyla, çocuk bakım ve yaşlı bakım hizmetlerinin kapsamının pazar dostu bir tarzda genişletilmesini destekleyebilir. Kamunun sağladığı talep tarafı destekleri hizmetlerden yararlan kesimde işlerliğe sahip bir talep yaratırsa, özel hizmet sağlayıcıları bu hizmetleri yeterli kalitede ve miktarda sağlayabilir ve serbest çalışan kişiler, girişimciler veya çalışanlar için daha

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

geniş uygulamalarda yeni iş olanakları yaratabilir. Bu hizmetlerin kapsamının genişletilmesi ayrıca, doğal güzelliklerce zengin ancak istihdam olanakları yaratma konusunda yetersiz özel sektöre sahip bölgelerin kalkınması için de iyi bir politika aracı olabilir.

Bu raporda iyi işlerin dinamikleri ve bunları destekleyici bazı politika kaldıraçları incelenmektedir. Her ne kadar belirtilen beş kaldıracın tamamını ele almakla birlikte, bu rapor sadece verimli ve kayıtlı istihdamı doğrudan etkileyen iki kaldıraç

olan, istihdamın kayıt altına alınmasının maliyetlerine değinen politikaları ve pazarın yetersiz kaldığı kamu hizmetlerini kapsamaktadır. Diğer politika kaldıraçları ileriki raporlarda tartışılacaktır.

Bu odak noktalarıyla tutarlı olarak, Bölüm 2’de büyüme, istihdam ve sosyal kaynaşma kavramları incelenirken, Bölüm 3’te özellikle sektörel geçiş bağlamında istihdam ve verimlilik kavramları, Bölüm 4’te ise gelir dağılımıyla birlikte istihdamın dinamikleri ve hayat standartları ele alınmaktadır.

Bölüm 1 Referanslar Dünya Bankası. 2012. World Development Report 2013: Jobs. Washington, DC: World Bank.

7

8

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2. Büyüme, İstihdam ve Sosyal Kaynaşma: Türkiye’de Kriz Sonrası Erkekler, Kadınlar ve Gençler için İstihdam Yaratma

Özet: İşgücü piyasasında beceri kazanımı ve kayıt dışılığın azaltılması ve büyümedeki istihdam esnekliğiyle2 birlikte kriz sonrası dönemde GSYİH ve istihdamdaki hızlı artış, Türkiye’de istihdam durumu bakımından oldukça olumlu bir resim arz etmektedir. Ancak, işgücü anketlerinin daha detaylı analizi işgücü piyasasındaki bu değişikliklerin kalıcı etkiye sahip olacaklarını varsaymak için henüz ortada bir sebep bulunmadığına işaret etmektedir. Mevcut deliller esas alındığında, gözlemlenen bu değişikliklerin çoğunluğu şu sebeplere bağlanabilir: (i) kayıt dışı sektördeki kalifiye olmayan kadın işgücünün önemli bir kısmının tarım sektörü tarafından yeniden emilmesi; (ii) konut sektöründeki geçici büyüme ve (iii) gençlerin yaşamlarının/kariyerlerinin başında kayıtlı işlere yerleştirilmeleri yerine, görece daha yaşlı kişilerin uzun süreyle kayıtlı işgücünde kalmaları. Kadın işgücünün – özellikle tarım sektörüne dönüşler dikkate alınmayacak olursa - işgücü piya-

sasına katılımındaki iyileşme henüz kriz öncesi eğilimin anlamlı derecede üzerinde değildir.

2.1 Giriş 2008 krizi döneminde Türkiye’de hem istihdamda hem de işgücü katılımında ölçülebilir artış gerçekleşmiştir. Çalışma yaşındaki nüfus (ÇYN) için istihdam oranı 2005 yılında yüzde 44,9’dan 2011 yılında yüzde 48,6’a yükselirken, işgücü katılım oranı aynı dönemde yüzde 50,4’ten yüzde 53,5’e yükselmiştir.

Türkiye’de bu dönemde nüfusun genelinde daha fazla kişi çalışmayı isterken, yaratılan yeni iş olanaklarının sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. İstihdamın ÇYN’e oranı (bir diğer deyişle, istihdam oranı) erkekler için yüzde 67,4’ten yüzde 69,4’e yükselirken, kadınlarda yüzde 22,8’den yüzde 28,1’e yükselmiştir.

Türkiye’de geleneksel olarak düşük işgücü katılım düzeylerine sahip olan ka-

2- İstihdamdaki büyümenin GSYİH’deki büyümeye oranı şeklinde tanımlanır.

9

10

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

dınlar açısından özellikle istihdam ve işgücüne katılım oranlarında artış yaşanmıştır. Kadınların işgücüne katılım oranları 2005 yılında yüzde 25,8’den 2011 yılında yüzde 31,3’e yükselmiştir. Öte yandan erkeklerin işgücüne katılım oranları 2005 ila 2011 yılları arasında yüzde 75,5 ila yüzde 75,9 olarak istikrarlı bir seyir izlerken, kriz yılı olan 2009’da

istihdam oranları yüzde 64,9 ile dip seviyeyi görmüştür (erkeklerin istihdam oranı 2005 yılında yüzde 67,4’tür). Erkeklerde istihdam oranı kriz sonrasında ise yüzde 69,4’de yükselmiştir. Kadınlarda işgücüne katılım ve istihdam oranları kısmen ek çalışan etkisinin sonucu olarak krize rağmen artmıştır.3

ŞEKİL 2.1 Cinsiyete göre işgücüne katılım (faaliyet), istihdam ve kayıtlı istihdam oranları, 2005-2011 (%) 80 % Aktif erkekler %

70 % 60 %

İstihdam edilmiş erkekler %

50 %

Kayıtlı istihdam edilen erkekler %

40 %

Aktif kadınlar %

30 % İstihdam edilmiş kadınlar % 20 % Kayıtlı istihdam edilen kadınlar %

10 % 0% 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Kaynak: TÜİK İA ve yazarların hesaplamaları.

3- Kriz sırasında kadınların işgücüne katılım oranı ve ek çalışan etkisi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Madde 2.4.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

İşlerin niteliği kayıtlılık ve beceri içeriği bakımından da iyileşmiştir. Erkeklerde ve kadınlarda işgücüne katılım ve istihdam oranlarının artışı Türkiye’de işgücü piyasasında kayıt dışılığın azaltılmasıyla el ele gitmiştir. Genel itibariyle, 2005 ila 2011 yılları arasında yaratılan net istihdamın yüzde 86,9’u kayıtlı istihdam (yani çalışanın sosyal güvenlik kapsamında olması) şeklinde gerçekleşirken kayıt dışı istihdamın oranı yüzde 13,1’dir. Zaman içinde hem tarım dışı hem de tarım sektörlerinde istihdama “beceri kazandırılmıştır”: 2005 ila 2011 yılları arasında yaratılan işlerin yaklaşık yüzde 40’ı (ve tarım dışı sektördeki tüm işlerin yarıya yakını) üniversite mezunları arasından alınmıştır.

Kriz sonrası dönemde yaratılan işlerin çoğunluğu özel sektörde gerçekleşmiştir.4 2009-2011 yılları arasında yaratılan tüm yeni işler bakımından kamu sektörünün payı yüzde 10,4 ve kayıtlı işler bakımından ise yüzde 13,2’dir. Kadınlar için kamuya ait işyerlerinde yaratılan yeni istihdam olanaklarının sayısı daha yüksek olmuştur: bu dönemde kadınlar için yaratılan yeni kayıtlı iş olanaklarından beşte biri kamu sektöründedir.

Kriz sonrası dönem iş zengini bir dönemdir. Krizden sonraki dönemde istihdamın büyüme esnekliği artmıştır

(2005-2008 büyüme dönemlerinde 0,28’den 2009-2011 arasında 0,73’e ve 2010-2012 arasında 0,96’ya). Bu, sağlanan aynı orandaki büyümeyle daha fazla sayıda kişinin istihdam edildiğini ifade etmektedir.

Dolayısıyla Türkiye’de kriz sonrası dönemde işgücü piyasasında beceri düzeyi ve kayıtlı istihdam artarken bununla eş zamanlı olarak istihdamın büyüme esnekliği daha yüksek olmuştur. Bu bölümde işgücüne katılım, istihdam ve kayıtlılık düzeyindeki değişiklikleri sağlayan itici güçlerin yanı sıra bu değişikliklerin özellikle kadın/erkek ve genç/ yetişkin kişiler karşılaştırmalı olarak, nüfusun farklı grupları geneline dağılımı anlaşılmaya çalışmaktadır. Bu üç temel soru bundan sonraki üç madde başlığı altında incelenmektedir. Madde 2.2’de sektörlere göre istihdam değişiklikleri ve farklı sektörlerde istihdamın büyüme esnekliğini arttırıcı unsurlar incelenmektedir. Madde 2.3’te 2005 ila 2011 yılları arasında istihdam artışından en fazla kimlerin yararlandığını belirlemek maksadıyla, kriz sonrası dönemde çalışan türlerine göre net istihdam artışı analiz edilmektedir. Son olarak, Madde 2.4 Türkiye’de kadınların işgücüne katılımını incelemekte ve muhtemel yapısal kırılmayı ölçmeye çalışmaktadır.5

4- İşgücü Anketlerinde (İA) bilgiler özel veya kamu sektörüyle eşleştirilmeye ancak 2009 yılından itibaren başlanmıştır. Dolayısıyla, kamu/özel sektörlerde istihdam değişiklikleri ancak 2009 ve takip eden yıllar için analiz edilmektedir.

5- Kullanılan veri kaynakları Ek 2.1’de açıklanmaktadır.

11

12

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2.2 Türkiye’de Kriz Sonrası Dönemde İstihdamın Büyüme Esnekliğini Arttırıcı Unsurlar Türkiye’nin kriz sonrası dönemde kaydettiği büyüme iş açısından zengin bir büyümedir. Reel GSYİH artışı 2010 yılında yüzde 9,1, 2011 yılında ise yüzde 8,7’dir. İstihdam artışının arkasında yatan sebeplerden biri de bu hızlı ekonomik büyümedir. Ancak, 2005 ila 2011 yılları arasında istihdamın büyüme esnekliği oranında yaşanan üç katı artış, büyümenin kriz sonrası dönemde görece daha fazla iş olanağı yarattığına işaret etmektedir.6 İstihdamın büyüme esnekliğini arttırıcı iki faktör mevcuttur: (i) emek yoğun sektörlerde istihdamdaki orantısız artış (bileşim etkisi) ve (ii) sektörlerin kendi içinde istihdam esnekliğinin artışı. Bu faktörler aşağıdaki alt madde başlıkları altında tartışılmaktadır.

2.2.1 Emek yoğun sektörlerde istihdamdaki artış (bileşim etkisi) 2009 yılında çalışanların yüzde 51’i hizmet sektöründe istihdam edilmiştir ve 2009-2011 döneminde yaratılan tüm işlerin üçte birinden biraz fazlasını tek başına bu sektör yaratmıştır. 2009 yılında işgücünün yüzde 23’ünü oluşturan tarım sektörü aynı dönem içinde istihdamdaki artışın yüzde 30’unu sağlarken, 2009 yılında istihdamın yüzde 6’sını oluşturan inşaat sektörü istihdam artışının yüzde 16’sını karşılamıştır. Öte yandan toparlanma döneminde imalat sektöründe

istihdam büyüme hızı bu sektörde istihdam stokuna benzer seviyededir (imalat sektöründe istihdam stoku yüzde 20 düzeyindeyken, bu sektöre akış hızı yüzde 19,6 olmuştur).

Tipik olarak, tarım ve inşaat sektörleri bir ekonomide emek yoğunluğu en fazla olan sektörlerdir ve bu sektörlerde gerçekleşen önemli istihdam artışları da ekonominin geneli bakımından daha yüksek istihdam büyüme esnekliği sağlamaktadır. Sektörlere göre işgücü ve sermaye maliyetlerinin dağılımını gösteren ayrıntılı verilere sahip olmadığımızdan – ki bu veriler sektörel “işgücü yoğunluğunun” kesin seviyelerini gösterecektir – her bir sektörde çalışan başına verimlilik düzeyi bu veriler yerine kullanılmıştır. Sektörlere göre verimlilik düzeyi Tablo 2.1’de gösterilmektedir (GSYİH/istihdam). Örneğin, tarımda verimlilik seviyesi 2009’da ekonominin genel ortalaması olan 4,54’e kıyasla 1,86 ve inşaat sektöründe 4,06’dır.7 Bu sektörlerde çalışan başına düşük GSYİH miktarı bu sektörlerin emek yoğunluğuna işaret etmektedir. Dolayısıyla, istihdamın büyüme esnekliğinin artışının muhtemel sebeplerinden biri, emek yoğun inşaat ve tarım sektörlerinde kriz öncesi seviyelere kıyasla orantısız bir istihdam artışının gerçekleşmiş olmasıdır.

2005, 2009 ve 2011 yıllarına ait sektörlere göre istihdam stoku ve akışı Şekil 2.2’de gösterilmektedir (istihdam akış bilgisi 2005-2011 ve 2009-2011 dönemleri için ayrı ayrı sunulmaktadır).

6- Esneklik rakamları ve metodoloji için Bkz. Tablo 2.2 ve dipnot 14.

7- Verimlilik 2009 yılı için istihdam ve1998 bazlı TL cinsinden GSYİH verileri kullanılarak hesaplanmıştır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO 2.1 Sektörlere göre verimlilik (sektörel GSYİH/istihdam)

Not: Birimler 1998 sektörel GSYİH rakamları (katma değerli) esas alınarak, 1.000 TL cinsinden gösterilmektedir.

Kaynak: Yazarların hesaplamaları; TÜİK’ten edinilen GSYİH rakamları8; TÜİK İA’daki istihdam seviyeleri.

ŞEKİL 2.2 Sektörlere göre istihdam stoku ve akışı (2005, 2009 ve 2011)

Kaynak: Yazarların TÜİK İA’ni esas alarak gerçekleştirdikleri hesaplar.

8- Sabit fiyatlarla GSYİH, 1998 yılı baz yıl alınmıştır. Kaynak: http://www.TÜİK .gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=55

13

14

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Tarım sektöründeki istihdam artışının arkasında, küresel gıda fiyatlarındaki yükselme ve tarımsal kazançlardaki artış yatmaktadır. Tarım sektöründeki istihdam artışı küresel gıda fiyatlarındaki yükselişe paralel olarak gerçekleşen tarımsal işgücü piyasasındaki daha yüksek kazançlarla açıklanabilir (2005 ila 2011 yılları arasında saatlik reel kazançta yüzde 21 artış yaşanmıştır9). Aynı dönemde FAO gıda fiyat endeksi yüzde 94 oranında artarken, FAO hububat fiyat endeksi yüzde 63 oranında artmıştır10 (Türkiye’de tarım sektöründeki verimlilik ve istihdam dinamikleri Bölüm 3’te daha ayrıntılı bir şekilde çözümlenmektedir).

Türkiye’de konut inşaat sektöründe yaşanan patlama inşaat sektöründe istihdamı arttırmıştır. İnşaat sektöründe büyümenin fitilini esas itibarıyla konut inşaatlarındaki patlama ateşlemiştir: kriz

sonrasında düzenlenen inşaat ruhsatlarının sayısında mütevazı bir artış yaşanmışken (toplam inşaat ruhsatlarının sayısında 0,4 artış olmuştur), bu ruhsatlar kapsamında izin verilen “toplam inşaat alanı” miktarı kayda değer şekilde artmıştır (kriz sonrası dönemde kriz öncesi döneme göre yüzde 25,2’lik artış11). Kriz sonrası dönemde verilen yeni ruhsatların toplam alanı içinde konut inşaatları yüzde 98 paya sahipken bu inşaatların yüzde 85,5’i özel kaynaklar kullanılarak finanse edilmiştir. Yeni ruhsat verilen inşaatların finansmanında devletin payı resmi istatistiklere göre (toplam inşaat alanına itibariyle) sadece yüzde 14,5’tir.

Ancak, anekdota dayalı deliller, devletin bu sektöre kamu arazisi veya teşvikli araziler ve teşvikli krediler sağlamak yoluyla kriz sonrası yıllar içinde inşaat sektörünün desteklenmesinde önemli bir rol oynadığına işaret etmektedir.12

9- Kaynak: TÜİK İA. 10- Kaynak: FAO gıda fiyatları endeksi: http://www.fao.org/worldfoodsituation/wfs-home/foodpricesindex/en/ 11- Tüm inşaat ruhsatlarına ait istatistiklerin kaynağı: Merkez Bankası Veritabanı, TÜİK’ten elde edilen veriler. http://evds.tcmb.gov.tr/cgi-bin/famecgi?cgi=$ozetweb&DIL=TR&ARAVERIGRUP=bie_inyprh1.db

Hesaplamada, kriz sonrası dönem 2010-2012 olarak ve kriz öncesi dönem de 2005-2007 olarak alınmıştır.

12- Bu sektör için kamu desteğinin resmi istatistiklerle belgelenmesi maalesef zordur. TOKİ ile ilgili bütçe verileri veya kamu bankaları tarafından inşaat sektörüne sağlanan kredilerle ilgili veriler burada sunulan gözlemlerin nirengi noktasının bulunmasına yardımcı olacaktır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2.2.2 Sektörler içinde artan istihdam esnekliği Her bir sektör içinde istihdam esnekliği artışı istihdamın büyüme esnekliğindeki artışın ikinci sebebidir. Örneğin, tarım sektöründe, istihdam esnekliği kriz öncesi 2005-2007 döneminde ortalama 1,7 seviyesinden 2009-2011 döneminde ortalama 2,45’e yükselmiştir (Tablo 2.2).

Benzer şekilde, inşaat sektöründe, istihdam esnekliği 2005-2007 döneminde ortalama 0,47 seviyesinden kriz sonrası 2009-2011 döneminde ortalama 1,16’a yükselmiştir.13 Her ne kadar kriz öncesi ve sonrası dönemler arasında hizmet sektöründe önemli bir değişiklik görülmese de kriz sonrası dönemde imalat sektöründe de istihdamın büyüme esnekliği artmıştır.14

TABLO 2.2 Sektörlere göre istihdam esnekliği

Kaynak: Yazarların hesaplamaları; TÜİK’ten edinilen GSYİH rakamları; TÜİK İA’daki istihdam seviyeleri.

13- Ortalama esneklik oranları yıllar boyunca basit ortalama şeklinde hesaplanmıştır.

14- Sektörlere göre istihdam esneklik oranlarını hesaplamak için şu formül kullanılmıştır: e=(∆o c)/(∆o c)

Bu formülde L toplam istihdam düzeyini ve Y GSYİH’I temsil etmektedir. Bu nedenle istihdam büyüme hızı GSYİH büyüme hızına bölünmüştür. Bu esneklik oranı GSYİH’deki her bir yüzdelik değişim için istihdamda meydana gelen yüzde değişim şeklinde ifade edilebilir. GSYİH seviyeleri TÜİK’in resmi İnternet sitesinden alınmıştır. Dört ana sektör için GSYİH seviyesi belirtilmediğinden, alt kategoriler, Tarım, İmalat, İnşaat ve Hizmet kategorileri altında toplanmıştır. Son olarak, istihdam seviyeleri TÜİK İA mikro verileri kullanılarak hesaplanmıştır.

Tüm verimlilik seviyeleri için şu formül kullanılmıştır: Verimlilik=Y/L

Bu formülde Y değeri GSYİH’i ve L değeri de toplam istihdamı temsil etmektedir. Verimlilik çalışan başına üretilen GSYİH miktarı şeklinde yorumlanabilir.

15

16

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Tarım sektöründe istihdamın büyüme esnekliğindeki artışın sebepleri Bölüm 3 Madde 4’te derinlemesine tartışılmaktadır. İnşaat sektöründe istihdam esnekliği artışı, Türkiye’nin başarılı inşaat hizmeti ihracatının15 yanı sıra konut inşaat sektöründeki patlamayla ilişkilendirilebilir. İmalat sektöründe istihdam büyüme esnekliğindeki artış kısmen, ihraç pazarlarında imalat yapısında bir kayma yaratacak şekilde, Avrupa ülkelerinden Orta Doğu ülkelerine kayma yaşanmış olunmasıyla açıklanabilir. Kriz sonrası dönemde daha çeşitlendirilmiş ihracat pazarları için daha fazla miktarda emek yoğun ürünler üretilmektedir.

Avrupa ihraç pazarlarında azalan talep ve Türkiye’nin Orta Doğu ile artan diplomatik ve ekonomik ilişkileri bir araya

geldiğinde, Türkiye’nin ihracat gerçekleştirdiği destinasyon ülkelerinin bileşiminde değişiklikler olmuştur. Krizden önceki 2005 ve 2006 yıllarında AB ülkelerine yapılan ihracat toplam ihracatın ortalama yüzde 56’sını oluştururken, 2010 ila 2011 yıllarında ortalama yüzde 46’ya gerilemiştir. Bu arada, Orta Doğu ülkelerinin ihracattaki payı aynı dönem içinde ortalama yüzde 14’ten yüzde 21’e yükselmiştir (bkz. Şekil 2.3).16 Cebeci, Lederman ve Rojas’ın (2013) tespitlerine göre, AB ülkelerine ihracat yapan işletmelere kıyasla kalkınmakta olan ülkelere ihracat yapan işletmelerde ortalama çalışan sayısı daha fazladır.

Bu tespit, Yakın ve Orta Doğu ülkelerine ihracat payındaki artışın yüksek istihdamla ilişkilendirilebileceği görüşünü desteklemektedir.

15- Bu ihracat, özellikle Irak’ın yeniden inşası çalışmaları başta olmak üzere, son yıllarda ihracatta ekseninin Orta Doğu ve Kuzey Afrika pazarlarına kaymasıyla birlikte artış göstermiştir. Ayrıca 12 Mart 2013 tarihli Financial Times:Turkey Emerges As The True Iraq War Victor, başlıklı makale ile kıyaslayınız.

16- Kaynak: TÜİK ihracat istatistikleri: www.TÜİK .gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=12

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 2.3 2005-2012 yılları arasında AB, Yakın ve Orta Doğu ülkelerine gerçekleştirilen ihracatların payı

Toplam ihracattaki pay %

60 50 40 30

AB Yakın ve Orta Doğu

20 10 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Kaynak: TÜİK ihracat istatistikleri

2.3 Kriz Sonrası Dönemde Yaratılan İstihdamdan Yararlanan Kesimler Kriz sonrası dönemde yaratılan istihdam genel itibarıyla yüksek niteliklidir. İstihdamdaki artışlar esas itibariyle, hizmet sektöründe, kayıtlı istihdamda ve üniversite mezunu çalışanların istihdamında yaşanmıştır. 2005 ila 2011 yılları arasında yaratılan yeni istihdamın yüzde 76’sı tarım dışı sektörlerde gerçekleşirken, bu yeni istihdamın yarısı (yüzde 49’u) hizmet sektöründeki artıştan kaynaklanmıştır. Tarım dışı sektörlerdeki tüm işlerin yarısında (yüzde 48’i) ve yaratılan tüm işlerin yüzde 38’inde üniver-

site mezunları istihdam edilmiştir.

Yüksek eğitimli çalışanlar için kayıtlı hizmet sektöründeki istihdam artışı her iki cinsiyet için de istihdam artışının itici faktörü olurken, kadınlar için kayıt dışı tarımsal sektörde de paralel bir artış söz konusudur, ki bu durum, 2005 ila 2011 yılları arasında kadın istihdamında yaşanan yükselişi açıklamaktadır.

Kadınlar için oluşturulan net istihdam olanaklarının yüzde 49’u kayıtlı hizmet sektöründedir ve yüzde 26’sı kayıt dışı tarım sektöründedir. Yaratılan net işlerin cinsiyete göre dağılımı, eğitimsel kazanımlar, kayıtlı/kayıt dışı statüsü ve istihdam sektörü bilgileri Şekil 2.4’te verilmektedir.17

17- Yaratılan net istihdamı hesaplayabilmek için öncelikle 2005 ila 2011 yılları arasındaki istihdam düzeyini hesapladık. Yaratılan net istihdam daha sonra 2005 yılındaki istihdam düzeyi 2011 yılındaki istihdam düzeyinden çıkartılarak hesaplandı. Bu değer cinsiyet ve yaşa göre alt kategorilere ayrıldı (bir diğer deyişle, kadın çalışanlar için yaratılan net istihdam, genç çalışanlar için yaratılan net istihdam, vb.). Daha sonra, çalışanların yaşa, cinsiyete ve eğitim düzeylerine göre çapraz tablolarını oluşturarak, yaratılan yeni istihdamın farklı sektörlere göre nasıl değiştiğine baktık. Bu analizde kullanılan veri kaynakları Ek 2.1’de özetlenmektedir.

17

18

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 2.4 Sektörlere, eğitimsel kazanımlara ve cinsiyete göre net istihdam artışı

Kadın işçiler

Diplomasız En az Temel Öğrenim Ortaöğrenim Yüksek Öğrenim

Erkek işçiler Diplomasız En az Temel Öğrenim Ortaöğrenim Yüksek Öğrenim

Kaynak: TÜİK İA’ne dayalı olarak yazarların hesaplamaları

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kayıtlı istihdam başta olmak üzere istihdam artışına katkı yapan önemli faktörlerden biri de, bu dönem içinde yetişkinlerin daha uzun süreyle işgücünde kalmış olmalarıdır. Net istihdam artışının yaklaşık yüzde 26’sı (ve kayıtlı istihdam artışının yüzde 12’si) görece yaşlı çalışanlara (50-64 yaş arası) atfedilebilir.

Aynı zamanda, gençler (15-29 yaş arası) toplam net istihdam artışından yüzde 13 oranında istifade etmişlerdir (yaratılan kayıtlı istihdamın yüzde 29’u); yani kayıt dışı istihdamdan kayıtlı istihdama doğru geçiş söz konusuyken, yaratılan yeni iş sayısı itibariyle yararlanma düzeyi düşüktür. Daha yaşlı çalışan grupları için istihdam büyüme hızındaki genel artış şunlarla açıklanabilir: (i) etkin emeklilik

yaşındaki artış (kayıtlı sektörde) ve (ii) görece yaşlı kadınların kayıt dışı tarımsal işgücü pazarına girişi (kayıt dışı sektör).

Erkeklerde tüm yaş grupları genelinde kayıt dışı istihdamda sistematik bir azalma yaşanırken, kadınlarda daha genç yaş grupları için kayıtlı istihdam, daha yüksek yaş gruplarında ise kayıt dışı istihdam artmıştır (Şekil 2.5). Bu tespit, söz konusu dönem içinde daha yüksek yaş gruplarındaki kadınların kayıt dışı tarım sektörüne geri dönüş yaptıkları tespitiyle tutarlı olup, kadınların genel olarak kayıt dışı istihdam oranlarını arttırma eğilimindedir.

ŞEKİL 2.5 Cinsiyete ve kayıt dışı/kayıtlı statüsüne göre istihdam edilen ÇYN’nin payı Çalışma yaşındaki nüfustan istihdam edilenlerin yüzdesi

Çalışma yaşındaki nüfustan kayıtlı şekilde istihdam edilenlerin yüzdesi

100 %

100 %

90 %

90 %

80 %

80 %

70 %

70 %

60 %

60 %

50 %

50 %

40 %

40 %

30 %

30 %

20 %

20 %

10 %

10 % 0%

0% 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 kadınlar 2005 kadınlar 2011 erkekler 2005 erkekler 2011

Kaynak: TÜİK İA’ne dayalı olarak yazarların hesaplamaları

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

19

20

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2.4 Kriz Sonrası Dönemde İstihdam Artışındaki Eğilim Değişiklikleri Kriz öncesi döneme göre kriz sonrası dönemde istihdam artışındaki eğilim değişikliklerini değerlendirmek için, çalışan kategorilerine ait iki setten oluşan sözde (pseudo) panel veri regresyonları tahmin edilmiştir (metodoloji ve sonuçların detaylı tartışması için bkz. Ek 2.1).18 Sözde panel regresyon analizinin bağımlı değişkeni, kriz öncesi ve sonrası dönemlerde çalışan kategorilerindeki her bir hücreye ait ortalama istihdam büyüme seviyeleri ya da oranları arasındaki farktır. İstihdam seviyeleri veya oranlarındaki büyüme hızları sözde paneldeki her bir hücre için hesaplanır ve kriz öncesi, kriz ve kriz sonrası dönemler için her bir çalışan türü için ortalama istihdam büyüme hızı hesaplanır.19 Bu yöntem kullanılarak bu analizle kriz sonrasındaki büyüme eğiliminin farklı çalışan grupları açısından kriz öncesi döneme kıyasla nasıl değiştiği görülmeye çalışılarak, bu gruplar (örneğin, erkeklerle kadınlar, gençlerle orta yaşlılar) arasında kriz sonrası dönemde toparlanmanın etkileri kıyaslanmaktadır.

Bu analizde iki ana model tahmini yapılmıştır. 1. Modelde tarafımızdan sadece bireysel özellikler kontrol edilmiştir (bu kontrol sonucunda, kentsel/kırsal yer, cinsiyet, eğitimsel kazanım ve yaş gruplarına göre 24 hücre tanımlanmıştır). 2.

Modele ise sadece işgücünde yer alan çalışanlar dahil edilmiş ve dört sektöre ait bilgiler ile kayıtlı/kayıt dışı statüleri kullanılmış ancak yer verisi hariç tutulmuştur (bu kontrol sonucunda, çalışanlar için toplam 96 hücre tanımlanmıştır). 1. Model işgücü katılımı, istihdam oranları, kayıtlı/kayıtdışı istihdam veya sektörlere göre istihdam oranları gibi işgücü pazarındaki bireylerle ilgili çeşitli bağımlı değişkenlerle test edilmiştir. 2.

Model için ise, sadece bir bağımlı değişken (her bir hücre için kriz sonrası ve kriz öncesi dönemde ortalama istihdam büyüme hızı farkı) mevcuttur. Her ne kadar 1. Model farklı çalışma grupları için çeşitli istihdam sonuçları üzerindeki kriz sonrası dönemin etkilerinin belirlenmesinde yararlı olmuşsa da, 2. Model kriz sonrası dönemin sektörel etkileri hakkında derinlemesine bilgi sağlamaktadır. Sonuçların Türkiye’nin Çalışma Yaşındaki Nüfusuna ekstrapolate edilebilmesi için, sözde panel regresyon analizleri her bir hücrenin büyüklüğüyle ağırlıklandırılmıştır.20

18- Bu analiz, World Development Cilt 41’de yayınlanan Newhouse ve Cho (2012) “How Did the Great Recession Affect Different Types of Workers? Evidence from 17 Middle-Income Countries” adlı makale ile Dünya Bankası ECSHD Rapor No. 70130 “Turkey: Managing labor markets through the economic cycle” başlıklı rapordan uyarlanmıştır.

19- Üç aylık İA verilerinde dönemler şu şekilde tanımlanmıştır: kriz öncesi dönem: 2005 birinci çeyrek ile 2008 üçüncü çeyrek: 2008 dördüncü çeyreği ile 2009 üçüncü çeyreği. Kriz sonrası dönem: 2009 dördüncü çeyreği ile 2001 dördüncü çeyreği 20- Sözde panel regresyon analizi 96 gözlemle test edilmiştir ve ağırlıklar, işgücü çalışan türleri itibariyle işgücünde daha yaygın çalışan grubuna daha fazla ağırlık verilmesi için, başlangıç ara dönemindeki (2005 yılının 1. çeyreği) çalışan hücresi büyüklüğü kullanılarak oluşturulmuştur. Çalışan kategorilerinden bazıları oldukça küçüktür ve bazı ara dönemlerde bu kategorilerde bir çalışan bile yer almamıştır. Bu çalışan kategorileri regresyonlardan düşülmüştür. Dolayısıyla, sözde panel regresyonlarında 85 hücre (gözlem) kullanılmıştır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2005-2011 yıllarına ait üçer aylık İA verileri kullanılan bu pseudo panel analizinden çeşitli sonuçlar elde edilmiştir:

ŞEKİL 2.6 Birey türüne göre toparlanmanın etkileri21

Not: Oranlar ÇYN payı şeklinde ifade edilmektedir. Çizgili barlar değerleri istatistiksel olarak sıfırdan farklı olan barlardır.

Kaynak: TÜİK İA’ne dayalı olarak yazarların hesaplamaları

21- 1. Modelin pseudo panel regresyon analizine ait tüm sonuçlar Tablo A2.2.’de sunulmaktadır.

21

22

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Öncelikle, kriz sonrası dönemde işgücüne katılım ve istihdam oranlarındaki eğilim değeri kırsal alanlardaki çalışanlardaki eğilim değişikliğine kıyasla, kentsel alanlardaki çalışanlar için daha fazla artmıştır (sırasıyla 0,8 yüzde puan ve 0,6 yüzde puan). Özellikle, inşaat sektöründe istihdam büyüme hızı daha yüksektir ve bu gruptaki kentli çalışanlar için ücretli çalışma kırsal kesimdeki çalışanlara kıyasla daha hızlı şekilde artmıştır.

Tahmin sonuçlarında erkek çalışanlara kıyasla kadın çalışanlar açısından istihdam ve işgücüne katılım oranları eğilimlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenmemiştir (bir başka deyişle, toparlanmanın etkileri her iki gruptaki çalışanlar için de benzerdir) (Bkz. Tablo A2.2, 1. Sütun). Bunun sebeplerinden biri, kadınların işgücü katılımıyla ilgili kriz öncesi dönem eğiliminin zaten pozitif yönlü olmasıdır. Ancak, tarım ve inşaat sektörlerindeki istihdam açısından, toparlanmanın etkisi kadın çalışanlara kıyasla erkek çalışanlar için daha yüksektir.

Kayıtlı istihdamdaki büyüme hızı kriz sonrası dönemde kayıtdışı istihdam büyüme hızını aşmıştır. Kriz sonrası dönemde toparlanmanın etkisi kayıtlı istihdam için daha yüksek olmuştur (Bkz. Tablo Ek 2.2 Tablo A2.3 1. Sütun).

Kriz sonrası dönemde toparlanmanın etkisi orta yaştaki çalışan kohortlarına kıyasla daha yaşlı çalışan kohortlarının kayıtlı istihdam oranları üzerinde daha

yüksekken, daha genç çalışan kohortları (15-29 yaş) ile orta yaş çalışan kohortları arasında toparlanmanın kayıtlı istihdam oranı üzerindeki etkisi bakımından önemli bir fark belirlenmemiştir (Bkz. Ek 2.2 Tablo A2.2 4. ve 5. Sütunlar).

Yaş kohort değişkenleri özellikle kayıtlı istihdam için olmak üzere, önemli belirleyicilerdir: daha yaşlı çalışanlardan oluşan kohorttaki çalışanlar (50-64 yaş) için, kayıtlı şekilde istihdam edilme olasılığı açısından kriz sonrası ve kriz öncesi dönemler arasındaki fark, (regresyon analizinde dikkate alınmayan kategori olan) orta yaşlı çalışanlardan oluşan kohorttaki çalışanlardaki eğilim değişiminden 2,4 yüzde puan daha fazladır.

Bu tespit toparlanmanın etkisinin daha yaşlı çalışanların bulunduğu kohort için daha yüksek olduğuna işaret etmektedir. Ancak, kayıtlı istihdam açısından bakıldığında, toparlanmanın etkisi açısından genç çalışanlardan oluşan kohort (15-29 yaş) ile orta yaşlı çalışanlardan oluşan kohort arasında anlamlı bir fark mevcut değildir.

Analiz sonucunda, daha genç çalışanlardan oluşan kohort (15-29 yaş) veya kadınlar açısından, sırasıyla orta yaştaki çalışanlar ve erkeklere kıyasla, kriz sonrası dönemde kayıtlı istihdamda yer alma eğilimi bakımından anlamlı bir farka rastlanmamıştır. Her ne kadar mutlak analizde, en genç çalışanlardan oluşan kohortta kayıtdışı istihdamdan kayıtlı istihdama doğru ölçülebilir bir hareket görülürken (sadece yüzde 13 oranın-

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

da net iş yaratımı mevcutken, kayıtlı iş yaratım oranı yüzde 28,9’dur), bu çalışanların kriz sonrası dönemde kayıtlı istihdam büyüme hızı diğer kohortların artış hızlarından daha yüksek olmamıştır (Bkz. Ek 2.2 Tablo A2.3 6. Sütun22). Öte yandan, daha yaşlı çalışanlardan oluşan kohort açısından, kriz sonrası dönemde kayıtlı istihdamın büyüme hızında artış mevcuttur (istihdam büyüme hızında 5.1 yüzde puan fark mevcuttur) (Bkz. Ek 2.2 Tablo 2.3 7. Sütun). Bu, Madde 2.3’te yer alan, görece yaşlı kişilerin kayıtlı şekilde istihdam edilmeleri halinde daha uzun süreyle işgücünde kalmayı sürdürdükleri ve bunun işgücü pazarında kayıtlı istihdamın artmasına muhtemelen katkı yaptığı yönündeki tespitle tutarlıdır.

2.5 Kriz Sonrası Dönemde Kadınların İşgücü Katılımında Yapısal Bir Değişim Mevcut muydu?

2.5.1 Temel eğilimler Türkiye yavaş olmakla birlikte kadınlar için işgücü pazarında yapısal dönüşümden geçmektedir. Kadınların işgücüne katılımı güvencesiz işlerde çalışan kadınların yüzdesi ve doğurganlık oranlarıyla ilgili olması sebebiyle, buna daha geniş bir perspektiften bakılması öğreticidir (Şekil 2.7). Nüfusun doğurganlık

oranı 1990 yılında kadın başına 3,05 çocuktan 2000 yılında 2,38 çocuğa ve 2010 yılında ise 2,09’a gerilemiştir. Aynı dönemde, kentselleşmenin ve tarımdan kopuşun sonucu olarak, 2007 yılına kadar kadınların işgücüne katılımları daha düşük seviyelerde kalmıştır. Bu noktada, kriz dönemi ve sonrası dönemde kadınların işgücüne katılımlarının artmasıyla bu eğilim tersine dönmüştür.

1990 yılından 2008 yılına kadar ücretli ve maaşlı işlerde çalışan kadınların (15 yaş üzeri) yüzdesinde sürekli bir artış yaşanmıştır. Aslında bu zaman süresince, Türkiye’de ücretli veya maaşlı çalışan kadınların yüzdesi tutarlı bir şekilde artarken (2008 yılına kadar), güvencesiz çalışan (ücretsiz aile işçileri veya kendi hesaplarına çalışan) kadınların yüzdesi azalmıştır. Bu eğilim krizle birlikte durmuş ve güvencesiz işlerde çalışan kadınların payı yükselmiştir. Bunun muhtemel sebebi, görece yaşlı kadınlar başta olmak üzere tarım sektöründe kadın işgücü katılımının artmış olmasıdır. Son rakamların işaret ettiğine göre, ücretli ve maaşlı işlerde çalışan kadınların payı artmaya devam ederken (2011 yılında yüzde 51,6, 2012 yılında yüzde 54,3), güvencesiz işlerde çalışan kadınların payı yeniden gerilemiştir (2011 yılında yüzde 47,2, 2012 yılında yüzde 44,4).

22- 1. Modelde (ÇYN yüzdesi olarak) istihdam oranlarına ve 2. Modelde istihdam seviyelerine baktığımızda bu sonuç geçerlidir. ÇYN 2005 ila 2011 yılları arasında sadece 2 yüzde puan değişmiştir.

23

24

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 2.7 Türkiye’de kadınlar için işgücüne katılım, doğurganlık, ücretler ve güvencesiz istihdamla ilgili uzun dönemli eğilimler

Doğurganlık oranı (toplam kadın başına doğum sayısı)

Panel A. Kadın işgücüne katılım ve doğurganlık oranı

Kadınlarda İGK Oranı 15+ (Sol eksen) Ücretli ve maaşlı çalışanlar (15 yaş üzeri istihdam edilen kadınların %’si) (Sol eksen) Toplam Doğurganlık Oranı Panel B. Ücretli çalışan kadınların güvencesiz çalışan kadınlara oranı (%)

Ücretli ve Maaşlı Çalışanların Toplam Kadın İstihdamındaki %’si Güvencesiz Çalışanların Toplam Kadın İstihdamındaki %’si Kaynak: Dünya Bankası Cinsiyet İstatistikleri.23 23- Bkz.http://databank.worldbank.org/data/views/variableSelection/selectvariables.aspx?source=gender-statistics

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

İlave çalışan etkisinin sonucu olarak kadınların işgücüne katılım oranının kriz sırasında ve kriz sonrası dönemde arttığına işaret eden bazı deliller mevcuttur.24 İstihdam edilen toplam evli kadın sayısı kriz yılları dâhil yıllar içinde artmıştır.

Kocaları işsiz olan çalışan evli kadınların çalışan evli kadınlara oranı 2006 ila

2009 yılları arasında sabit bir şekilde artmış ve sonrasında da düşüşe geçmiştir.

Bu durum, ek çalışan etkisinin üst sınırı olarak değerlendirilebilir zira, bu çalışan kadınların sayısına krizden önce halihazırda çalışmayı sürdüren ve kendileri işlerini korurken kocaları işlerini kaybetmiş olan kadınlar dâhildir (Şekil 2.8).

ŞEKİL 2.8

Kocaları işsiz olupta çalışan evli kadınların % si

Türkiye’de ek çalışan etkisine dair üst sınır tahmini

Kaynak: TÜİK İA ve yazarların hesaplamaları.

Kriz öncesi yıllardaki olumlu eğilimin devam etmesi sebebiyle, kadınların işgücüne katılım oranında kriz sonrası dönem itibariyle önemli bir yapısal değişiklik söz konusu değildir. Hizmet sektörüne daha fazla sayıda kadın ve

üniversite mezunu giriş yaparken, çok sayıda kadın da ücretsiz aile işçisi olarak kayıtdışı tarımsal işgücüne katılmıştır. Toplam kadınların işgücüne katılım oranı 2011 yılında yüzde 31,3’e yükselmiştir. Ancak, kadınların tarımsal işgü-

24- Ek çalışan etkisi, kocaları işsiz kaldığında evli kadınlardan işgücü temininde görülen artıştır.

25

26

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

cüne yeniden katılımı olmaksızın (2005 ila 2011 yılları arasında) bu seviye 2011 yılında yüzde 29’da kalacaktır (2005 yılında yüzde 25,8’den yükselmiştir).25 Bölüm 3 ve 4’te ücretsiz aile işçilerinin tarımdaki rolü sırasıyla verimlilik ve refah perspektifinden daha derinlemesine incelenmektedir.

2.5.2 Eğitim seviyesi ve yaşa göre istihdam Kriz öncesi döneme kıyasla kriz sonrası dönemde daha fazla sayıda yüksek öğrenim görmüş kadının kayıtlı istihdamda daha az yer almış olması muhtemeldir (örgün eğitimi bulunmayan kadınlara kıyasla). Öte yandan, genç kadınlardan oluşan kohorta mensup kadınlara kıyasla orta yaştaki kadınların kayıtlı işlerde istihdam edilmiş olması daha muhtemeldir. Türkiye’de kriz sonrası dönemde kadınların işgücüne katılım ve istihdamlarına ilişkin belirleyicilere daha yakından bakmak için, çok terimli lojistik regresyon model tahmini gerçekleştirilmiştir. Ek 2.3’te bu tahminin detayları sunulmaktadır.

Genç kadınlar açısından iş olasılıkları kriz süresince çok fazla değişiklik kaydetmemiş görülmektedir. Bağımlı değişken kayıtlı veya kayıtdışı şekilde istihdam edilme iken en gençlerden oluşan kohort (15-29 yaş arası) negatif korelas-

yon katsayısına sahip olmuştur (havuza alınmış regresyon içinde sırasıyla -0,601 ve -0,284). Gençlerden oluşan kohort ile etkileşime giren kriz sonrası kukla değişken de kayıtlı istihdam bakımından -0,131 ile (p-değeri<0.01) negatif korelasyon katsayısına sahiptir. Bu, genç olmanın, kriz öncesi döneme kıyasla kriz sonrası dönemde ortalamada, kayıtlı şekilde istihdam edilme açısından daha düşük marjinal olasılığa sahip olmakla ilişkilendirildiği anlamına gelmektedir (Bkz. Ek 2.3 Tablo A2.4 Sütun 9).

Orta yaştaki kadınların oluşturduğu kohortun gençlere kıyasla istihdam edilme olasılıkları daha yüksek olmuştur, ve bu kadınların gençlere kıyasla kriz sonrası dönemde kayıtlı şekilde istihdam edilme olasılığı da kriz sonrası dönemde artmıştır (Bkz. Ek 2.3 Tablo 2.4 Sütun 9).

Daha yaşlı kadınlardan oluşan kohort için çeşitli eğilimler iş başındadır. Örneklem içinde ortalamada, 50 ila 64 arası yaş grubundaki kadınların orta yaştaki kadınların oluşturduğu kohort’a kıyasla kayıtlı şekilde istihdam edilme olasılıkları daha düşüktür (kısmı korelasyon katsayısı -2,263’tür; bu değer bu kadınların orta yaştaki gruba kıyasla kayıtlı bir işte istihdam edilme olasılıklarının 226,3 yüzde puan daha düşük olduğuna işaret etmekte olup, diğer özellikler kont-

25- İşgücü piyasasına yeni giriş yapanların sayısını belirlemek için, öncelikle 2005 ila 2011 yıllarında tarımda istihdam edilmiş kadınların sayısı hesaplanmış ve 2005 yılındaki sayı 2011 yılındaki sayıdan çıkartılmıştır. Daha sonra bu rakam 2011 yılında istihdam edilen toplam kadın sayısından çıkartılmıştır. İşgücüne katılım oranı, işgücü piyasasına yeni giriş yapanların sayısı istihdam edilen toplam kadın sayısına dâhil edilmeksizin yeniden hesaplanmıştır. Bu nispeten basit metodolojide bu kadınların öteki türlü ekonomide istihdam edilmeyecekleri varsayılmıştır ki, durum hiç de böyle değildir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

rol edilmektedir). Bu, Türkiye’deki erken emeklilik yaşının bir sonucudur ve söz konusu yüksek negatif katsayı sadece kayıtlı sektöre uygulanmıştır. Kayıtdışı sektörde istihdam için ise, 50-64 yaş arası kategorideki kadınların kısmı istihdam korelasyon katsayısı -0,449’dur.

2.5.3 Kadınların işgücüne katılımına dair diğer belirleyiciler Aile bileşim değişkenleri ve hane halkında yer alan çocukların ve yaşlıların sayısı kadınların işgücüne katılımı bakımından önemli belirleyiciler olmayı sürdürmüşlerdir. Birleştirilen örneklemde, ortalamada, küçük yaşta çocuk sahibi olmanın (0 ila 4 yaş grubunda) kadınların işgücüne katılımını ve istihdam olasılığını önemli derecede azalttığı belirlenmiştir. Tüm kadınları içeren örneklemde, hane halkı nüfusuna eklenen her bir 0-4 yaş arası çocuk kadının kayıtlı sektörde istihdam olasılığını 0,466 yüzde puan azaltmıştır (p-değeri <0,01). Yüksek beceri sahibi kentli kadınlar için bu olasılık -0,30 (p-değeri <0,01), düşük beceri sahibi kentli kadınlar için -0,918 (p-değeri <0,01) ve kırsal kesimdeki kadınlar için -0,534’tür (p-değeri <0,01).

Yüksek beceri sahibi kentli kadınlar için, kriz sonrası değişkeni ile küçük çocuk (0-4 yaş arası) sayısı arasındaki

etkileşim terimi kayıtlı istihdam açısından anlamlı ve negatif değere sahiptir (p-değeri <0,01 -0,172) (Bkz. Ek 2.3 Tablo 2.4 Sütun 10). Bu, söz gruptaki kadınlar açısından, küçük çocuğa sahip olmanın kriz öncesine göre kriz sonrası dönemde kayıtlı şekilde istihdam bakımından negatif korelasyonla ilişkilendirildiğine işaret etmektedir. Türkiye’nin çocuk bakımının kentsel bölgelerde çalışan kadınlar için daha erişilebilir hale getirilmesi konusunda 2005-2013 yılları arasında çok fazla bir ilerleme kaydetmemiş olduğu düşünüldüğünde, bu şaşırtıcı bir durum değildir.26 Öte yandan, krizden sonraki dönemde, yüksek beceri sahibi kentli kadınların hane halkındaki çocuk sayısının artmasıyla birlikte kayıtdışı sektörde çalışmaya başlama olasılıklarının daha yüksek olması ise ilginçtir (p-değeri <0,01 0,302) (Bkz. Ek 2.3 Tablo A2.4 Sütun 6). Kayıtdışı sektör, yarı zamanlı çalışma olanağı sağlayarak veya öteki türlü kayıtlı sektörün beceri düzeyi yüksek çalışanlar için bile sağlamayı reddettiği daha esnek çalışma düzenlemeleri sağlamak suretiyle, giderek daha fazla şekilde bir tampon vazifesi görebilmektedir.

Hane halkındaki yaşlıların (65+) sayısı kadınların işgücüne katılımı ve istihdamı bakımından negatif bağıntı olarak işlev görmüştür ve bu durum bilhassa

26- Bu dönemde 0-4 yaş arası çocuklar için çocuk bakımını hedef alan herhangi bir kamu desteği mevcut değildir.

Bu dönem içinde kapsamı genişletilen tek EÇDG program ilköğrenime başlamadan bir yıl önce bu programa kayıt yaptıran anaokulu yaş grubundaki (60 ay ve üzeri) çocuklara yönelik programdır. Daha küçük çocukları hedef alan kamusal programlarda kamu veya özel sektörden hizmet sunumu/kamu finansmanı aracılığıyla herhangi bir ilerleme gözlenmemiştir. Bunun sonucu olarak, özel kaynaklar ve çocuk bakımı aracılığıyla çocuk bakım hizmetlerinin genişlemesi yoksullar ve orta sınıf için hâlâ ulaşılamaz niteliktedir.

27

28

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

kriz sonrası dönemde yüksek beceri sahibi kentli kadınlar için geçerliymiş gibi görülmektedir. Kentli, yüksek beceri sahibi kadınlar için, hane halkında yaşlıların bulunması, birleştirilen örneklem içinde kayıtlı istihdam bakımından ortalamada 7,77 yüzde puanlık bir düşüşle ilişkilendirilmiştir (p-değeri <0,01). Kriz sonrası dönemde, yüksek beceri sahibi kentli kadınlar açısından, yaşlıların sayısı ile kriz sonrası değişken arasındaki etkileşim -0,129’dur. Bu değer hane halkına eklenen her bir yaşlının, yüksek beceri sahibi kentli bir kadının kriz sonrası dönemde kayıtlı şekilde istihdam edilme olasılığını ek olarak 12,9 yüzde puan düzeyinde azalttığına işaret etmektedir (Bkz. Ek 2.3 Tablo A2.4 Sütun 10).

2.6 Sonuç ve Politika Genel Görünümü Bu bölümde Türkiye’de kriz sonrası dönemde farklı sosyal gruplar için büyüme ve istihdam oranları incelenmiştir.

Temel bulgular şu şekilde özetlenebilir:

Ancak, kadınların işgücüne katılım oranındaki artışın büyük bir bölümü kadınların yeniden kayıtdışı tarım sektöründe çalışmaya başlamaları sebebiyledir (genellikle orta yaşlı veya daha yaşlı ve örgün eğitimi olmayan kadınların oluşturduğu kohorttaki kadınlar). 2011 yılı için kadınların işgücüne katılım oranının tarım sektöründeki bu gelişme olmaksızın yüzde 31,3 yerine yüzde 29 olacağı hesaplanmıştır (bu oran 2005 yılında yüzde 25,8’dir). Tarımsal istihdamın önemi hakkında detaylı analiz için bkz. Bölüm 3, Madde 3.4 ve Bölüm 4.

Yıllar içinde kadınların işgücüne katılımının yapısında kademeli bir değişim yaşanırken, esas itibariyle kriz öncesi yıllarda gelişmenin zaten pozitif yönlü olması sebebiyle, deliller, kriz sonrası dönemde kriz öncesi döneme kıyasla yapısal bir kırılma yaşandığını desteklememektedir.

İstihdamın büyüme esnekliğinde kriz sonrası dönemde meydana gelen değişiklikler, daha emek yoğun bir sektör olma eğilimine sahip tarım ve inşaat sektörlerindeki istihdamda gerçekleşen orantısız artış ve sektöre özel istihdam esnekliklerindeki artışla açıklanabilir.

Gençler için de, kriz sonrası dönemde istihdam eğilimi açısından önemli bir değişiklik tespit edilememiştir. Daha yaşlı bireyler için, kayıtlı istihdam olasılığında artış tespit edilmiştir (daha geç emekli olmanın muhtemel bir sonucudur). İşgücü piyasası genelinde kayıtlı istihdamın artması kısmen bireylerin kayıtlı işlerde daha uzun süreyle kalmalarıyla ilişkilendirilmektedir.

Yaratılan işlerin çoğunluğu nitelikli işlerdir. İstihdam artışı en çok hizmet sektörü ve kayıtlı sektörde gerçekleşmiştir ve yaratılan net istihdamın büyük bölümü hem erkekleri hem de kadınları etkilemiştir. Bu gruptaki çalışanların büyük bölümü üniversite eğitimi de almıştır.

Türk hükümeti halihazırda gençlerin ve kadınların kayıtlı istihdama daha iyi şekilde entegre edilmeleri başta olmak üzere, işgücü piyasasında olumlu gelişmeleri destekler nitelikte çeşitli politikaları uygulamaya koymuştur. Kriz sonrası döneme yönelik politika paketi, genç ve

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

kadın çalışanlarla ilgili sosyal güvenlik primlerinin azaltılmasının yanı sıra aktif işgücü piyasası tedbirlerinin genişletilmesini içermiştir. Bu bölümde anılan deliller gençlerin sosyal güvenlik primlerinin azaltılmasını içeren kayıtlı istihdamı arttırmaya yönelik politika paketini temkinli şekilde desteklemektedir. Daha genç bireylerden oluşan kohort’larda düşük bir istihdam artışıyla birlikte, kayıtdışı istihdamdan kayıtlı istihdama doğru kayış görülmüştür.

10. Kalkınma Planı’nda kadınların ve gençlerin aktifleştirilmesine öncelik verilmektedir. 2018 yılına kadar kadınlarda işgücüne katılım oranının yüzde 34,9’a yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Planlı işgücü piyasası politikalarında işlerin korunmasından çalışanların korunması yaklaşımına geçilmiş olup, bu yaklaşımın kadınlar ve gençlerin kayıtlı istihdama daha kolay giriş yapabilmeleri lehinde bir yaklaşım olduğu deneysel olarak kanıtlanmıştır. Bu, kıdem tazminatı ödemelerinin hesaba dayalı şekilde yapılmasını, işsizlik yardımlarının kapsamının genişletilmesini ve geçici iş akitlerinin yaygınlaştırılmasını içermektedir.

Kadınların işgücüne katılımını arttırmak amacıyla, okul öncesi çağdaki dört ila beş yaşındaki çocukların okula kayıt düzeyinde brüt yüzde 70 hedefi belirlenmiştir. Bu hedef umut vadeden bir tedbirdir zira bu raporda sunulan kanıta göre, evde küçük çocuklara ve yaşlı aile bireylerine bakma görevi kadınlar

için çalışma önünde aşılması gereken önemli bir engeldir.27 • Bu amaçtan hareketle, özellikle şehir merkezlerinde çocuk bakımı hizmetlerinin kapsamının genişletilmesine çeşitli araçlar vasıtasıyla yardımcı olunabilir. İlk kez New York şehrinde (uydu çocuk bakımı) ve daha sonra Birleşik Krallıkta (ABC patika programı) denenmiş yaklaşımlarda iki sorun bir arada ele alınmaktadır. Bu yaklaşımda, belirli düzeyde beceri ve deneyime sahip işsiz kadınların kendi çocuk bakım işlerini kurmaları için bu kadınlara bir program dâhilinde eğitim verilmektedir. Başarı için önemli unsurlar şunlardır: kapsamlı ve seçici bir eğitim kursu, mekânların ve öğrenme materyallerinin iyileştirilmesi için başlangıç kredisi ve (danışma ve rehberlik edinmek için) halihazırda faaliyet gösteren ana okullarıyla bağlantı kurulması. Son olarak, Türk hükümetinin öngördüğü üzere talep veya arz tarafında sağlanacak teşviklerle uygulanabilirlik sağlanabilir. Çocuk bakımıyla ilgili bir iş ayrıca, tipik olarak kendi çocuklarını zaten yetiştirmiş olacaklarından, motivasyona sahip 50 yaş üzeri kadınlar için uygulanabilir bir kayıtlı istihdam olanağıdır.

• Yaşlılara yönelik bakım hizmetlerinin kapsamının genişletilmesi de aynı prensiplerle ele alınabilir. Batı Avrupa’ya kıyasla Türkiye her ne kadar nüfusundaki yaşlanmaya karşı

27- Ayrıca, Türkiye’de güvencesiz işlerin profilinin belirlendiği bir çalışma aktif olmayan kadınlar bakımından üç büyük profil grubunun mevcut olduğunu göstermektedir. Bu gruplar şunlardır: (i) daha önce hiç bir işte çalışmamış olan genç kentli ev kadınları, (ii)daha önce hiç bir işte çalışmamış olan daha yaşlı kentli ev kadınları ve (iii) istikrarsız işlerde çalışan genç kentli anneler. Ekte yer alan Dünya Bankası (2013), Türkiye’de Kırılgan Kişilerin İyi İşlerde Etkin Hale Getirilmesi başlıklı raporu inceleyiniz.

29

30

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

tedbirler alma noktasında çok geniş bir fırsat penceresine sahipse de, yaşlıların evde bakılmasına dair görevler pek çok kadını kayıtlı iş aramaktan alıkoymaktadır. Türkiye’de yaşlılara yönelik kamu sektörünce desteklenen bakım hizmetleri hâlâ düşük seviyededir ve evvelce işsiz ya da aktif şekilde iş aramayan kadınlar ve erkekler istihdam edilmek suretiyle, bu hizmetlerin kapsamı ve personel olanakları geliştirilebilir. Bu bakım hizmetleri evde bakım şeklinde olabilir, böylece yaşlılar ailelerinin evinde kalabilirler. Yine, pazar güçlerinın en iyi nitelikli hizmet sunumu için çalışmalarını sağlamak üzere talep taraflı finans programı aracılığıyla, bu hizmetin kapsamının genişletilmesine yardımcı olunabilir.

• Sonuncu, fakat bir o kadar da önemli olarak, pek çok kadın sürekli öğrenme ve beceri yükseltme olanaklarından fayda sağlayacaktır. Mevcut deneyim ve becerilerin belgelendirilmesi veya işyeriyle ilgili yeni becerilerin öğrenilmesine yönelik seçenekler kadınların verimli işlerde girmelerine ya da kayıtlı işler başta olmak üzere,

daha az verimli işlerden daha verimli işlere doğru ilerlemelerine yardımcı olacaktır. Yaşam boyu öğrenime yönelik fırsatların kadınların mevcut iş ve ailevi yükümlülükleriyle uyumlu olması önemlidir. Son olarak, kocaların ve diğer aile bireylerinin kadınların yaşam boyu öğrenimden elde edecekleri faydalar hakkında bilinçlendirilmeleri önemlidir.

10. Kalkınma Planı’nda yer alan diğer tedbirler işgücünün daha geniş bir şekilde aktifleştirilmesini amaçlamaktadır.

Sosyal yardımların iş bulma kurumu olan İŞKUR’un aktivasyon programlarıyla ilişkilendirilmesi planlanmakta ve İŞKUR’un genel işe yerleştirme oranının arttırılması amaçlanmaktadır. Özellikle, yaşam boyu öğrenme programlarıyla birlikte aktivasyon politikalarının düşük beceri düzeyine sahip işgücünün istihdam edilebilirliğini arttırması beklenmektedir. Ayrıca, eğitim üzerinden hareketle, 10 Kalkınma Planı’nda yüksek öğrenimde artış öngörülmektedir ki, bu artış, üniversite eğitimi almış bireyler arasında gözlenen işe girişleri daha da arttırabilir.

Bölüm 2 Referanslar Cebeci, Cebeci, T., Y. Lederman and Diego Rojas. 2013. “The Structure of Exports across Destinations and Labor-Market Outcomes: An Empirical Case Study of Turkey.” Washington, DC: World Bank.

Cho, Yoonyoung, and David Newhouse.

2012. “How did the great recession affect different types of workers? Eviden-

ce from 17 middle-income countries.”

World Development.

Dünya Bankası. 2013. “Turkey - Managing labor markets through the economic cycle.” Washington, DC: World Bank. http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/03/17977691/turkeymanaging-labor-markets -througheconomic-cycle

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Ek 2.1: Veri Kaynakları Sözde (Pseudo) panel analizinde ve çok terimli lojistik regresyon analizinde kullanılan istihdam yaratım rakamlarının hesaplanması için, 2005-2011 Türkiye işgücü anketlerinden (İA) yararlandık. İA temsili bir hane halkı anketidir. İA’nın temel amacı; ülkedeki işgücünün yapısı hakkında bilgiler edinmektir. Bu anket ekonomik faaliyet, meslek, istihdam durumu, çalışma saatleri, kazançlar vb. gibi konularda bilgiler içerir. Bu anket bir hane halkı anketi olduğundan, hane halkındaki bireylerin birbirleriyle ilişkilendirilmesi ve örneğin, kocanın eğitim durumunun kadının işgücüne katılımına olan etkisine bakılması mümkündür.

2005 yılına ait anket kapsamında 126.704 hane halkı anketi cevaplandırmıştır. Bu rakam 2006 yılında 129.527, 2007’de 128.036, 2008’de 129.266, 2009’da 135.891, 2010’da 143.871 ve 2011 yılında 144.361 kişidir.

Verimlilik ve esneklik hesaplamaları için TÜİK’in resmi İnternet sitesinden GSYİH seviye bilgileri edinilmiştir (http://www.

TÜİK.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=55).

GSYİH seviyeleri, 1998 yılı baz yıl olarak alınarak belirlenmiş sabit fiyatlardır ve toplam GSYİH, tarım, imalat, inşaat ve hizmet sektörlerinin GSYİH paylarının toplanması sonucu bulunan sektörel bir toplamdır. Her bir sektörün GSYİH’i o sektöre ait alt-kategorilerin toplanmasıyla bulunur.

Gıda fiyat endeksleri için, FAO yıllık gıda fiyat endeksi kullanılmıştır (bkz.http:// www.fao.org/worldfoodsituation/wfshome/foodpricesindex/en/). İnşaat ruhsat istatistikleri Merkez Bankası’nın veritabanından alınmış olup, bu veritabanı TÜİK’ten veri edinmektedir (bkz. http://evds.tcmb.gov.tr/ cgi-bin/famecgi?cgi=$ozetweb&DIL=T R&ARAVERIGRUP=bie_inyprh1.db).

Son olarak, Türkiye’de doğurganlık oranları verileri Dünya Bankası Toplumsal Cinsiyet istatistikleri resmi İnternet sayfasından alınmıştır (bkz. http:// databank.worldbank.org/data/views/ variableSelection/selectvariables. aspx?source=gender-statistics).

31

32

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Ek 2.2: Sözde (Pseudo) Panel Analizi Sözde Panel Regresyon Analizi Kriz sonrası dönemde istihdamın büyüme eğilimindeki değişiklikleri değerlendirmek amacıyla, çalışan kategorilerine ait iki set halinde sözde panel regresyon analizleri gerçekleştirilmiştir (Bkz. Tablo A2.1). Kriz sonrası dönem ve kriz öncesi dönemde ortalama büyüme eğilimlerindeki, bir diğer ifadeyle, çalışan kategorilerindeki her bir hücrenin istihdam seviyesi arasındaki fark, bağımlı değişken olmuştur. İstihdam düzeyindeki (ya da işgücüne katılım oranındaki) büyüme hızı her bir hücre için hesaplanmıştır ve her bir çalışan türü için kriz

öncesi, kriz ve kriz sonrası dönemlere ait ortalama istihdam büyüme hızları hesaplanmıştır.28 Hesaplanan büyüme hızları çeyreklik bazda büyüme hızlarıdır (bir diğer değişle, 2011 yılının dördüncü çeyreğindeki istihdam seviyesi – 2011 yılının üçüncü çeyreğindeki istihdam seviyesi) * 100/2011 yılının üçüncü çeyreğindeki istihdam seviyesi).29 Daha sonra kriz sonrası büyüme hızı ile kriz öncesi büyüme hızı arasındaki fark hesaplanmış ve bu fark farklı grupları karakterize eden kukla değişkenler kullanılarak regresyon analizine tabi tutulmuştur.30

TABLO A2.1 Pseudo panel regresyon analizleri için oluşturulmuş çalışan türleri

31

28- Kriz öncesi dönem: 2005 1.Ç – 2008 3.Ç. Kriz dönemi: 2008 4.Ç-2009 3.Ç. Kriz sonrası dönem: 2009 4.Ç-2011 4.Ç.

29- Yıl bazlı büyüme oranlarının da benzer sonuç vermesi muhtemeldir zira, kriz tam olarak bir yıl sürmüştür.

Ancak, veri setinde kriz öncesi dönem için kriz sonrası döneme göre iki tane daha çeyrek dönem mevcuttur.

30- Regresyon analizinde, kriz döneminde bu kategorinin büyüme hızı kontrol edilmek suretiyle krizden toparlanma etkisi de kontrol edilmiştir.

31- İkinci modelde, hücreler kentsel/kırsal bölgelere göre ayrılmamıştır çünkü, sektörlerle etkileştirildiğinde hücre büyüklükleri oldukça ufak olmuştur (örneğin, kentsel tarım veya kırsal inşaat sektörleri bakımından ufak hücre büyüklükleri mevcuttur).

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Bu analizde iki ana model tahmini yapılmıştır. 1. Modelde tarafımızdan sadece bireysel özellikler kontrol edilmiştir (bu kontrol sonucunda, kentsel/kırsal yer, cinsiyet, eğitimsel kazanım ve yaş gruplarına göre 24 hücre tanımlanmıştır). 2.

Modele ise sadece işgücünde yer alan çalışanlar dahil edilmiş ve dört sektöre ait bilgiler ile kayıtlı/kayıt dışı statüleri kullanılmış ancak yer verisi hariç tutulmuştur (bu kontrol sonucunda, çalışanlar için toplam 96 hücre tanımlanmıştır). 1. Model işgücü katılımı, istihdam oranları, kayıtlı/kayıtdışı istihdam veya sektörlere göre istihdam oranları gibi işgücü pazarındaki bireylerle ilgili çeşitli bağımlı değişkenlerle test edilmiştir. 2.

Model için ise, sadece bir bağımlı değişken (her bir hücre için kriz sonrası ve kriz öncesi dönemde ortalama istihdam büyüme hızı farkı) mevcuttur. Her ne kadar 1. Model farklı çalışma grupları için çeşitli istihdam sonuçları üzerindeki kriz sonrası dönemin etkilerinin belirlenmesinde yararlı olmuşsa da, 2. Model kriz sonrası dönemin sektörel etkileri hakkında derinlemesine bilgi sağlamaktadır. Sonuçların Türkiye’nin Çalışma Yaşındaki Nüfusuna ekstrapolate edilebilmesi için, sözde panel regresyon analizleri her bir hücrenin büyüklüğüyle ağırlıklandırılmıştır.32 1. Model sonuçları: çalışan türlerine göre istihdamdaki ve işgücüne katılımdaki değişiklikler Birinci sette yer alan sözde panel reg-

resyon analizlerinde, işgücüne katılım ve ÇYN oranı olarak istihdam eğilimi kentlerde çalışanlar için kırsal alanlarda çalışanlardaki eğilim değişikliğine kıyasla, kriz sonrası dönemde daha fazla artış göstermiştir (sırasıyla 0,8 yüzde puan ve 0,6 yüzde puan). Özellikle, inşaat sektöründe istihdam büyüme hızı tüm sektörler içindeki en yüksek büyüme hızıdır ve kentli çalışanların oluşturduğu bu grup için ücretli çalışmanın düzeyi kırsal kesimde çalışanlara kıyasla daha hızlı artmıştır.

Diğer faktörler kontrol edildikten sonra, tahmin sonuçlarında erkek işçilere kıyasla kadın işçiler açısından istihdam ve işgücüne katılım oranları eğilimlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenmemiştir (bir başka deyişle, toparlanmanın etkileri her iki gruptaki işçiler için de benzerdir). Ancak, tarım ve inşaat sektörlerindeki istihdam açısından, toparlanmanın etkisi kadın işçilere kıyasla erkek işçiler için daha yüksektir.

Yaş kohort değişkenleri özellikle kayıtlı istihdam için olmak üzere, önemli belirleyicilerdir: daha yaşlı çalışanlardan oluşan kohorttaki çalışanlar (50-64 yaş) için, kayıtlı şekilde istihdam edilme olasılığı açısından kriz sonrası ve kriz öncesi dönemler arasındaki fark, (regresyon analizinde dikkate alınmayan kategori olan) orta yaşlı çalışanlardan oluşan kohorttaki çalışanlardaki eğilim değişiminden 2,4 yüzde puan daha fazladır.

Bu tespit toparlanmanın etkisinin daha

32- Pseudo panel regresyon analizi 96 gözlemle test edilmiştir ve ağırlıklar, işgücü çalışan türleri itibariyle işgücünde daha yaygın çalışan grubuna daha fazla ağırlık verilmesi için, başlangıç ara dönemindeki (2005 yılının 1. çeyreği) çalışan hücresi büyüklüğü kullanılarak oluşturulmuştur. Çalışan kategorilerinden bazıları oldukça küçüktür ve bazı ara dönemlerde bu kategorilerde bir çalışan bile yer almamıştır. Bu çalışan kategorileri regresyonlardan düşülmüştür. Dolayısıyla, pseudo panel regresyonlarında 85 hücre (gözlem) kullanılmıştır.

33

34

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

yaşlı çalışanların bulunduğu kohort için daha yüksek olduğuna işaret etmektedir. Ancak, kayıtlı istihdam açısından bakıldığında, toparlanmanın etkisi açısından genç çalışanlardan oluşan kohort (15-29 yaş) ile orta yaşlı çalışanlardan oluşan kohort arasında anlamlı bir fark mevcut değildir. Dahası, en genç çalışanlardan oluşan kohort orta yaşlı çalışanlardan oluşan kohort ile kıyaslandığında, istihdam ve işgücüne katılım oranlarındaki büyüme eğilimleri bakımından, kriz sonrası ve kriz öncesi dönemler arasındaki fark çok daha düşüktür; bu, toparlanmanın bu grup üzerinde daha düşük bir etkiye sahip olduğuna işaret etmektedir.

1. Modele ait sözde panel regresyon analizinin tüm sonuçları Tablo A2.2’de sunulmaktadır.

2. Model sonuçları: Sektöre ve çalışan türlerine göre istihdam seviyesindeki değişiklikler 2. Modele ait sözde panel regresyon analizi sonuçları, tüm gruplar regresyon analizine dâhil edildiklerinde, kriz öncesi ve sonrası dönemlerde istihdam büyüme hızları arasındaki farkın sadece kayıtlı sektördeki çalışanlar için daha yüksek olduğunu göstermektedir. Kriz sonrası ve öncesi dönemlerde kayıtlı istihdamın büyüme hızları arasındaki fark, kayıtdışı sektöre kıyasla 1,5 yüzde puan daha fazladır.

Regresyon tahminleri aşağıda belirtilen sonuçları içeren çeşitli veri alt setleri kullanılarak gerçekleştirilmiştir:

Cinsiyete göre: Örneklem cinsiyet ile sınırlandırıldığında, toparlanmanın kadın istihdamı üzerindeki etkisi hizmet sektörüne göre tarım ve inşaat sektörlerinde daha düşük olmuştur. Daha genç kohorta mensup kadınlarda toparlanmanın etkisi de orta yaşlı kadınların kohortuna kıyasla daha düşüktür. Kadınların kayıtlı istihdamındaki toparlanma etkisi bakımından istatistiksel olarak anlamlı bir katsayı belirlenmemiştir. Bu sonuç, bu toparlanma etkisinin Kayıtdışı istihdamdaki toparlanma etkisine benzer olduğunu ima ederken, toparlanmanın etkisi erkekler için kayıtlı istihdamda kayıtdışı istihdama göre önemli ölçüde daha yüksek olmuştur. Ancak, yaş kategorileri açısından, farklı yaş kohortlarındaki erkekler için kriz öncesi ve sonrası dönemlerde büyüme hızı eğilimleri arasında önemli bir fark tespit edilememiştir.

Eğitime göre: Örneklem sadece eğitim düzeyi yüksek (lise veya daha yüksek öğrenim kurumundan mezun) çalışanlarla sınırlandırıldığında, kayıtlı sektör için toparlanmanın etkisinin bu gruptaki çalışanlar için daha yüksek olduğu bulunmuştur (kriz sonrası ve kriz öncesi dönemlerin eğilimleri arasındaki fark, kayıtdışı sektördeki büyüme hızı eğilimindeki değişimin 3,1 yüzde puan üzerindedir). Bu katsayıların hiçbiri lise öğreniminden daha düşük eğitim düzeyine sahip çalışanlar için önemli olmamıştır.

Bu, toparlanmanın etkisinin tüm gruplar için baz gruplarına kıyasla benzer olduğunu ima etmektedir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Yaş kohort’una göre: Örneklem yaş kohort’larıyla sınırlandığında, toparlanmanın etkisinin hem genç hem de daha yaşlı kohort’larda, eğitim düzeyi yüksek çalışanlarda eğitim düzeyi düşük çalışanlara kıyasla daha düşük olduğu belirlenmiştir. Kayıtdışı istihdam eğilimine kıyasla, genç kohort’taki (15-29) kişilerin kayıtlı istihdamda yer alma eğilimleri bakımından kriz sonrası ve öncesi dönemlerde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır. (Orta yaşlı kohort için bu aynı katsayı negatif görünümlü olmakla birlikte, anlamlı değildir). Öte yandan daha yaşlı kohort için toparlanmanın etkisinin, kayıtdışı istihdama göre kayıtlı istihdam için önemli derecede pozitif fark arz ettiği bulunmuştur (5,1 yüzde puan). Bu, Madde 2.3’te yer alan, görece yaşlı kişilerin kayıtlı şekilde istihdam edilmeleri halinde daha uzun süreyle işgücünde kalmayı sürdürdükleri ve bunun işgücü pazarında kayıtlı istihdamın artmasına muhtemelen katkı yaptığı yönündeki tespitle tutarlıdır.

Bu sözde panel analizinde, diğer gruplara kıyasla, kadınlar veya gençler için (15-29 yaş grubu) kayıtlı istihdamda kriz öncesi dönemde önemli bir değişikliğin kanıtına rastlanmamıştır.

2. Modele ait sözde panel regresyon analizinin tüm sonuçları Tablo A2.3’te sunulmaktadır.

Sözde panel analiz sonuçlarının özeti: • Kriz öncesi eğilime göre, kriz sonrası dönemde istihdam büyüme hızı en fazla kayıtlı sektörde gerçekleşmiştir.

• Eğitim düzeyi yüksek çalışanlar (lise veya üzeri eğitim seviyesine sahip olanlar) toparlanmanın etkisini kayıtdışı sektöre göre kayıtlı sektörde daha güçlü şekilde tecrübe etmişlerdir.

• Kadınlar açısından, toparlanmanın etkisi, hizmet sektörüne kıyasla tarım ve inşaat sektörlerinde daha düşüktür ve toparlanmanın etkisi orta yaşlı kadınlara göre genç kadınlar için de daha düşüktür.

• Kriz sonrası dönemde daha yaşı kohorttakiler için kayıtlı istihdam hız kazanmıştır.

• Analiz sonucunda, daha genç çalışanlardan oluşan kohort (15-29 yaş) veya kadınlar açısından, sırasıyla orta yaştaki çalışanlar ve erkeklere kıyasla, kriz sonrası dönemde kayıtlı istihdamda yer alma eğilimi bakımından anlamlı bir farka rastlanmamıştır. Her ne kadar mutlak analizde, en genç çalışanlardan oluşan kohortta kayıtdışı istihdamdan kayıtlı istihdama doğru ölçülebilir bir hareket görülürken (sadece yüzde 13 oranında net iş yaratımı mevcutken, kayıtlı iş yaratım oranı yüzde 28,9’dur), bu çalışanların kriz sonrası dönemde kayıtlı istihdam büyüme hızı diğer kohortların artış hızlarından daha yüksek olmamıştır.

35

düzeyinden daha düşük eğitim düzeyine sahip olanlar ve 30-49 yaş grubundakiler.

ortalama büyüme hızı da regresyonlara eklenmiştir. Regresyona dâhil edilmeyen referans kategorileri şunlardır: Erkekler, kırsal bölgeler, lise

Not: Bağımlı değişkenler sol tarafta (madde 1-18) ve bağımsız değişkenler sağ tarafta gösterilmektedir. Kriz döneminde bağımlı değişkenin

1. Model Sözde-panel sonuçları (24 çalışan hücreli)

TABLO A2.2

36 TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

regresyon kapsamında kontrol edilmiştir.

Sağlam standart hatalar parantez içinde gösterilmiştir *** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1. Kriz döneminde ortalama istihdam büyüme hızı da

Not: Y1= hücre için kriz sonrası dönemde ortalama istihdam büyüme hızı - hücre için kriz öncesi dönemde ortalama istihdam büyüme hızı.

Toplam

Çalışan türlerine göre, istihdamda büyüme eğilimleri için 2. Model Sözde - panel analiz sonuçları (96 hücre)

TABLO A2.3

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

37

38

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Ek 2.3: Çok Terimli Lojistik Model Kullanılan çok terimli lojistik regresyon modeli sayesinde işgücü piyasası için birbirinden farklı dört sonuç (bir diğer deyişle, bağımlı değişken) elde edilebilmiştir. Bunlar: (i) aktif olmamak (çıkartılan referans kategori); (ii) işsiz olmak; (iii) kayıtdışı istihdam edilmek ve (iv) kayıtlı şekilde istihdam edilmek.33 (ii) ila (iv) arasında kalan çıktılar aktif olmamayı içeren başlangıç referans kategorisiyle kıyaslanmıştır.34 Kullanılan örneklem verileri yıllık İA verilerinden dört çapraz kesit içermiştir.

Bunlar: 2005 ve 2006 kriz öncesi yılları ve 2010 ve 2011 kriz sonrası yıllarıdır.

Ampirink spesifikasyon şu şekildedir Pr(yi=j yi=jor 1)= β0+β1 postcrisisi+β2 xi+β3 postcrisisi xi+ui Yukarıdaki formülde 1 baz kategoridir (aktif olmamak) ve j diğer üç potansiyel sonuca (işsiz olmak, kayıtdışı istihdam edilmek veya kayıtlı şekilde istihdam edilmek) işaret etmektedir. Gözlemin

2010 veya 2011 veri setlerinden yapılıp yapılmadığını göstermek amacıyla, kriz sonrası döneme ait bir kukla değişken kullanılmıştır. xi ile ifade edilen kadınların karakteristikleri şunlardır: kentsel yer, evli olmak, eğitimsel kazanım (hiçbir örgün eğitimi bulunmayanların kategorisi referans), yaş grubu (gençler veya yaşlılar, orta yaş kategorisi referans), hane halkında 0-4 yaş arası çocuk sayısı, 5-14 yaş arası çocuk sayısı, yetişkin sayısı ve yaşlı sayısı. Bu bağımsız değişkenlerin tamamı daha sonra bu özellikleri taşıyan kadınların kriz sonrası dönemde çeşitli istihdam kategorilerinde istihdam edilebilme olasılıkları itibariyle değişiklik bulunup bulunmadığını belirlemek üzere, kriz sonrası döneme dair bir kukla değişkenle etkileştirilmiştir.35 Eğitim değişkeni ve kriz sonrası dönem değişkeni arasındaki etkileşim, farklı eğitim gruplarına mensup kadınların kriz sonrası dönemde istihdam olasılıklarında değişiklik olduğunu göstermektedir.

33- TÜİK’in kayıtlı istihdam tanımı kullanılmıştır: “Bu işle ilgili olarak sosyal güvenlik kurumuna kayıtlı mısınız?” Çalıştıklarını beyan edenlere bu soru sorulmuştur. Bu tanım ayrıca, hükümet tarafından resmi istatistiklerde kullanılan kayıtdışı istihdamın da tanımıdır.

34- Bu model bir ikili lojistik model serisinin eşdeğeridir.

35- Model öncelikle, yüksek beceri düzeyine sahip kentli kadınlar, düşük beceri düzeyine sahip kentli kadınlar ve kırsal bölgelerde yaşayan kadınlar dâhil farklı veri örneklemleri için test edilmiş ve sonra kocalarının özellikleri de regresyonlara dâhil edilmiş evli kadınlar için ayrı ayrı test edilmiştir (kocaların istihdam statüsü ve eğitim seviyesi). Son olarak, kadınların kriz sonrası dönemde işgücüne katılım oranında bir değişiklik bulunup bulunmadığını test etmek amacıyla, kriz öncesi (2005-2006) ve kriz sonrası (2010-2011) dönemlere ait veri setleri birleştirilmiştir. Kriz sonrası döneme ait kukla değişken kriz sonrası dönemin etkisinin görülebilmesi için diğer açıklayıcı değişkenlerin tamamıyla etkileştirilmiştir. Çapraz kesitli çok terimli regresyon analizlerinin sonucu talep üzerine sağlanacaktır.

Not: Dört yıllık verilerden oluşan İşgücü Anketi Çapraz kesitlerinin birleştirilmiş örneklemi: Kadınlar için 2005-2006 (kriz öncesi) ve 2010-2011 (kriz sonrası). Sağlam standart hatalar parantez içinde gösterilmiştir.

Marjinal sabit etkileri gösterir çok terimli lojistik regresyon

TABLO A2.4

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

39

40

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

3. İş Yaratımı ve Verimlilik Özet: Verimliliği yüksek işler bu işlerde çalışanlara gelir sağlamanın yanı sıra, toplumun tamamı için daha yüksek ekonomik büyüme sağlayacak pozitif bir dışsallığı ifade ettikleri ölçüde de “kalkınma için iyi işler” olarak addedilirler. Daha az verimli faaliyetlerden daha yüksek verimli faaliyetlere doğru geçiş sektörler arası (örneğin yapısal değişim aracılığıyla) olduğu kadar sektörlerin kendi içinde de (örneğin, sermaye birikimi, teknolojik değişim ve işgücünün verimliliği düşük firmalardan verimliliği yüksek firmalara geçişi aracılığıyla) gerçekleşebilir. Bu bölümde Türkiye’de iyi işlerin (bir diğer deyişle, verimliliği yüksek işlerin) özellikleri tanımlanmakta ve sektörler arası ve sektör içindeki işgücü geçişinin hangi oranda söz konusu iyi işlere doğru daha fazla olduğu incelenmektedir. Bu analiz, özellikle 1998 ve 2011 yıllarında gerçekleşen tarım sektöründen tarım dışı sektörlere doğru akış başta olmak üzere, Türkiye’de meydana gelen bu yapısal değişimin büyümeyi arttırdığını göstermektedir. Ayrıca, firma seviyesindeki verilerin ortaya koyduğu üzere, Türkiye’de tarım dışı sektörde faaliyet gösteren daha verimli firmalar verimlilik düzeyi daha düşük firmalara kıyasla daha fazla iş olanağı yaratmaktadırlar. İşgücünün bu hareketi; belli derecede hem imalat hem de hizmet sektörlerinde gerçekleşmektedir ve işgücünün bu yer değişimi Türkiye’de iyi işlerin yaratılması ve gelecekteki ekonomik büyüme bakımından güçlü bir işarettir. Son olarak, her ne kadar tarım sektörü hâlâ Türkiye’nin verimlilik dü-

zeyi en düşük sektörüyse de, bu sektör içerisinde bölgesel düzeyde işgücünün yer değişiminden kaynaklı büyüme artışını gösteren bazı kanıtlar mevcuttur.

3.1 Giriş İyi işler yüksek verimlilik düzeyleri sayesinde ekonomik büyümeyi hızlandırır.

Dünya Bankası tarafından yayınlanan “2013 Dünya Kalkınma Raporu: İşler” başlıklı raporda belirtildiği üzere, “İnsanlar yaptıkları şeylerde daha iyi oldukça, çiftliklerden firmalara doğru geçtikçe ve daha verimli işler yaratılıp, daha az verimli olanları ortadan yok oldukça, ekonomi büyür”. Dolayısıyla, verimlilik düzeyi yüksek işler, bu işlerde çalışanlara gelir sağlamanın yanı sıra, toplumun tamamı için daha yüksek ekonomik büyüme sağlayacak pozitif bir dışsallığı ifade ettikleri ölçüde de “kalkınma için iyi işler” olarak addedilirler. İşler daha üretkenleştikçe ve bir toplumda işgücü daha düşük verimlilikli faaliyetlerden daha yüksek verimlilikli faaliyetlere geçiş yapacak şekilde yeniden istihdam edildiğinde, ekonomi üzerindeki etki artmakta ve işler ilerleme bakımından daha güçlü birer itici unsur halini almaktadır.

Daha az verimli faaliyetlerden daha yüksek verimli faaliyetlere doğru geçiş sektörler arası olduğu kadar sektörlerin kendi içinde de gerçekleşebilir. Daha az verimli sektörlerden daha yüksek verimli sektörlere geçiş olarak tanımlanan yapısal değişim (tipik olarak tarım sektörün-

41

42

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

den diğer sektörlere doğru), güçlü bir ekonomik büyüme kaynağı olabilir. Bu, “çiftliklerden firmalara” işgücü akışının yüksek ekonomik büyümeyi de beraberinde getirdiği Doğu ve Güney Asya’da yaşanan tecrübeyle sabittir. Ancak, sermaye birikimi, teknolojik değişim ve işgücünün verimlilik düzeyi düşük çiftlik veya firmalardan verimlilik düzeyi yüksek çiftliklere veya firmalara geçişleri aracılığıyla sektör içinde de güçlü bir verimlilik artışı sağlanabilir. Öyle ki, McMillan ve Rodrik (2011) tarafından ortaklaşa yürütülen çalışmada, yüksek gelir grubunda yer alan ülkelerde, Latin Amerika ve Afrika’da 1990’lı ve 2000’li yıllarda yaşanan işgücü verimliliği artışının sektör içindeki verimlilik artışından kaynaklanabileceği gösterilmiştir.

Bu bölümde Türkiye’de iyi işlerin (bir diğer deyişle, verimliliği yüksek işlerin) özellikleri tanımlanmakta ve sektörler arası ve sektör içi işgücü hareketliliğinin hangi düzeyde iyi işlere doğru gerçekleştiği sorusu incelenmektedir.

Türkiye’de tarım sektörü hâlâ toplam istihdam içinde önemli bir paya sahip olduğundan, yapısal değişim sorunu ülkenin kalkınmasında hâlâ çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu husus dikkate alınarak, bu bölümün birinci kısmında Türkiye’de 1998-2011 yılları arasında gerçekleştirilen yapısal değişimin büyümeyi arttırıcı veya azaltıcı nitelikte olup olmadığı incelenmektedir. İkinci kısımda ise, ekonominin tarım dışı sektörlerine odaklanılmakta ve istihdam yaratma ve verimlilik oranları daha yüksek firmaların özelliklerini tanımlamak için firma seviyesi verilerden yararlanılmakta ve verimliliği daha yüksek düzeyde olan firmalarda yeni istihdam olanakları hangi

oranda daha fazla yaratılmaktadır sorusu incelenmektedir. Bu sorunun cevabı, verimliliği düşük düzeydeki faaliyetlerden verimliliği daha yüksek faaliyetlere işgücü akışının varlığına işaret edecektir. Son olarak, bu bölümde tarımdaki verimliliği arttırıcı faktörlerin incelenmesi amacıyla, 2007 yılından bu yana istihdam patlaması yaşanan tarım sektörünün performansına bakılmaktadır.

Bu bölümde ayrıca küresel fiyatlardaki hareketlilik ve bu sektöre yönelik devlet destekleri sayesinde tarımsal verimlilikte değişiklikler yaşayan bölgelere ilişkin örnek olay incelemelerinden de yararlanılmaktadır.

3.2 Türkiye’deki Son Yapısal Değişim Büyümeyi Arttırıcı Nitelikte midir?

Yapısal değişim büyümeyi arttırıcı nitelikte olabileceği gibi büyümeyi azaltıcı nitelikte de olabilir. 2011 tarihli “Küreselleşme, Yapısal Değişim ve Verimlilik Artışı” başlıklı makalelerinde, McMillian ve Rodrik gelişmekte olan ülkelerde işgücü akışları ve verimlilik arasındaki ilişkiyi incelemektedirler. Hipoteze göre, yapısal değişim aracılığıyla büyümeyi ve kalkınmayı teşvik etmek için işgücünün düşük verimlilikli sektörlerden yüksek verimlilikli sektörlere akışı sağlanmalıdır. Yazarlar Güney ve Doğu Asya’da 1990 ve 2005 yılları arasındaki dönem için bu ilişkiyi belgelerken, yüksek gelir düzeyinde yer alan ülkeler, Afrika ve Latin Amerika’da bu aksi istikamette gerçekleşmiş gözükmektedir ki, bu durum, yapısal değişimin berikilerde büyümeyi azaltıcı nitelikte olduğuna işaret etmektedir (Şekil 3.1).

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.1 Ülke gruplarına göre, 1990-2005 yılları arasında sektörler arası ve sektörler içi verimlilik artışı Latin Amerika, Afrika, Asya

LATİN AMERİKA

AFRİKA

ASYA

İçinde

YÜKSEK GELİRLİ ÜLKELER

-2.00 %

-1.00 %

0.00 %

Yapısal Değişim

1.00 %

2.00 %

3.00 %

4.00 %

5.00 %

Kaynak: McMillan ve Rodrik 2011.

Ülke düzeyinde bakıldığında, büyümeyi arttırıcı nitelikteki yapısal değişim ortalamanın üzerinde verimliliğe sahip sektörlerde artan istihdam paylarına işaret etmektedir. McMillan ve Rodrik, ana sektörlerdeki istihdam paylarındaki değişimi, nihai yıldaki (ekonomideki ortalama verimlilik oranıyla normalleştiril-

miş) ortalama sektörel verimlilik oranlarıyla mukayeseli şekilde ölçerek, yapısal değişimin ülkeleri nasıl farklı etkilediğini analiz etmektedirler. Kabarcıkların büyüklüğünün sektörün başlangıç yılındaki istihdam payını gösterdiği sonuç kabarcık grafikleri oldukça açıklayıcıdır (Bkz. Kutu 3.1).

43

44

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kutu 3.1 Hindistan ve Arjantin’de Yapısal Değişimin İzahı Hindistan’da tarım sektörü verimlilik düzeyi en düşük sektördü ve ülkede 1990 ila 2005 yılları arasında tarım sektöründen diğer sektörlere doğru büyük bir işgücü akışı yaşanmıştı. Bu nedenle, Şekil 3.2’deki grafiğin sol panelindeki doğrunun pozitif eğiminden de gözlenebileceği üzere, Hindistan’daki yapısal değişim büyümeyi arttırıcı nitelikte olmuştur. Genel olarak, büyümeyi arttırıcı nitelikteki yapısal değişimi gösteren bir resimde şu özelliklerden birine sahip daha fazla sayıda sektör bulunacaktır: i) ortalamanın altında verimlilik ve istihdam paylarının azalışı (bir başka ifadeyle, Hindistan örneğinde, tarım (tar) sektörü) ve ii) ortalamanın üzerinde verimlilik ve artan istihdam payları (bir başka ifadeyle, Hindistan örneğinde, kamu hizmetleri (kam-hiz), ulaştırma ve iletişim (ul-il), madencilik (mdn), finans, sigortacılık ve emlak (f-s-e), toptan ve perakende ticaret (t-p-t), inşaat (inş) ve imalat (iml)). Yine bu resimde şu özelliklerden birine sahip daha az sayıda sektör bulunacaktır: i) ortalamanın üzerinde verimlilik ve azalan istihdam payları (bir başka ifadeyle, Hindistan örneğinde, topluluk, sosyal, kişisel ve devlet hizmetleri (t-s-k-d-h-)) ve ii) ortalamanın altında verimlilik ve yükselen istihdam payları. Şekil 3.2’deki grafikte sağ panelde yer alan Arjantin yapısal değişimin (ayrıca tarım sektöründe diğer sektörlere geçişin) büyümeyi arttırıcı olmak yerine büyümeyi azaltıcı nitelikte olduğu bir ülkeyi temsil etmektedir. Bu durum, esas itibariyle, tüketici, devlet, sosyal ve kişisel hizmetleri (t-s-k-d-h-) ve finans, sigortacılık ve emlak sektörleri (f-s-e-) gibi diğer sektörlerin bile verimlilik düzeylerinin daha düşük olması sebebiyledir. Öyle ki, Arjantin’de sadece tarım, ulaştırma ve iletişim sektörleri büyümeyi arttırıcı nitelikteki yapısal değişimin kuadranları içinde yer almaktadır. Tüm diğer sektörler ise kendilerini büyümeyi azaltıcı nitelikteki kuadranlarda bulmaktadırlar. Dolayısıyla, her ne kadar işçiler firmalarda çalışmak üzere çiftliklerden ayrılmışlarsa da, ortalama bir çiftlik ortalama bir firmaya göre görünüşte daha verimlidir.

Bu durum, işgücündeki bu hareketliliğin genel olarak daha yüksek verimlilik ve ekonomik büyüme sağlamasının beklenemeyeceğine işaret etmektedir.a

ŞEKİL 3.2

Hindistan’da sektörel verimlilik ile istihdam payları arasındaki korelasyon (1990-2005)

İstihdam payındaki değişim (D Emp. Share) Uyumlaştırılmış değerler *Not : Dairenin büyüklüğü 1990 yılındaki istihdam oranını gösterir **Not : Regresyon denklemindeki ansız değişkenin katsayısını ifade eder.

Kaynak : Yazarların, Timmer ve de Vries’in verileri ile hesaplamaları (2009)

Sektörel verimlilik/toplam verimlilik logu

Sektörel verimlilik/toplam verimlilik logu

Hindistan ve Arjantin’de büyümeyi arttırıcı ve azaltıcı nitelikteki yapısal değişimlere örnekler Arjantin’de sektörel verimlilik ile istihdam payları arasındaki korelasyon (1990-2005)

İstihdam payındaki değişim (D Emp. Share) Uyumlaştırılmış değerler *Not : Dairenin büyüklüğü 1990 yılındaki istihdam oranını gösterir **Not : Regresyon denklemindeki ansız değişkenin katsayısını ifade eder.

Kaynak : Yazarların, Timmer ve de Vries’in verileri ile hesaplamaları (2009)

Kaynak: McMillan ve Rodrik 2011. a Bu metodolojide her bir sektörde ortalama verimlilik düzeyine sahip firmalar arasındaki işgücü hareketliliği karşılaştırılmaktadır. Gerçek hayatta, yapısal değişimden kaynaklanan kazanımlar ve kayıplar elbette ki, ilave veya kayıp firmaların marjinal verimliliklerine dayalıdır. Bu metodolojide ayrıca nüfus yapısındaki değişimlerin (bir diğer ifadeyle, çalışma yaşındaki nüfustaki artışların veya azalışların) yanı sıra işgücü katılım oranlarındaki değişiklikler de soyutlanmıştır zira, bu metodolojide sadece istihdam havuzu içindeki sektör paylarına bakılmaktadır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de son dönemde gerçekleşen yapısal değişim, özellikle işgücünün tarım sektöründen uzaklaşması, büyümeyi arttırıcı niteliktedir. Şekil 3.3, McMillan ve Rodrik’in makalesinde yer alan ülke analizini (TÜİK’in 1998 yılı fiyatlarıyla ilk sektörel GSYİH verilerine sahip olduğu ilk yıl olan) 1998 ila 2012 yılları arası dönem için Türkiye’ye uyarlamaktadır.36 Bu dönemde gerçekleşen en önemli değişiklik, işgücünün tarım sektöründen diğer sektörlere kaymasıdır. Öyle ki, bu sektörün istihdamdaki payı 1998 yılında yüzde 41,5’ten yüzde 40’lık düşüşle 2012 yılında yüzde 24,6’ya gerilemiştir.

Bu sektörün dönem sonu (yani 2012) itibariyle -toplam verimlilik oranıyla normalleştirilen sektörel istihdam oranına kıyasla (1998 yılı fiyatlarıyla) sektörel GSYİH şeklinde tanımlanan- bağıl işgücü verimliliği 0,38 ile tüm sektörler içinde en düşük orandır. Bu nedenle, Türkiye’de tarım sektöründen diğer sektörlere işgücü akışının büyümeyi arttırıcı nitelikte olması şaşırtıcı değildir.

Tarım sektörü işgücü kaybına uğrarken, madencilik dışındaki diğer tüm sektörlerde 1998 ila 2012 yılları arasında istih-

dam payları artmış olup, bu artışta en fazla pay (atıf yapılan makalede f-s-e şeklinde kısaltılan) finans ve iş hizmetleri sektörüne aittir (bu sektörde 1998 yılında yüzde 2,5 olan istihdam düzeyi 2012 yılında yüzde 300’lük artışla yüzde 7,6’a yükselmiştir). Bu sektör ayrıca (2,8 ile ulaştırma, iletişim ve depolama (-ulil-de) sektöründen sonra) 2,7 ile ikinci en yüksek bağıl işgücü verimliliğine de sahiptir. F-s-e sektörü Türkiye’de büyümeyi arttırıcı işgücü akışları bakımından aykırılık teşkil etmektedir ve imalat (iml), perakende ve toptan ticaret (t-p-t) ve iletişim, sosyal, kişisel ve devlet hizmetleri (t-s-k-d-h) sektörlerine kıyasla hâlâ görece küçük bir sektördür. Ve, her ne kadar imalat sektörüne (ve ulaştırma ve iletişim (“ul-il”) sektörüne) yönelik işgücü akışları bu sektörlerin verili ortalamanın üzerindeki verimliliği karşısında büyümeyi arttırıcı nitelikteyse de, “t-s-kd-h” sektörüne (ve inşaat (“inş”) sektörüne) yönelik benzer büyüklükteki işgücü akışları da büyümeyi azaltıcı nitelikte olmuştur. Hatta ticaret sektörüne yönelik daha büyük çaplı işgücü akışları da büyümeyi azaltıcı niteliktedir, çünkü bu sektörün bağıl verimlilik oranı 0,77’dir.

36- Bu analiz Rodrik (2010)’da uygulanan analizi güncellemektedir.

45

46

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.3

Sektörel verimlilik/ toplam verimlilik logu (2012)

Türkiye’de 1998-2012 yılları arasında sektörel verimlilik ve istihdam payları arasındaki korelasyon

1998-2012 arasında istihdam payında değişim (pay 0.5=50%) Not: Dairenin alanı 1998’deki istihdam payını temsil eder Not: Beta, aşağıdaki regresyon denkleminde bağımsız değişkenin katsayısını ifade eder. (p/P)= alpha+beta*değişim - istihdam payıi (1998 istihdam payıyla ağırlıklandırılmış) Not: agr-tarım, utl- kamu hizmetleri, tsc- ulaşım ve iletişim, min- madencilik, fire - finans, sigorta ve emlak wrt- toptan ve perakende ticaret, cstr- inşaat, mnf- üretim, cspsgs- toplumsal, sosyal, kişisel ve kamu hizmetleri

Kaynak: Yazarların TÜİK verilerine ve McMillan ve Rodrik (2011)’in metodolojisine dayalı şekilde gerçekleştirdikleri hesaplamalar.

Türkiye’de tarım sektöründe son dönemde yaşanan işgücü artışı tarım dışı sektörlerde verimlilik seviyesinin düşüklüğüne değil, daha yüksek tarımsal fiyatlara bağlanabilir. Yukarıdaki analiz son dönemde tarım sektöründen diğer sektörlere doğru akışta yaşanan tersine dönüşü gizlemektedir. 2007 yılında tarım sektörü istihdamı cezbetmeye başlamıştır. Öyle ki, tarım sektöründe istihdam oranı 2007 yılında yüzde 23,5’ten 2012 yılında yüzde 24,6’a yükselmiş, istihdam edilen toplam kişi sayısı 4,9

milyondan 6,1 milyona yükselmiştir (Bölüm 2 ile kıyaslayınız). Yaşanan bu sert tersine dönüşün potansiyel sebepleri – ki 2008-2009 küresel krizi öncesinde ve sonrasında da mevcuttur - Gürsel ve İmamoğlu’nda (2012) incelenmiştir.

Tüm dünyada gıda fiyatlarındaki artış, tarım dışı sektörlerdeki verimlilik azalması ve (örneğin, bir kaç yıllık bitkiler gibi) daha emek yoğun ekinlere veya (örneğin, sera kullanımı gibi) üretim stratejilerine geçiş gibi tarımsal üretimdeki yapısal değişim dâhil, potansiyel

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

faktörler yazarlarca dikkate alınmıştır.

Gürsel ve İmamoğlu tarımsal üretim ve ekonomi genelindeki üretici fiyatlarına ilişkin bölgesel verilerden yararlanmak suretiyle, tarımsal ürün fiyatlarındaki değişikliklerle bölgesel tarımsal istihdamdaki değişiklikler arasında önemli derecede pozitif korelasyonun varlığını tespit etmişlerdir. Öte yandan, tarım dışı gelirlerdeki değişikliklerin (tarım dışı sektörlerde işgücü verimliliğindeki değişikliklerin temsili değişkeni olarak) yanı sıra tarımsal üretimdeki değişiklikler ve tarımsal istihdam arasında önemli düzeyde bir korelasyon mevcut değildir.

1998 ila 2012 yılları arasında tarım sektöründen diğer sektörlere doğru genel istihdam akışından ayrı olarak, Türkiye’de tarım dışı sektörler arası işgücü hareketleri de kısmen büyümeyi arttırıcı yöndedir. Şekil 3.4’te sadece tarım dışı istihdam ve verimlilik oranları payda olarak kullanılıp, tarım sektörü kapsam dışı tutularak Rodrik-McMillan analizi tekrarlanmaktadır. Sonuç rakamı, 1998

ila 2012 yılları arasındaki dönemde tarım dışı sektörlerdeki işgücü akışı ve verimlilik arasında pozitif olmakla birlikte istatistiksel olarak anlamlı olmayan bir ilişkiye işaret etmektedir.

Bu dönem içinde tarım dışı sektörlerden sadece üçünde tarım dışı istihdam paylarında artış yaşanmıştır. Bu sektörler: finans ve iş hizmetleri, kamu hizmetleri ve toptan ve perakende ticarettir. Tarım dışı sektörlerden olan inşaat ve “t-s-kd-h” hizmetinden finans ve iş hizmetleri (“f-s-e”) ve kamu hizmetleri (“kam-hiz”) sektörlerine doğru gerçekleşen işgücü akışı büyümeyi arttırıcı niteliktedir, ancak istihdam artışı yaşanan her iki sektör de hâlâ oldukça küçük sektörlerdir (sırasıyla, 2012 yılında tarım dışı istihdamın yüzde 10’u ile yüzde 1,2’sini temsil etmektedir). Öte yandan, görece verimliliği yüksek tarım dışı sektörlerden (ulaştırma ve iletişim, madencilik ve imalat) verimliliği düşük toptan ve perakende ticarete doğru işgücü akışı ise büyümeyi azaltıcı niteliktedir.

47

48

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.4

Sektörel verimlilik/ toplam tarım dışı verimliliğin logu (2012)

Türkiye’de tarım dışı sektörel verimlilik ve istihdam paylarındaki değişim arasındaki korelasyon (1998-2012)

1998-2012 arasında tarım dışı istihdamdaki değişim Not: Dairenin alanı 1998’de tarım dışı istihdamın payını gösterir Not: Beta, regresyon denklemindeki bağımsız değişkenin katsayısıdır. (p/P-tarım dışı)= alpha+beta*değişim -tarım dışı istihdamın payı (1998 tarım dışı istihdam payına göre ağırlıklandırılmış) Not: utl- kamu hizmetleri, tsc- ulaşım ve iletişim, min- madencilik, fire - finans, sigorta ve emlak wrt- toptan ve perakende ticaret, cstr- inşaat, mnf- üretim, cspsgs- toplumsal, sosyal, kişisel ve kamu hizmetleri

Kaynak: Yazarların TÜİK verilerine ve McMillan ve Rodrik (2011)’in metodolojisine da dayalı şekilde gerçekleştirdikleri hesaplamalar

Her ne kadar büyümeyi arttırıcı nitelikteki yapısal değişim verimliliğin arttırılmasının önemli bir boyutuysa da, tarım dışı sektörler içindeki ve tarım sektörü içindeki dinamiklerin de incelenmesi gerekir. Yukarıda belirtilen analiz sadece toplam verimliliğin arttırılmasına dair tek bir yönteme – işgücünün ana sektörler arasında hareket etmesine –

odaklanmaktadır. Bir sonraki bölümde iyi (yani, yüksek verimlilikli) işler barındıran firmaların özelliklerini tanımlamak için firma düzeyindeki verilerden yararlanan ve verimliliği düşük firmalardan verimliliği yüksek firmalara akışın boyutunu inceleyen farklı bir yaklaşım benimsenmektedir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kutu 3.2 2005-2010 Yapısal İş Anketi (YİA) Kullanılarak Analiz Bu bölümde TÜİK tarafından derlenen 2005-2010 Yapısal İş Anketi (YİA) veri seti kullanılmaktadır. Yıllık YİA veri seti firma istihdam büyüklüğüne göre iki kısma ayrılmaktadır: (i) en az 20 çalışan istihdam eden tarım dışı firmaların tamamının oluşturduğu grup (“20’den fazla çalışanlı firmalar) ve (ii) bölge ve 4 haneli NACE1 sektör koduyla örneklenmiş şekilde, 20’den az çalışan istihdam eden tarım dışı firmaların örneklemi (“20’den az çalışanlı firmalar). Bu örneklem metodolojisinin bir dezavantajı, firmaların yıl bazında rastgele seçilmesidir ki, bu durum 20- firmalarının zaman içinde takibini imkânsız kılmaktadır. Bir diğer deyişle, 20’den az kişi çalıştıran bir firma belirli bir yıla ait veri setinde yer alıyor ancak bir sonraki yılda yer almıyorsa, bu firmanın faaliyetine son verip vermediğini ya da hâlâ mevcut olup olmadığını belirlemek imkânsızdır çünkü firma basit bir şekilde örnekleme dâhil edilmemiştir. Verilerin örneklenmesindeki bu verili dezavantaj dikkate alındığında, bu çalışmadaki analiz esas olarak (aksi belirtilmedikçe) 20’den fazla çalışanlı firmalarına dayanmaktadır. YİA, 4 haneli NACE kodu, yer, cinsiyete göre istihdam, işleve göre yatırımlar, işleve göre harcama (ücret harcaması dâhil), mülkiyet bilgileri (paya göre yabancı – yerli ortak), satışlar, katma değer ve malzeme maliyetleri dâhil her bir firma hakkında zengin bir bilgi seti sağlar. Ancak, firmanın sermaye yapısı veya yaşı (yani, tescil yılı) hakkında hiçbir bilgi sağlanmamaktadır.

Sermaye stoğu tahmin edilebilir olmakla birlikte (ki, TFV değerinin belirlenmesi için aşağıda yapılmıştır), yaş bilgisinin eksikliği çok daha önemli bir sorun arz etmektedir zira YİA kapsamında 20’den fazla çalışanlı firmalarının görünmesi daha küçük ölçekli bir firmanın girişi veya genişlemesi şeklinde tanımlanmamaktadır. Dolayısıyla, aşağıdaki analizde, “giriş” ifadesi 20’den fazla çalışanlı firma kategorisine giriş şeklinde tanımlanmaktadır. Son olarak, her ne kadar YİA’nın mevcut formatında veri toplanmasına 2003 yılından itibaren başlanmışsa da, ilk iki yılda (2003 ve 2004) hâlâ 20’den fazla çalışanlı firmalarının kapsamında eksik bulunmaktadır. Dolayısıyla, analiz 2005’ten itibaren başlamaktadır.

3.3 Türkiye’de Tarım Dışı Sektörde İş Yaratımı ve Verimlilik Hizmet sektörü Türk ekonomisinin en büyük tarım dışı sektörüdür ancak, 20’den fazla çalışanlı firmalar grubunun içinde hizmet sektörü imalat sektörünü ancak yakın zamanda geçebilmiştir. Türkiye’deki firma sayısı 2005’ten 2007’ye artış göstermiştir ve o tarihten

bu yana azalmaktadır. Hizmet sektörü ekonomide tarım dışı sektörlerdeki tüm firmaların yüzde 80’ini temsil etmektedir (Şekil 3.5 sol panel). 20’den fazla çalışanlı firmaların dinamikleri oldukça farklı olup, 2007 ila 2009 yılları arasında büyüme azalmıştır ve 2010 yılında önemli bir artış yaşanmıştır.37 Ayrıca, 20’den fazla çalışanlı firmalar grubu içinde hizmet ve imalat firmaları 2010 yılına kadar toplam firma sayısında benzer paya sahiptir (Şekil 3.5 sağ panel).

37- TÜİK personeline göre, 20’den fazla çalışanlı firmaların sayısındaki artış firmaların listelenmesinde kullanılan metodolojideki hiçbir değişiklikle açıklanamaz. Bu artışa dair açıklamalardan bazıları şunlardır: hükümetin kayıtdışılığı azaltma doğrultusundaki çalışmalarından dolayı firmaların kayıt altına alınmasını ve Kasım 2010’da getirilen kapsamlı vergi affı. Mevcut firmaların genişlemesine kıyasla firmaların sayısında reel artışın bulunup bulunmadığı sorusunun çözümlenmesi için firmaların yaş bilgileri gereklidir ki, bu bilgiler hâlihazırda mevcut değildir (firmaların tescil yılı bilgilerini elinde bulunduran Maliye Bakanlığı ile irtibatlar sürdürülmektedir).

49

50

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.5 Sektörlere göre firma sayısı, 2005-2010

Her türlü ölçekteki firmalar (popülasyon+örneklem)

20’den fazla çalışanlı firmalar (sadece popülasyon)

Kaynak: TÜİK YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

Türk ekonomisi küçük ölçekli firmaların hâkimiyetindedir. Tablo 3.1’de (20’den az çalışanı bulunan firmalar şeklinde tanımlanan) küçük ölçekli firmaların toplam firma ve toplam istihdam içindeki payları itibariyle Türkiye ve üç kalkınmış ve üç kalkınmakta olan ülke birlikte karşılaştırılmaktadır. Küçük ölçekli firmaların payı ile ülkelerin gelir düzeyleri arasında bir ilişki gözükmemektedir. Öte yandan, her ülkede küçük ölçekli firma-

lar hem firma hem de toplam istihdam payları açısından imalat sektörüne göre hizmet sektöründe daha yaygındırlar.

Buna tek istisna Fransa’dır. Her ne kadar bu sonuç Türkiye için de geçerliyse de, Türkiye her iki sektör için aykırılık göstermektedir.38 Öyle ki, küçük ölçekli firmalar hizmet sektöründeki tüm firmaların neredeyse yüzde 99’unu kapsamaktadır.

38- Küçük ölçekli firmaların istihdama olan katkıları bakımından sonuçlar ile Ayyagari ve diğerleri (2011) tarafından ulaşılan sonuçlar arasındaki açık tezat farklı kaynakların referans alınmasıyla (Ayyagari ve diğerleri Dünya Bankası İşletme Anketlerini referans almaktadır), farklı istihdam tanımlarına dayanılmasıyla (Ayyagari ve diğerleri sadece tam zamanlı daimi çalışanları saymıştır) ve küçük ölçekli firmalar için farklı eşik değerlerinin kullanılmasıyla (Ayyagari ve diğerleri 5-19 arası sayıda çalışan kullanırken, yukarıda sonuçlarda 20’nin altında sayıda çalışan istihdam eden tüm firmalar sayılmaktadır) açıklanabilir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO 3.1 Türkiye’de ve seçilmiş ülkelerde küçük ölçekli firmaların payı

Not: Türkiye verileri 2005-2010 yılları ortalamalarıdır; diğer ülkeler için ise, veriler 1990’lı yıllara aittir.

Kaynak: Bartelsman ve diğerleri (2004) ve yazarların hesaplamaları.

20’den fazla çalışanlı firma popülasyonuna odaklı olarak, daha küçük firmalar (20-49 çalışanlı) her bir sektördeki toplam firma sayısının yarıdan fazlasını oluşturmaktadır ve bu kategori en fazla 2009 ila 2010 yılları arasında artmıştır (Şekil 3.6). 2010 yılında bu firmaların payı madencilik sektöründe en düşük

(yüzde 56) ve hizmet sektöründe en yüksek (yüzde 68) seviyededir. En büyük ölçekli firmalar (200 veya üzeri çalışanlı) madencilik hariç (ki, bu sektörde toplam firma sayısının yüzde 13’ünü oluşturmaktadırlar) tüm sektörlerdeki toplam firma sayısının yüzde 10’undan daha azını oluşturmaktadırlar.

51

52

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.6 Firma büyüklüklerine ve sektörlere göre 20’den fazla çalışanlı firmaların sayısı, 2005-2010

Kaynak: TÜİK İA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

20’den fazla çalışanlı firmalar Türkiye’nin ölçek skalasının alt bölümünde yoğunlaşmışlardır. 20-49 arası çalışan istihdam eden firmalar sadece Türkiye içindeki diğer ölçek kategorilerine kıyasla değil ayrıca, 20-49 çalışanlı firmaların Şili, Endonezya ve Fas’taki 20+ çalışanlı toplam firma sayısındaki paylarına kı-

yasla da en büyük paya sahiptir. Bu kategorideki firmaların sayısı Türkiye’deki 20’den fazla çalışanlı toplam firma sayısının yüzde 62’sini oluşturmaktadır. Öte yandan, 100-249, 250-499 ve 50+ çalışanlı firmalar Şekil 3.7’de görünen ülkelere kıyasla Türkiye’de en düşük paya sahip firmalardır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.7 20’den fazla çalışanlı toplam firma sayısındaki paylarına (%) göre ölçek kategorileri

Not: Türkiye ile ilgili veriler 2005-2010 yıllarını kapsamaktadır ve Şili, Endonezya ve Fas ile ilgili veriler ise 1990’lı yıllar ile 2000’li yıllar arasını kapsamaktadır.

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri ile yazarların hesaplamaları.

20’den fazla çalışanlı firmaların Türkiye firma büyüklüğüne göre konsantrasyonu Şili, Endonezya ve Fas ile karşılaştırılabilirdir. 2005-2010 döneminde, istihdam edilen toplam çalışan sayısının yüzde 55’i Türkiye’nin en büyük 10 firmasında istihdam edilmiştir. Bu oran Şili ve Fas için hemen hemen aynıdır

ancak Endonezya’dan daha düşüktür.

Yüzde birlik dilimdeki en büyük firmaların Türkiye’deki toplam istihdamdaki payı Şili ve Fas’taki yüzde birlik dilimdeki en büyük firmaların payından bir miktar daha yüksek olmakla birlikte Endonezya’dakinden bir miktar daha düşüktür.

53

54

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.8 Firma büyüklüklerine göre toplam istihdam yoğunlaşması 80 70 60

%

50 40 30 20 10 0 Endonezya

Şili

İlk %1

İlk %5

Fas

Türkiye

İlk %10

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri (2013)

Türkiye’de sektör içi firma büyüklük dağılımı diğer ülkelerle kıyaslanabilir durumdadır. Çapraz ülke sektör ortalamasına göre normalleştirilmiş varyasyon katsayısıyla ölçülen39 sektörlere göre firma büyüklüklerinin dağılımı Tablo 3.2’de gösterilmektedir. 1’in üzerindeki katsayıları ile ilgili ülke sektöründeki firma büyüklük dağılımının söz konusu sektörde ortalama çapraz ülke varyasyon değerinden daha yüksek olduğuna işaret etmektedir. Türkiye, skalanın en düşük (Portekiz) ve en yüksek (ABD) iki ülkesi arasında yer almaktadır ve Meksika, Macaristan, Romanya ve Fransa ile karşılaştırılabilir durumdadır. Hem

imalat hem de hizmet sektörlerinde, Türkiye’nin firma büyüklüğündeki varyasyonu mukayese yapılan pek çok ülkeye göre daha yüksektir. Gıda ürünleri imalatı, kok kömürü ve petrol ürünleri imalatı, makine ve ekipman imalatı ve telekomünikasyon ve ulaştırma sektörleri gibi bazı sektörlerde, Türkiye’deki firma büyüklüklerinin dağılımı, çapraz ülke ortalamasının en az iki katıdır. Öte yandan, yayıncılık ve matbaacılık ve motorlu taşıtlar haricindeki ulaştırma ekipmanı sektörleri, 0,70’li katsayılarla diğer ülkelere göre büyüklük bakımından çok daha konsantredirler.

39- Çapraz ülke sektör ortalamaları Bartelsman et al. (2004)’den alınmıştır; bu veriler 17 ülkeye ait verileri içermektedir (Portekiz, Fransa, ABD, Meksika, Romanya, Macaristan, Slovenya, Kore, Tayvan, Estonya, Brezilya, Letonya, Arjantin, İtalya, Hollanda, Finlandiya ve Birleşik Krallık’tır).

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO 3.2 Firma büyüklüklerinin sektör için katsayı varyasyonu (çapraz ülke sektör ortalamasıyla normalleştirilmiştir)

Not: * Tarım sektörü kapsam dışıdır.

Kaynak: Bartelsman ve diğerleri (2004) ve yazarların hesaplamaları.

Türkiye’de firma giriş çıkış devir hızı oldukça dinamiktir. Brüt giriş oranı Şekil 3.9’da, belirli bir yılda giriş yapan firmaların sayısının (bir diğer deyişle, 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonunda ilk defa görünenler) toplam yerleşik ve yeni giriş yapan firma sayısına bölünmesiyle tanımlanmaktadır. Çıkış oranı ise, belirli bir yılda 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonundan çıkış yapan firma sayısının bir önceki yıldaki yerleşik firma sayısına bölünmesiyle tanımlanmaktadır.

Bu modifiye edilmiş “giriş” ve “çıkış” tanımlarına göre, Türkiye’de brüt firma giriş çıkış devir hızı, 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonunda yer alan firmaların yüzde 40’ından fazlasının ilk defa bu popülasyonda yer aldığı 2010 yılına kadar oldukça yüksektir (yüzde 20 ila 40), ki bu durum brüt firma giriş çıkış devir hızının yüzde 50’nin üzerinde olduğuna işaret etmektedir. Bu rakam Bartelsman

ve diğerleri (2004)’de gösterildiği üzere sanayileşmiş ülkelerde gözlenen yüzde 3-8 aralığındaki, ya da geçiş ekonomilerindeki yüzde 10-13 aralığındaki brüt firma giriş çıkış devir hızının çok çok üzerindedir. (Ancak analizimizin ancak -20 ve +20 marjındaki giriş çıkış devir hızını ölçebileceği unutulmamalıdır).

Brüt firma giriş çıkış devir hızının (giriş artı çıkış oranları) net giriş çıkış devir hızından (giriş eksi çıkış oranları) çok daha yüksek olması ve bazı yıllarda (örneğin 2006 ve 2010 yılında) pek çok geçiş ekonomilerinde olduğu gibi, giriş oranlarının çıkış oranlarını aştığı dikkat çekicidir ki bu durum yeni firmaların sadece eski firmaların yerine pazara giriş yapan firmalar olmadığı, daha önce var olmayan, yeni pazarlara giriş yapan firmalar olduğuna da işaret edebilir (Bartelsman ve diğerleri 2004).

55

56

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.9 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonu içinde brüt firma giriş ve çıkış devir hızı ve net giriş çıkış devir hızı, 2006-2010

,

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

Türkiye’de firma giriş çıkış devir hızı sektörden sektöre oldukça değişmektedir.

Genel olarak, firma sayısındaki erime (genel oranın iki katıyla) inşaat sektöründe en yüksek düzeydedir ve hizmet sektöründe imalat sektörüne kıyasla yüzde

10 daha yüksektir (bkz. Tablo 3.3). Detaylı sektörler açısından, brüt firma giriş çıkış devir hızı petrol ürünlerinde ve motorlu araç imalatında en düşük ve fabrikada üretilen metal ve diğer nakliye ekipman imalatında ise en yüksektir.

TABLO 3.3 Sektöre göre brüt firma giriş çıkış devir hızları (20+çalışanlı firma popülasyonuna giriş ve çıkış yapan firmalar, istihdam ile ağırlıklı ve ülke ortalamasına göreli şekilde)

Kaynak: Yazarların hesaplamaları.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türk ekonomisinin ağırlıklı olarak sektör içinde yaratıcı yıkıcılıkla karakterize edildiğinin kanıtı mevcuttur. Firma sayısındaki erimenin arkasındaki temel itici gücü değerlendirmenin bir yolu sektörler içindeki giriş ve çıkış oranları arasındaki korelasyona bakılmasıdır (Bartelsman ve diğerleri 2004). Önemli düzeyde yapısal değişim mevcut ise (kaynakların sektörler arasında yeniden tahsisi söz konusuysa) daralan sektörlerde çıkış oranları yüksek olmalıdır. Büyüyen sektörlerde ise giriş oranları yüksek olmalıdır ki, bu durum negatif korelasyona sebep olur. Öte yandan, sektör içindeki yaratıcı yıkım firmaların giriş ve çıkışlarının ardındaki itici unsursa, firma giriş oranları yüksek olan sektörlerde firma çıkış oranları da yüksek olmalıdır ki, bu durumda pozitif korelasyon gözlenecektir. Basit yıllık korelasyonlar için Tablo 3.4’te görüldüğü üzere, Türkiye’de sektör içi yaratıcı yıkım, hizmet sektöründe değil fakat imalat sektöründe önemli düzeydedir. Diğer pek çok ülkede olduğu gibi, firma büyüklüğünün ayarlanması Türkiye için önemli bir fark yaratmaktadır: hizmet sektörü için korelasyon artmakta ve önemli hale gelmektedir; bu, pazara giriş ve çıkış yapan hizmet firmalarının büyüklüklerinin detaylandırılan

sektörler arasında farklılık göstermekte olduğuna işaret etmektedir. (Fransa hariç, Portekiz ve ABD gibi) Sanayileşmiş ülkeler oldukça yüksek pozitif ağırlıklı korelasyon oranlarına sahiptirler. Bu, söz konusu ülkelerdeki sektörel yapının oturmuş olduğunu ve eğer varsa, diğer sektörlerin pahasına oldukça az sayıda hızla büyüyen sektör bulunduğunu göstermektedir. Ancak, geçiş ekonomilerinde, korelasyon oranları görece düşüktür (Letonya ve Romanya örneklerinde 0,2’den daha az) ve önemsizdir.

Bu, söz konusu ülkelerde bazı sektörlerin genişlediğine, bazılarının ise daraldığına işaret etmektedir. 0,28 düzeyindeki korelasyon oranıyla Türkiye geçiş ekonomilerinin hemen üstünde yer almasına karşın, sanayileşmiş ülkelerin çok çok gerisindedir ki, bu durum sektörel düzenlemelerin hâlâ devam ettiği anlamına gelebilir. Dönem ortalamalarının korelasyonlarına bakılması, firma giriş ve çıkışlarında sanayi değişikliklerinin aynı yıl içinde gerçekleşmeme olasılığını açıklamaktadır. Bu durum, sektör içi yaratıcı yıkımın, Türkiye’de tarım dışı sektörlerde firma giriş ve çıkışı ardındaki esas güç olduğunu gösteren delili güçlendirmektedir.

57

58

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO 3.4 Endüstriler genelinde firma giriş ve çıkış oranlarının korelasyonu

c

Not: * %10 ile önemli düzeydedir;

a- 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonuna giriş/çıkış;

b- Türkiye: 2005-2001, diğer ülkeler: 1990’lar.

c- Şirket büyüklüğüne göre ağırlıkları alınmış.

3.3.1 Türkiye’de en fazla işi tarım dışı sektörlerdeki ne çeşit firmalar yaratmıştır?

dencilik ve inşaat sektörlerinden hizmet ve imalat sektörlerine doğru bir akış söz konusudur.

Hizmet firmaları Türkiye’de istihdamın çoğunluğunu sağlamaktadırlar. İstihdam açısından, hizmet sektörü tarım dışı sektörlerdeki toplam istihdamın yüzde 60’ını oluştururken, 20’den fazla çalışanlı firmalarda ise tarım dışı istihdamın sadece yarısını oluşturmaktadırlar. İmalat firmaları tarım dışı sektörlerde çalışanların üçte birini (ve 20’den fazla çalışanlı firmalarda çalışanların yaklaşık yüzde 40’ını) absorbe etmektedir. 2009 yılından bu yana, işgücü itibariyle ma-

Türkiye’de 2010 yılında net istihdam yaratma oranı yaklaşık yüzde 6’dır. Net istihdam yaratma oranının tanımı Kutu 3.3.’te sunulmaktadır. Bu ölçü kullanılarak, Şekil 3.10’un sol panelinde Türkiye’deki genel istihdam yaratma oranı ve 2005 ve 2010 yıllarında sektörlere göre istihdam yaratma oranı gösterilmektedir. 2006 ve 2007 yıllarında yüzde 8 ile başlayan istihdam yaratma oranı, 2008 yılında yüzde 4’e gerilemiş ve 2009 krizi sırasında dramatik bir şe-

59

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

kilde eksi % 5’e gerilemiştir ve 2010 yılında %6’ya yükselmiştir. Şekil 3.10’un sağ panelinde, 20 ve üzeri sayıda çalışanı bulunan firmalarda net istihdam yaratımı, firmaların pazara giriş, çıkış ve daralma durumuna katkılarına ayrıştırılmaktadır. 2010 yılına kadar, genişlemekte olan firmaların pazara yeni giriş yapan firmalara göre daha önemli

bir role sahip oldukları, bununla birlikte 2010 yılında ise, 20 ila 49 arası çalışan istihdam eden firmaların pazara girişlerinde yukarıda belirtilen artışın yerleşik firmaların genişlemesinden daha fazla şekilde toplam istihdam yaratımına katkıda bulundukları gözlenebilir. İstihdam yıkımı açısından, daralan ve çıkış yapan firmalar bu sürece oldukça eşit şekilde katkıda bulunmuşlardır.

ŞEKİL 3.10 İstihdam yaratma oranı, 2006-2010

10

İstihdam Artışı (%)

8 6 4 2 0 -2

2006

2007

2008

2009

2010

Firma tiplerine göre ortalama net istihdam yaratma oranı (sadece popülasyon) İstihdam Yaratma Oranı (%)

Ortalama toplam istihdam yaratma oranı (popülasyon + örneklem)

40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 -10.0 -20.0 -30.0

2006

2007

2008

-4

Küçülen Firmalar

Kapanan Firmalar

-6

Büyüyen Firmalar

Genel

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

2009

2010 Yeni Kurulan Firmalar

60

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kutu 3.3 İstihdam Yaratma Oranı ve Verimlilik Tanımları Bu araştırmada, Davis ve Haltiwanger (1999)’un istihdam yaratma oranı tanımını takip etmekteyiz. Bu tanıma göre, istihdam yaratma oranı; t-1 dönemine ait istihdam ve t dönemine ait istihdam arasındaki farkın t-1 ve t dönemlerindeki basit istihdam ortalamasına bölümüdür. Dolayısıyla: JCRt =

2 (Lt-Lt-1) ,formülü uygulanır.

Lt+Lt-1

Bu formülde JCRt “t” anındaki net istihdam yaratma oranı (pazara giriş yapan firmalar ve genişleyen firmaların yarattığı istihdamdan, pazardan çıkan firmalara ve daralan firmaların sebep olduğu istihdam yıkımı düşüldükten sonra kalan istihdam) ve “Lt” ise “t” anındaki istihdamdır. Bu ölçü sıfır değeri etrafında - [-2, 2] kapalı aralığında - simetrik olma avantajına sahiptir ve pazara giriş ve çıkış yapan firmaların sebep olduğu istihdam yaratımının tahmin edilmesine olanak vermektedir (Davis and Haltiwanger 1999).

Aşağıdaki analizde verimliliğin iki ölçüsü: işgücü verimliliği ve toplam faktör verimliliği kullanılmaktadır. İşgücü verimliliği bir firmanın çalışılan her bir saatlik iş için sağladığı katma değer şeklinde hesaplanır.

TFV ise 2 haneli her bir NACE sektörü için Levinsohn-Petrin prosedürü kullanılarak tahmin edilir. Firmanın sermaye stoğu ise firmaların yıllık yatırımları ve amortisman payları kullanılarak tahmin edilir.

2006-2010 döneminde inşaat firmaları en yüksek net istihdam yaratma ve yıkım oranlarına sahipken, hizmet firmaları en düşük oranlara sahiptir. İnşaat firmaları en yüksek kriz öncesi istihdam yaratma oranlarına sahipken (2006 ve 2007 yıllarında yaklaşık yüzde 15), bu firmaları madencilik ve hizmet firmaları takip etmiş, imalat firmalarının istihdam yaratma oranı yüzde 6-7 civarında kalmıştır. 2009 krizi sırasında, imalat firmaları yüzde 8 ile en yüksek net istihdam yıkımını tecrübe ederken, bu firmaları yüzde 7 ile inşaat ve madencilik firmaları takip etmiş, hizmet firmaları yüzde 2 ile kriz sırasında en düşük net istihdam yaratım oranına sahip olmuştur. Bu, İşgücü Anketleri’nin analizinden toplanan delillerle oldukça tutarlıdır (Dünya Bankası ve Kalkınma Bakanlığı 2013, ayrıca

Bölüm 2 ile karşılaştır). Son olarak, 2010 yılında yüzde 5 ile hizmet sektöründeki firmalar hariç, tüm sektörlerdeki firmalar yüzde 7 oranında istihdam yaratmışlardır. Net istihdam yaratma oranının frekans dağılımı inşaat firmalarında en yüksekken, hizmet firmaları en konsantre dağılıma sahiptirler (Ek 3.1 Şekil A3.1’de görüldüğü üzere). Bu, pek çok inşaat firmalarının ya firma girişi ya da genişleme aracılığıyla istihdam yarattıklarına, pek çoklarının ise pazardan çıkış veya daralma yoluyla istihdamı ortadan kaldırdıklarına işaret etmektedir. Öte yandan, hizmet sektörünün çoğunluğu, bu sektör içindeki farklı firmalar arasında net istihdam yaratımında düşük varyansla, 2010 yılında net istihdam yaratır gözükmektedir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.11 Sektörlere göre istihdam yaratma oranı dağılımı, 2010

Not: Hesaplama sadece 20’den fazla çalışanlı firmalara dayanmaktadır.

Kaynak: YİA’ya dayanarak yazarların hesaplamaları.

Büyük firmalar Türkiye’de en yüksek net istihdam yaratma oranına sahiptirler.40 2006 ve 2007 yıllarında 50 veya üzeri çalışan istihdam eden firmalar yüzde 15 veya üzeri oranda istihdam yaratırken, 20 ila 49 arası çalışan istihdam eden firmalarda net istihdam yaratma oranı sadece yüzde 3’tür (Şekil 3.12). 2009 krizinde, istihdam yaratma ve istihdam yıkımı arasındaki fark 200 ve üzeri sayıda çalışan istihdam eden firmalar için önemli ölçüde daralırken (yüzde 11’den yüzde 3’e), 50 ila 199 çalışan istihdam

40- Bu sonuç Ayyagari ve diğerleri (2011) ile tutarlıdır.

eden firmalar için net istihdam yaratma oranı sıfıra gerilemiştir. Daha küçük firmalar (yani 20 ila 49 arasında çalışan istihdam eden firmalar) için, 2008 yılında istihdam yıkım oranı istihdam yaratma oranını aşmıştır ve ara 2009 yılında eksi 10’a gerilemiştir. 2010 yılına gelindiğinde ise, bu firmalardaki istihdam oranı istihdam yıkım oranına benzer düzeydedir. Bu durum, pek çok firmanın hâlâ net istihdam yıkımı yaşarken bazı firmaların krizden toparlanmaya başladıklarına yorulabilir (Şekil A3.1).

61

62

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.12 Firma büyüklüklerine göre istihdam yaratma oranı, 2006-2010

Pazara giriş anındaki şirket büyüklüğünün önemli derecede azaldığı 2010 yılına kadar, faal firma büyüklüğü pazara giriş yapan firma büyüklüğünden bir miktar daha fazladır. Bartelsman, Haltiwanger ve Scarpetta (2004) istihdam yaratımını, pazara giriş anındaki firma büyüklükleri ile firmaların yıllar içindeki büyüklükleri-

ni kıyaslayarak, geçiş ekonomilerindeki firmaların pazara giriş sonrası faaliyete devam etme ve büyüme oranları perspektiflerinden incelemektedirler. Yukarıda belirtildiği üzere, YİA veri setinde firmaların tescil yılı bilgileri yer almadığından, firma yaşı ancak 20’den fazla çalışanlı firma popülasyonuna giriş esas

ŞEKİL 3.13

2008

2009 yaş=1

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

yaş=3

Tüm sektörler

İmalat S.

Tüm sektörler

İmalat S.

Tüm sektörler

İmalat S.

Ortalama Firma Büyüklüğü

İmalat ve tüm sektörler için firma yaşına göre ortalama firma büyüklüğü (20’den fazla çalışanlı firmaların popülasyonuna dayalı olarak), 2008-2010

2010 yaş=5

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

alınarak tanımlanabilmektedir. Yine de, Şekil 3.13’te 20 veya üzeri çalışan istihdam eden faal firmalardan ne kadarının YİA popülasyonunda yer almaya başladıktan sonra ölçekçe büyüme kaydettiklerini incelemektedir. Üç yıllık firmalar itibariyle, bir ortalama imalat firmasında 2008 yılında 61 çalışan istihdam edilmektedir ki, bu rakam söz konusu yıl içinde pazara giriş yapan bir ortalama imalat firmasının çalışan sayısından ancak dört kişi fazladır (bu fark tüm sektörler için sekiz kişidir). 2009 yılı itibariyle, pazara giriş anında olduğu kadar imalat sektörü dışındaki firmalar başta olmak üzere, üç yıllık firmalarda da firma büyüklüğü artmaktadır. Son olarak, 2010 yılında, pazara giriş anında firma büyüklüğü azalmaktadır çünkü, daha önce görüldüğü üzere, 20 ila 49 arası çalışan istihdam edilen pek çok firma pazara giriş yapmak suretiyle, pazara giriş anındaki firma büyüklüğünün azalmasına ve pazara giriş yapan firmalar ile faal firmalar arasındaki ölçek farkının artmasına sebep olmaktadırlar. Beş yıllık firmalarda

firma büyüklüğünün üç yıllık firmaların aşağısında olması ilginçtir. Fark oldukça küçük olmakla birlikte, bu durumun ilgili kuruluş yıllarındaki ekonomik şartlardan etkilenmiş olması muhtemeldir. Üç yıllık firmalar 2008 yılında kurulmuştur. Bu yıl, son çeyreğe kadar güçlü bir büyüme yılıdır.

Net istihdam yaratım oranı Türkiye’nin Doğu bölgesinde en yüksek, Batı bölgesinde ve İstanbul’da en düşüktür.41 Türkiye’nin Doğu bölgesinde 2006-2010 dönemi boyunca en yüksek net istihdam yaratım oranları gerçekleşmiştir (20062007 yılları arasında yüzde 12-14 arası net istihdam yaratım oranları). Doğu Anadolu bölgesi 2009 krizi sırasında net istihdam yıkımı görülmeyen yegâne bölgedir (Şekil 3.14). Öte yandan, Batı Anadolu bölgesi ve İstanbul’da en düşük net istihdam yaratım oranları görülmektedir (yüzde 7) ve 2009 yılındaki net istihdam yıkımı en fazla buralarda gerçekleşmiştir (sırasıyla, eksi yüzde 7 ve eksi yüzde 6).

ŞEKİL 3.14 Bölgelere göre istihdam yaratımı, 2006-2010

41- İllerin bölgelere göre dağılımı şu şekildedir: Doğu Anadolu Bölgesi (Ağrı, Erzurum, Gaziantep, Malatya, Mardin, Şanlıurfa, Van), İstanbul (İstanbul), Orta Anadolu Bölgesi (Ankara, Kayseri, Kırıkkale, Konya), Kuzey Anadolu Bölgesi (Kastamonu, Samsun, Trabzon, Zonguldak), Güney Anadolu Bölgesi (Adana, Antalya, Hatay) ve Batı Anadolu Bölgesi (Aydın, Balıkesir, Bursa, İzmir, Kocaeli, Manisa, Tekirdağ).

63

64

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

3.3.2 Türkiye’de ne çeşit firmalar en verimli firmalardır?

Hizmet firmaları Türk ekonomisinde en yüksek katma değere sahip firmalardır. Ancak, 20’den fazla çalışanlı firmalar içinde, imalat firmalarının sağladığı katma değer hizmet firmalarınınkinden bir miktar daha fazladır. Şekil 3.15’in sol panelinde gösterildiği üzere, hizmet firmaları Türk ekonomisine en yüksek katma değeri sağlarken, imalat firmaları bu düzeye erişmeye çalışmaktadırlar. Özellikle, hizmet ve imalat firmalarının sağladıkları katma değer 2009 küresel

krizinden oldukça olumsuz yönde etkilenmiş olup, hizmet sektöründeki firmalar açısından 2010 yılında bu durumda herhangi bir toparlanma yaşanmazken, imalat ve madencilik firmalarının katma değerleri krizden etkilenmemiş görünmektedir. 20 veya üzeri çalışan istihdam eden firmalar için farklı bir resim mevcuttur. Hizmet ve imalat firmalarında katma değer düzeyleri 2009 krizinde azalırken ve 2010 yılında toparlanırken de birbirine yakın hareket ederken, imalat firmaları çok daha güçlü bir şekilde toparlanmışlardır (Şekil 3.15 sağ panel).

ŞEKİL 3.15 Sektörlere göre katma değer, 2005-2010 Tüm büyüklüklerdeki firmalar (popülasyon + örneklem)

20’den fazla çalışanlı firmalar (sadece popülasyon)

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Yaratılan katma değerin hemen hemen yarısı 200 veya üzeri çalışan istihdam eden firmaların katkısıyla gerçekleşmiştir. Tarım dışı sektörlerde istihdam edilen çalışanların yüzde 30’undan azını istihdam etmelerine karşın, 200 veya üzeri çalışan istihdam eden firmalar Türk ekonomisinde yaratılan katma değerin neredeyse yarısına katkı yapmaktadırlar (Şekil 3.16) ki, bu durum söz konusu firmaların verimliliklerinin daha küçük ölçekli firmalara göre daha yüksek olduğuna işaret eden ilk kanıttır. 20’den daha az çalışan istihdam eden ve fakat

ŞEKİL 3.16

Katma Değer Payları (%)

Firma büyüklüklerine göre katma değer, 2005-2010

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

tarım dışı istihdamın neredeyse yarısını absorbe etmelerine karşın toplam katma değerin üçte birinden azını üreten firmalar içinse bunun tersi geçerlidir. Özellikle, 50 veya üzeri çalışan istihdam eden firmaların toplam katma değerdeki payları zaman içinde kademeli bir şekilde artarken, daha küçük firmaların gerilemektedir (toplam katma değerdeki payları 2009 ila 2010 yılları arasında yüzde 8’den yüzde 12’ye yükselen 20 ila 49 arası çalışan istihdam eden firmalar hariç).

65

66

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de sermaye yoğun sektörlerdeki firmaların sağladığı ortalama katma değer, 250 ila 499 arası çalışan istihdam edenler hariç, emek yoğun sektörlerdeki ve doğal kaynak kullanımı yoğun olan sektörlerdeki her büyüklükteki firmaların sağladığı ortalama katma değerden daha yüksektir. Bu kategorideki firmalar için ise, doğal kaynak kullanımı

yoğun sektörlerdeki firmalar daha yüksek ortalama katma değere sahiptirler.

Türkiye’deki bu eğilim, 250 ila 499 arası çalışan istihdam eden firmalar hariç Şili ve Endonezya’daki her büyüklükteki firmalar ve 250 ila 499 arası çalışan istihdam eden Fas’taki tüm firmalarınkiyle benzerlik göstermektedir.

ŞEKİL 3.17 Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör yoğunluğuna göre ortalama katma değer Şili: Ortalama katma değer, firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre

Endonezya: Ortalama Katma değer, firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre

büyüklük sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

büyüklük emek yoğun

Fas: Ortalama katma değer, firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre

sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

emek yoğun

Türkiye: Ortalama Katma değer firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre

büyüklük sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

büyüklük

emek yoğun sermaye yoğun

emek yoğun

doğal kaynak yoğun

Not: X eksenlerinin üzerindeki her bir değerle temsil edilen firma büyüklük kategorileri şu şekildedir: 1: 20-49, 2: 50-99, 3: 100-249, 4: 250-499, 5: 500+. Türkiye ile ilgili veriler 2005 ila 2010 yılları arasındaki dönemi kapsarken, Şili, Endonezya ve Fas için 2000’li yılları kapsamaktadır.

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri ile yazarların Türkiye için hesaplamaları.

67

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de OECD sınıflandırmasına göre yüksek verimlilik düzeyine sahip sektörlerde faaliyet gösteren firmalar tüm ölçek büyüklük gruplarında en yüksek ortalama katma değere sahiptirler. Ortalama katma değer sıralamasında yüksek verimlilik düzeyine sahip sektörleri, orta derecede verimliliğe sahip sektörler ve düşük derecede verimliliğe sahip sektörler takip etmektedir. Firma büyüklük sıralamasında kategori yükseldikçe, or-

talama katma değer farkı mutlak verilere göre artmaktadır. Her ne kadar bu sıralama şaşırtıcı değil ve Şekil 3.18’de görüldüğü üzere, Şili ve Endonezya’da gözlenenle benzerlik arz etmekteyse de, Türkiye’de yüksek verimlilik düzeyine sahip sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ile orta derecede verimli sektörlerde faaliyet gösteren firmalar arasındaki katma değer farkı, Şili ve Endonezya’daki farklardan daha azdır.

ŞEKİL 3.18 Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör verimlilik kategorisine göre ortalama katma değer Şili: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre ortalama katma değer

Endonezya: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre ortalama katma değer

büyüklük düşük verimlilik yüksek verimlilik

büyüklük orta verimlilik

Fas: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre ortalama katma değer

düşük verimlilik yüksek verimlilik

orta verimlilik

Türkiye: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre ortalama katma değer

büyüklük düşük verimlilik yüksek verimlilik

orta verimlilik

büyüklük düşük verimlilik

orta verimlilik

yüksek verimlilik

Not: X eksenlerinin üzerindeki her bir değerle temsil edilen firma büyüklük kategorileri şu şekildedir: 1: 20-49, 2: 50-99, 3: 100-249, 4: 250-499, 5: 500+. Türkiye ile ilgili veriler 2005 ila 2010 yılları arasındaki dönemi kapsarken, Şili, Endonezya ve Fas için 2000’li yılları kapsamaktadır.

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri ile yazarların hesaplamaları.

68

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Şili, Endonezya ve Fas’taki durumdan oldukça farklı olarak, Türkiye’de sermaye, emek ve doğal kaynak kullanımı yoğun sektörlerde ve tüm firma büyüklük gruplarında hemen hemen eşit sayıda çalışan istihdam edilmektedir. Şili ve Endonezya’da tüm firma büyüklük grupları için, doğal kaynak kullanımı yoğun sektörlerde sermaye ve emek yoğun sektörlere kıyasla daha fazla sayıda kişi istihdam edilmektedir. Şekil 3.19’dan elde edilen bir diğer ilginç gözlem de, her bir firma büyüklüğü kategorisinde istihdam edilen çalışan sayısı arasındaki fark, diğer ülkelerde istihdam edilenler-

le kıyasla daha azdır. 50-99 ve 250-499 arası çalışan istihdam eden firmalardaki toplam çalışan sayısı ile 20-29 ve 100249 arası çalışan istihdam eden firmalardaki toplam çalışan sayısı birbirine oldukça yakındır. En büyük firma kategorisi olan 500 ve üzeri çalışan istihdam eden firmalarda ise, 50-99 arası çalışan istihdam eden en küçük firma grubundaki toplam çalışan sayısının sadece 2,3 katı fazla çalışan istihdam edilmektedir. Çalışan sayısı açısından en büyük firmalar ile en küçük firmalar arasındaki toplam çalışan sayısı arasındaki fark Endonezya’da yaklaşık 5 kat iken, Fas ve Şili için 3 kattır.

ŞEKİL 3.19 Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam Şili: Firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam

büyüklük sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

emek yoğun

Fas: Firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam

büyüklük sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

emek yoğun

Endonezya: Firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam

büyüklük sermaye yoğun doğal kaynak yoğun

emek yoğun

Türkiye: Firma büyüklüğü ve sektör yoğunluğuna göre toplam istihdam

büyüklük sermaye yoğun

emek yoğun

doğal kaynak yoğun

Not: X eksenlerinin üzerindeki her bir değerle temsil edilen firma büyüklük kategorileri şu şekildedir: 1: 20-49, 2: 50-99, 3: 100-249, 4: 250-499, 5: 500+. Türkiye ile ilgili veriler 2005 ila 2010 yılları arasındaki dönemi kapsarken, Şili, Endonezya ve Fas için 2000’li yılları kapsamaktadır.

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri ile yazarların hesaplamaları.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de OECD sınıflandırmasına göre düşük verimlilik düzeyine sahip sektörlerde faaliyet gösteren firmalar, 500’den fazla kişi çalıştıran firmalar hariç diğer tüm firma büyüklükleri için, orta ve yüksek derecede verimlilik düzeyine sahip sektörlerde istihdam edilenden daha fazla kişiyi istihdam etmektedirler.

500’den fazla kişiyi çalıştıran firmalar kategorisinde, yüksek ve düşük derecede verimlilik düzeyine sahip sektörlerde eşit sayıda kişi istihdam edilmektedir.

Türkiye’deki bu eğilim Fas’ta görülene hemen hemen benzerdir. Fas’ta düşük

derecede verimlilik düzeyine sahip sektörler, 500’den fazla kişi istihdam edilen firmaların yer aldığı kategori hariç, açık ara en fazla kişiyi istihdam eden sektörlerdir. Bu kategori için, düşük ve yüksek dereceli verimliliğe sahip sektörlerde aynı sayıda kişi istihdam edilmektedir.

Sektör verimlilik ve istihdam paylarındaki eğilimler en çok 100’den fazla çalışan istihdam edilen firmalar için diğer verimlilik gruplarına göre daha fazla kişinin istihdam edildiği Şili için olumlu gözükmektedir.

ŞEKİL 3.20 Şili, Endonezya, Fas ve Türkiye’de firma büyüklüğüne ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam Şili: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam

büyüklük düşük verimlilik yüksek verimlilik

orta verimlilik

Fas: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam

büyüklük düşük verimlilik yüksek verimlilik

orta verimlilik

Endonezya: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam

büyüklük düşük verimlilik yüksek verimlilik

orta verimlilik

Türkiye: Firma büyüklüğü ve sektör verimliliğine göre toplam istihdam

büyüklük düşük verimlilik

orta verimlilik

yüksek verimlilik

Not: X eksenlerinin üzerindeki her bir değerle temsil edilen firma büyüklük kategorileri şu şekildedir: 1: 20-49, 2: 50-99, 3: 100-249, 4: 250-499, 5: 500+. Türkiye ile ilgili veriler 2005 ila 2010 yılları arasındaki dönemi kapsarken, Şili, Endonezya ve Fas için 2000’li yılları kapsamaktadır.

Kaynak: Hallward - Driemeier ve diğerleri ile yazarların hesaplamaları.

69

70

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de hizmet firmaları en yüksek işgücü verimliliğine sahipken, inşaat ve imalat firmaları en yüksek toplam faktör verimliliğine sahiptir. Şekil 3.21’de Türkiye’de ilgili yıl içindeki sektörel verimlilik değerleri ortalama verimlilik oranıyla normalleştirilmiş şekilde gösterilmektedir (2010 yılına ait sektörlere göre verimlilik oranları dağılımı Şekil A3.2’de gösterilmektedir). Her ne kadar bu göreceli verimlilik oranı 2005’ten 2010 yılına kadar kademeli bir şekilde düşmekteyse de, hizmet firmaları ortalamanın üzerinde bir işgücü verimliliğine sahiptir. İmalat firmalarında işgücü verimliliği önemli düzeyde artış gösterdiği 2009 yılına kadar ortalamanın yaklaşık yüzde 10 aşağısındaki bir düzeyle oldukça istikrarlı seyretmiştir. Bunun aksine, madencilik sektöründe işgücü verimliliği kriz öncesi dönemde artmaktadır ve 2008 yılında ortalamanın yüzde 10’undan fazla

artmış ve sonrasında da istikrarlı bir şekilde azalarak, 2010 yılında ortalamanın yüzde 10’undan daha düşük bir seviyeye ulaşmıştır. Son olarak, madencilik sektörü 2006’dan 2009 yılına kadar en düşük işgücü verimliliğine sahipken, bu sektörde 2010 yılında önemli bir geri dönüş yaşanmıştır. TFV’nin sektörel karşılaştırmalarının dinamikleri muhtemelen ölçümle ilgili sorunlar sebebiyle, oldukça farklı görünüm arz etmektedir.

Sadece inşaat firmaları tutarlı bir şekilde ortalamanın üzerinde TFV değerine sahipken, imalat firmaları 2009 ve 2010 yıllarında bunların düzeyini yakalamaktadır. Hizmet firmalarının TFV düzeyleri 2005 yılında bir miktar ortalamanın üzerine çıkmaya başlamışsa da, dönem boyunca gerilemiştir. Madencilik firmaları çalışma dönemi boyunca yüzde 40 ila yüzde 60 arasında olmak üzere, en düşük bağıl TFV değerine sahiptirler.

ŞEKİL 3.21 Sektörlere göre verimlilik, 2005-2010 İşgücü verimliliği

Toplam faktör verimliliği

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de yerleşik firmalar en yüksek işgücü verimliliğine sahipken, daralma veya pazardan çıkış sebebiyle olsun, eleman kaybeden firmalarsa en yüksek TFV düzeyine sahiptir. (Genişleyen veya daralan) yerleşik firmaların işgücü verimliliği 2006-2010 döneminin hemen hemen tamamında ortalamanın üzerindedir. Pazardan çıkan firmaların işgücü verimliliği ortalama değerden yüzde 5 veya yukarısı daha düşükken, pazara giriş yapan firmalarda işgücü verimlilik

oranındaki dalgalanma en yüksek düzeydedir. TFV oranlarının kıyaslanması, çalışma döneminin başında ve sonunda pazara giriş yapan ve daralan firmaların en yüksek bağıl TFV oranına sahip olduklarını göstermektedir. Genişleyen firmalar 2007 ila 2009 arasında en düşük TFV oranına sahiptir. Pazara giriş yapan firmaların bağıl TFV oranı bu firmaların işgücü verimlilik oranlarından bile daha fazla dalgalanma göstermektedir.

ŞEKİL 3.22 Firma türüne göre verimlilik, 2005-2010

İşgücü verimliliği

Türkiye’de büyük ölçekli firmalar küçük ölçekli firmalara göre çok daha verimlidir. Şekil 3.23’te farklı ölçeklerdeki firmaların işgücü ve TFV verimlilikleri gösterilmektedir. Her iki durumda da, 200 ve üzeri çalışan istihdam eden firmaların verimlilik düzeyi, daha küçük ölçekli firmaların çok çok üzerindedir. İşgücü verimliliği açısından, büyük ölçekli firmalar ortalama büyüklükteki firmalara kıyasla yaklaşık yüzde 40 daha verim-

Toplam faktör verimliliği

liyken, bu firmalarda bağıl verimlilik düzeyi 2007 ve 2008 yıllarında bir miktar gerilerken 2009 ve 2010 yıllarında toparlanma yaşanmıştır. TFV açısından, büyük ölçekli firmaların verimlilik düzeyi 2005 ve 2006 yıllarında ortalamanın yüzde 90 üzerindeyken, 2009 yılına kadar kademeli olarak ortalamanın yüzde 60’ı yukarı seviyeye gerilemiş ve 2010 yılı itibariyle yeniden ortalamanın yüzde 80’i seviyesine yükselmiştir.

71

72

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.23 Firma büyüklüğüne göre verimlilik, 2005-2010 İşgücü verimliliği

İşgücü verimliliği İstanbul için tüm yörelere kıyasla tutarlı bir şekilde en yüksek düzeydeyken, Kuzey Anadolu bölgesi için en düşük düzeydedir. TFV düzeyinin bölgesel görünümü zamanla değişiklik göstermektedir. İstanbul’daki firmalarda işgücü verimliliği ortalamadan yüzde 20 yüksektir. Orta Anadolu bölgesindeki firmalar da 2009 ve 2010 yıllarında ortalamanın üzerinde bir işgücü verimliliğine sahiptirler (Şekil 3.24 sol panel).

Kuzey ve Doğu Anadolu bölgeleri en

Toplam faktör verimliliği

düşük işgücü verimliliğine sahip bölgelerdir. Her ne kadar, 2010 yılında TFV frekans dağılımının gösterdiğine göre, İstanbul’daki firmalar kısmen diğer bölgelerdeki firmalara kıyasla daha yüksek verimlilik düzeyine sahipken ve Kuzey ve Doğu Anadolu’daki firmalar daha düşük verimlilik düzeyine sahipken (Şekil 3.24 sağ panel), bağıl TFV düzeyinin bölgesel dinamikleri - bölgeler arasında yıldan yıla izlenen keskin dalgalanmalarla birlikte - oldukça karmaşıktır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.24 Bölgelere göre verimlilik, 2005-2010 İşgücü verimliliği

3.3.3 İstihdam yaratımı ve firma verimliliği arasındaki bağlantı: tarım dışında faaliyet gösteren, verimliliği daha yüksek firmalar en fazla istihdamı yaratırlar mı?

Türkiye’de en fazla istihdamı yaratan firmalar ile verimliliği en yüksek firmalar arasında bir bağlantı mevcut mudur?

Diğer bulguların yanında, firma düzeyindeki veriler şu ana kadar büyük ölçekli firmaların en yüksek net istihdam yaratım düzeyinin yanı sıra en yüksek verimlilik düzeyine sahip olduklarını, hizmet firmalarının ise son yıllarda diğer sektörlere kıyasla en düşük net istihdam yaratım düzeyine ve ortalamanın altında verimlilik düzeyine sahip olduklarını

Toplam faktör verimliliği

ve İstanbul’un en düşük istihdam yaratım düzeyine sahip olmakla birlikte en yüksek işgücü verimliliği düzeyine sahip olduğunu göstermiştir. Peki, Türkiye’de bu iki olgu - istihdam yaratımı ve verimlilik – ne derece birbirleriyle bağlantılıdır? Bir diğer ifadeyle, verimliliği daha yüksek düzeyde olan firmalar en fazla istihdamı yaratıp, işgücünün kalkınmanın sağlanması için söz konusu daha iyi işlere doğru akışını kolaylaştırmaktalar mıdır? Aşağıdaki analizle, kesit regresyon analizleri, panel regresyon analizleri ve bileşenlerine ayırma yöntemleri kullanılarak istihdam yaratımı ve firma verimlilikleri incelenmek suretiyle, bu sorular cevaplandırılmaya çalışılmaktadır. Analiz yöntemi Kutu 3.4’te açıklanmaktadır.

73

74

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kutu 3.4 Yöntem Kesit regresyonlar Verimlilik ve istihdam yaratımı arasında kısa vadeli bir ödünleşim (trade-off) mevcuttur. Orta vadede ise, verimliliği daha yüksek ve daha rekabetçi faaliyetlerle daha fazla istihdam yaratılabilir. Verimlilik çalışan başına yaratılan katma değer (ya da çalışılan her bir saat) olarak ölçüldüğünden, kısa vadede istihdam yaratımı bir firmanın üretkenliğini bastırabilir. Dolayısıyla, bu anlık ilişkinin ötesine geçip daha uzun bir zaman aralığına bakılmalıdır. YİA veri setinin zaman aralığı 2005 ila 2010 yılları arasını kapsadığından, 2005 yılındaki firma verimliliği (yani başlangıçtaki verimlilik düzeyi) ve 2005-2010 dönemi boyunca gerçekleşen net istihdam yaratımı arasındaki ilişki, analizinin odağını oluşturmaktadır.

Bu, istihdam yaratımının altı dönemde ölçülmesini gerektirir ki, bu zamanın dönem sayısının verimlilik ve istihdam yaratımı arasındaki kısa vadeli ödünleşimden uzaklaşmak için yeterince uzun bir zaman aralığı olduğu iddia edilebilir.

2005-2010 döneminde faaliyetine devam eden firmalara odaklanılması firmaların seçiminde bir düzeltme yapılmasını gerektirir çünkü verimliliği daha yüksek firmaların faaliyetine devam ediyor olmaları ve veri setimizde yer almaları daha muhtemeldir. Şekil 3.8’in üst panelinden de gözlenebileceği üzere, faaliyetini sürdüren firmalar, sırasıyla, pazara giriş yapan veya pazardan çıkan firmalara kıyasla daha yüksek veya daha düşük verimlilik düzeyine sahiptirler.

Dolayısıyla, analizimizde bu firmalara odaklanılması, verimliliği daha yüksek firmaların faaliyetlerini sürdürmelerinin ve örneklemimize kendiliklerinden seçilmelerinin daha muhtemel olduğu varsayımının dikkate alınmasını gerektirir.

Regresyon analizinde bunu dikkate almamak istihdam yaratımı ve verimlilik arasında suni bir ilişkinin belirlenmesiyle sonuçlanabilir. Örneklem seçiminde bu sorunu düzeltmek için, analizimizde çok terimli lojistik regresyon analizi kullanılmak suretiyle, Comola ve de Mello (2009) takip edilmektedir. Bu analizin ilk aşamasında firmanın faaliyetine devam eden, pazara giriş yapan veya pazardan çıkış yapan ya da çalışma dönemi içinde hem pazara giriş yapmış hem de pazardan çıkmış bir firma olup olmadığı tahmin edilmektedir. İkinci aşamada ise net istihdam yaratım düzeyi başlangıçtaki verimlilik düzeyinin yanı sıra ihracatçılık durumu da dâhil (ki, bu firma özelliği hem verimlilik hem de net istihdam yaratımıyla ilintilidir) bir dizi diğer firma özellikleri ve birinci aşamadan dört seçim teriminin bağımsız değişken olduğu regresyon analiziyle incelenmektedir. Birinci aşamada firmaların faaliyet durumlarının tahmin edilebilmesi için, başlangıçtaki verimlilik düzeyi (İşgücü Verimliliği veya Toplam Faktör Verimliliği), ihracatçılık durumu ve NUTS2 bölgesel kukla değişkenler (bu değişkenler ikinci aşama dışında tutulan değişkenlerdir) kullanılmaktadır.

Panel regresyonlar Kesit analizi verimlilik ve istihdam yaratımı arasındaki genel ilişkiyi inceleyebilmemize ve sektörler, alt sektörler genelinde ve alt sektörlerin kendi içlerinde üretim işgücü yeniden dağılımının derecesini değerlendirmemize olanak verirken, bir firmanın zaman içinde değişen verimlilik düzeyinin istihdam yaratımını nasıl etkilediğini belirleyebilmek için de panel regresyon analizlerini esas almaktayız. Verimlilik artışı-istihdam yaratımı ilişkisiyle ilgili olarak tespit edilen sonuçların bir firmanın başlangıçtaki verimlilik düzeyine dayanmadığından emin olmak için, bir firmanın verimlilik düzeyini bir önceki yılla kontrol etmekteyiz.

Bileşenlerine ayırma (imalat sektörü) İmalat sektöründe verimlilik artış düzeyini de, bu artışın kaynağını sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırmalı şekilde değerlendirebilmek amacıyla, Bartelsman ve diğerleri (2004)’de uygulanan Foster, Haltiwanger ve Krizan (FHK) (2001)’in yöntemini kullanarak beş bileşene ayırmaktayız. FHK verimlilik artışını şu beş bileşene ayrıştırmaktadır: 1. Firma içi etkisi; başlangıçtaki üretim paylarıyla ağırlıklı firma içi verimlilik artışıdır.

2. Firmalar arası etki terimi, verimliliği yüksek firmaların pazarlarını genişleterek, ya da verimliliği düşük firmaların başlangıçtaki paylarla ağırlıklı pay daralmasıyla sağlanan toplam verimlilik düzeyindeki kazançları belirler.

3. ‘Çapraz etki’ terimi, verimlilik artışı yüksek firmaların paylarını genişletmeleri veya verimlilik artışı düşük firmaların paylarının daralması sonucu elde edilen verimlilik kazançlarını belirler.

4. Giriş etkisi pazara giriş yapan her bir firmanın verimlilik düzeyi ile sanayideki başlangıç verimlilik düzeyi arasındaki fark olup, bu değer firmanın pazar payıyla ağırlıklıdır.

5. Çıkış etkisi terimi pazardan çıkış yapan her bir firmanın verimlilik düzeyi ile sanayideki başlangıç verimlilik düzeyi arasındaki fark olup, bu değer firmanın pazar payıyla ağırlıklıdır.”(Bartelsman ve diğerleri 2004).

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Kesit sonuçları Genel olarak, Türkiye’de en fazla verimli firmaların istihdam yarattığı görülmektedir. Tablo A3.1’deki sonuçlar, başlangıçtaki verimlilik düzeyleri yüksek olan firmaların verimlilik düzeyleri daha düşük olan firmalara göre daha yüksek oranda istihdam yarattıklarına işaret etmektedir. Muhtemelen bu iki ölçünün dağılımlarındaki farklılık sebebiyle her ne kadar katsayıların büyüklükleri birbirlerinden oldukça farklıysa da, bu, işgücü verimliliğinin (İV) yanı sıra (TFV) için de geçerlidir: işgücü verimliliği yüzde 1 artarsa, net istihdam yaratım oranının 14,3 yüzde puan artması beklenebilir; TFV yüzde 1 artarsa, net istihdam yaratım oranının 2,4 yüzde puan artması beklenebilir (sütun 1 ve 4).42 İşgücü verimliliği kullanılarak gerçekleştirilen regresyon analizleri için ise, faal firmaların seçiminde kullanılan terim pozitif görünümlü ve anlamlıdır.

Bu, faaliyetini sürdürmenin istihdam yaratımıyla pozitif şekilde ilintili olduğuna işaret eder. Özellikle, birinci aşama sonuçlarına bakıldığında, 2005-2010 döneminde bir firmanın pazara giriş yapan, veya pazardan çıkış yapan veya hem giriş hem de çıkış yapan bir firma olup olmadığının tahmininde kullanılan başlangıç verimlilik düzeyi katsayılarının tümü negatif görünümlü ve anlamlıdır.

Bu, verimlilik düzeyi düşük firmaların pazardan çıkışlarının çok daha yüksek ihtimalli olduğuna ve faaliyetini sürdüren firmaların ise en yüksek başlangıç

verimlilik düzeyine sahip olduklarına işaret etmektedir.

TFV ile ilgili olarak, her ne kadar faaliyetini sürdüren firmalara dair seçim terimi pozitif görünümlüyse de, bu terim anlamlı değildir. Öte yandan, diğer firmalara ait katsayılar ya negatif görünümlüdür (pazara giriş yapan firmaların istihdam yaratmalarının olası olmadığına işaret etmektedir) ya da anlamlı değildir.

Görünüşe göre, işgücünün alt sektörler içindeki yeniden dağılımı Türkiye’de verimlilik düzeyini en fazla arttıran faktördür. Sektör sabit etkilerin (geniş ve iki haneli NACE alt sektörleri) dâhil edilmesi, işgücünün yeniden dağılımının farklı kaynakları ve verimliliği birbirinden ayırt edebilmemizi sağlamaktadır. İşgücünün yeniden dağılımında üç kaynak tanımlanmıştır: I. Alt sektör içinde yeniden dağılım: işgücünün aynı 2 haneli NACE alt sektörü içinde bir firmadan diğerine geçişi; II. Alt sektörler arası yeniden dağılım: işgücünün aynı ana sektör (imalat, hizmet, madencilik, inşaat) sektörü içinde ve fakat farklı 2 haneli NACE alt sektörleri arasında bir firmadan diğerine geçişi ve III. Sektörler arası yeniden dağılım: işgücünün bir firmadan bir farklı ana sektör içindeki bir diğerine geçişi.

42- Bu analiz ayrıca İV ve TFV verimlilik ölçülerinin yüzde yirmilik dilimleri kullanılarak da gerçekleştirilmiştir.

Buna göre, İV analizi ile, başlangıç verimlilik değeri ve istihdam yaratımı arasındaki ilişki verimlilik dağılımının tümü boyunca devam etmektedir (çünkü tüm yüzde yirmilik dilimlerdeki katsayılar pozitif görünümlüdür ve kapsam dışı bırakılan birinci verimlilik yüzde yirmilik dilimden anlamlı derecede farklıdır ve ayrıca büyüklük olarak da artan görünümlüdür). Ancak, verimlilik düzeyinin bir ölçüsü olarak alınan TPV ile yapılan analiz, sadece üst verimlilik yüzde yirmilik diliminde yer alan firmaların, firmaların geri kalanından daha fazla istihdam yarattıklarını göstermektedir.

75

76

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Sektör sabit etkilerin dâhil edilmesi ana bulguyu değiştirmemektedir: Türkiye’de verimlilik düzeyi daha yüksek firmalar, ortalamada daha fazla istihdam yaratmaktadır (Tablo 3.5 ve grafik 3.25 Tablo A3.1’deki sonuçları özetlemektedir).

Detaylı alt sektörleri kontrol etsek bile, başlangıçtaki işgücü verimliliği net istihdam yaratımıyla anlamlı derece ilişkilidir. Bu, anlamlı derecede verimlilik artışına katkı yapan alt sektör içi işgücü yeniden dağılımına işaret etmektedir. Aslında, bu işgücü yeniden dağılım kaynağı, verimlilik ve istihdam yaratımı arasındaki toplam ilişkinin yarıdan fazlasını oluşturmaktadır (TFV ile ilgili olarak, alt sektör içi yeniden dağılım katsayısı yüzde 10 ile istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olmamakla birlikte, toplam ilişkinin yüzde 70’ini oluşturmaktadır). Sadece ana sektörler (yani, imalat, inşaat ve hizmet sektörleri) kontrol edildiğin-

de, verimlilik ve istihdam yaratımı arasındaki ilişki hem İV hem de TFV değerleri bakımından artış göstermektedir.

Bu, alt sektörler arası yeniden dağılımın pozitif katkısına işaret etmektedir (bu katkı İV için yüzde 46, TFV için yüzde 17’dir). Son olarak, sektörler arası yeniden dağılımın (ya da yapısal değişimin) katkısı, ana sektör sabit etki regresyonlardaki katsayı ve bu etkilerin bulunmadığı regresyonlardaki katsayı arasındaki fark şeklinde hesaplanabilir. TFV ile ilgili olarak, işgücünün sektörler arası yeniden dağılımının katkısı yüzde 13’ken, görünüşe göre, İV açısından sektörler arası işgücü hareketi gerçekte kısmen verimliliği azaltıcı niteliktedir. Dolayısıyla, sonuçlar, kaynakların sektör içi yeniden dağılımının Türkiye’deki en önemli büyüme arttırıcı etmen olduğu yönündeki önceki bulguyu teyit etmektedir.

TABLO 3.5 Türkiye’de verimlilik ve işgücünün yeniden dağılımı ve bunun kaynakları arasındaki ilişki, 2005-2010 (bir sektörler arası regresyonun katsayısı) İşgücünün yeniden dağılım kaynağı Verimlilik tanımı

İV TFV Not:*** % 1’lik düzeyde anlamlı, ** % 5’lik düzeyde anlamlı, * 10’luk düzeyde anlamlı. Katsayılar söyle yorumlanabilir: başlangıçtaki yüksek emek verimliliği, sektör içinde (I) ölçüldüğünde 0,0807 daha fazla emek yeniden dağılımına yol açar.

Alt sektörler arası (II) arasında ölçüldüğünde 0,065 daha fazla (I artı II’nin katsayısı, eksi I’in katsayısı) ve sektörler arası ölçüldüğünde -0,003 düzeyinde bir emek yeniden dağılımına yol açar. Dolayısıyla, emeğin yüksek verimlilik yönündeki hareketinin görece katkısı sektör içi hareketler için 0,0807/0,143=% 56, alt sektörler arasında % 46 ve sektörler arasında -% 2’dir.

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.25 Türkiye’de işgücünün verimli şekilde yeniden dağılımının kaynakları, 2005-2010

İV Alt sektör içinde

TFV Alt sektörler arasında

Sektörler arasında

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

Görünüşe göre, hem hizmet hem de imalat sektörlerinde daha verimli faaliyetlere doğru işgücünün yeniden dağılımı söz konusudur. Bu, Tablo 3.6’daki anlamlı pozitif katsayılarla gösterilmektedir (detaylı sonuçlar Tablo A3.2’de mevcuttur). Ancak, bu pozitif yeniden dağılımın kaynağı farklıdır (bkz. şekil 3.26). Verimlilik düzeyi İV değişkeniyle ölçülürken, imalat sektöründeki verimli yeniden dağılım, alt sektör içi yeniden dağılımın kısmi hâkimiyetinde hem I hem de II numaralı kaynakların etkisiyle gerçekleşmektedir. Verimlilik düzeyi TFV değişkeniyle ölçülürken, imalat

sektöründeki verimlilik düzeyi yüksek firmalara doğru gerçekleşen işgücü akışı tamamen II numaralı kaynağın etkisiyle gerçekleşmektedir: verimlilik düzeyi düşük alt sektörlerden verimlilik düzeyi yüksek alt sektörlere doğru işgücü hareketi mevcut olmakla birlikte, alt sektörler içinde verimlilik düzeyi düşük firmalara doğru kısmi geçiş söz konusudur. Hizmet sektörü için sonuçlar iki verimlilik ölçüsünde de benzerdir: işgücünün verimli yeniden dağılımı sadece alt sektörler içinde gerçekleşirken, alt sektörler arasında ise verimsiz yeniden dağılım söz konusudur.

77

78

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO 3.6 Türkiye’de verimlilik ve sektörler arası işgücünün yeniden dağılımı ve bunun kaynakları arasındaki ilişki, 2005-2010 (bir sektörler arası regresyonun katsayısı) İşgücünün yeniden dağılım kaynağı

Verimlilik/ Sektör tanımı

İmalat:

İV TFV Hizmet:

İV TFV Not:*** % 1’lik düzeyde anlamlı, ** % 5’lik düzeyde anlamlı, * 10’luk düzeyde anlamlı. Katsayılar şu şekilde yorumlanabilir: İmalat sektöründe başlangıçtaki yüksek emek verimliliği, sektör içinde (I) ölçüldüğünde 0,0075 daha fazla emek yeniden dağılımına yol açar. Alt sektörler arasında (II) ölçüldüğünde 0,049 daha fazla emek yeniden dağılımına yol açar. (I + II katsayısı - I katsayısı) Yüksek verimlilik yönündeki emek hareketlerinin görece katkısı sektör içi hareketler için 0,075/0,124= % 60 ve alt sektörler arası hareketler için % 40’tir.

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

ŞEKİL 3.26 Türkiye’de imalat ve hizmet sektörlerinde işgücünün verimli yeniden dağılımının kaynakları, 2005-2010 İmalat

İV Alt sektör içinde

Hizmetler

TFV Alt sektörler arasında

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

İV Alt sektör içinde

TFV Alt sektörler arasında

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Panel sonuçları Bekleneceği üzere, bir firmada verimlilik artışı o firmada istihdamın genişlemesinden ziyade kısa vadeli eleman azalışıyla ilişkilidir. Daha önce belirtildiği üzere, verimlilik ve istihdam yaratımı arasında kısa vadeli ödünleşim (tradeoff) mevcuttur: firmanın işe alacağı her ilave kişi kısa vadede firmanın verimliliğini mutlaka azaltır çünkü yeni istihdam edilen kişi mevcut çalışanların verimlilik düzeylerini yakalamaya çalışacağından, bir firmanın verimlilik düzeyindeki artışlar ve net istihdam yaratım oranı arasındaki yakın ilişki negatif görünümlüdür.

Panel regresyon analizleri bunun Türkiye için de geçerli olduğunu teyit etmektedir (bkz. Tablo 3.7 ve Tablo A3.3).

Bir önceki yılın verimlilik düzeyi kontrol

edildikten sonra, bir firmanın verimlilik düzeyindeki yıllık artış söz konusu firmanın yararlandığı işgücü kaynaklarındaki bir daralmayla ilişkilidir. Her ne kadar verimlilik ve kaynaklar arasındaki bu ilişki hem İV hem de TFV bakımından negatif görünümlüyse de, İV değişkeni için fark daha büyüktür. Bu sonuç hiç de şaşırtıcı değildir zira İV, tanımı gereği, TFV’e kıyasla bir firmadaki çalışan sayısıyla daha fazla doğrudan bağlantılıdır. Özellikle, bir önceki yılın verimlilik katsayılarının tümü pozitif görünümlü ve anlamlıdır. Dolayısıyla, her ne kadar verimlilik artışı kaydeden firmalar kısa vadede işgücü kaybına uğramaktalarsa da, yüksek verimlilik düzeylerine sahip firmalar verimlilik düzeyleri düşük firmalara kıyasla sonraki dönemde daha fazla istihdam yaratmaktadırlar.

TABLO 3.7 Verimlilik artışı ve istihdam yaratımı arasındaki kısa vadeli ilişki İstihdam yaratmadaki değişimin verimlilikteki değişime olan panel regresyonundaki katsayılar

Not:*** %’ 1’lik düzeyde anlamlı, ** %5’lik düzeyde anlamlı, * % 10’luk düzeyde anlamlı. Katsayılar şöyle yorumlanabilir: emek verimliliğinde yıllık % 1’lik bir artıs, istihdam yaratma oranında 0,055 puanlık bir azalmaya yol açar.

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

79

80

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

İmalat sektörünün bileşenlerine ayrıştırılması İmalat firmalarının yıllık verimlilik düzeylerinin bileşenlerine ayrıştırılması, istihdam yaratımı ve verimlilik artışı arasındaki negatif görünümlü kısa vadeli ilişkiye işaret eden önceki bulguyu desteklemektedir. Tablo 3.8’de sunulan FHK ayrıştırma sonuçları, istihdam yaratımı ve verimlilik artışının, Türk firmaları için kısa vadede aksi istikametlerde

gerçekleştiği bulgusunu teyit etmektedir. Yıllık ayrıştırmadaki çapraz etki ise panel regresyonlarında verimlilik değişikliği katsayısı için paralel bir ölçüdür.

Genişleyen firmalar verimliliklerinde kayıp yaşıyorlarsa veya daralan firmalar bir verimlilik artışı yaşıyorlarsa, çapraz etkinin görünümü negatiftir. -0,81 gibi oldukça yüksek çapraz etki değeri, istihdam yaratımı ve işgücü verimliliği arasındaki kısa vadeli negatif bir ilişkiye işaret etmektedir.

TABLO 3.8 İmalat sektörü için verimlilik artışının ayrıştırılması, 2005-2009, yıllık rakamların ortalaması Toplam verimlilik artışına farklı türdeki verimliliklerin etkisi

Not: Metodoloji hakkında açıkmala için bkz. Kutu 3.4. Rakamlar şu şekilde yorumlanabilir: Mevcut firmaların verimliliğindeki % 1’lik bir artıs, başlangıçtaki üretim paylarıyla ağırlıklandırıldığında, toplam verimlilik artışında 0,77’lik bir büyümeye tekabül eder (içinde etkisi). Emeğin düşük verimlilikli firmalardan yüksek verimlilikli firmalara aktarılmasıyla elde edilen % 1’lik verim artışı (arasında etkisi) toplam verimlilik artışı hızında 0,99 puanlık bir büyümeye tekabül eder.

Kaynak: YİA’ne dayanarak yazarların hesaplamaları.

Türkiye’de imalat sektöründe son dönemde görülen verimlilik artışı, hem mevcut firmalarda gözlenen verimlilik artışından (“firma içi etki”) hem de işgücünün verimlik düzeyi düşük firmalardan yüksek firmalara doğru yeniden dağılımından (”firmalar arası etki”) kaynaklanmıştır. Şekil 3.27’de 2005-2009 döneminde Türkiye’nin imalat sektörünün FHK ayrıştırma sonuçları Bartelsman et al. (2004)’deki bir kaç ülkeyle karşılaştırılmaktadır. Firma bünyesinde gerçekleşen verimlilik artışı çok büyük bir farkla, Türkiye ve Letonya hariç, tüm ülkelerde genel verimlilik artışının ana kaynağı olmuştur. Bu iki ülkede ise, işgücünün verimlik düzeyi düşük firma-

lardan yüksek firmalara doğru yeniden dağılımı, firma içi etki kadar önemli (ve hatta Türkiye örneğinde, daha önemli) bir toplam verimlilik artışı belirleyicisidir. Öyle ki, Türkiye firmalar arası etkinin katkısı en yüksek olan ülkedir. Bu, Türkiye’de imalat sektöründe anlamlı düzeyde yaratıcı yıkım yaşandığına işaret eden önceki bulgularımızı teyit etmektedir.

Firmaların pazardan çıkışının Türkiye’nin imalat sektöründeki verimlilik artışına katkısı bulunmamaktadır. Şekil 3.27’de görülen ülkeler arasında Türkiye, 20052009 döneminde pazardan çıkış yapan firmaların 2005 yılındaki ortalama firma

81

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

verimlilik düzeyinden bir miktar daha fazla verimlilik düzeyine sahip firmalar olmaları sebebiyle, negatif “çıkış etkisi” - verimlilik kaybı - yaşayan tek ülkedir.

Diğer karşılaştırmalı ülkelerle benzer olarak, Türkiye’nin “çapraz etkisi” negatif görünümlü ve ortalama büyüklüktedir. Bu, verimlilik artışı yaşayan firmaların istihdam paylarını kaybettiklerini, bir diğer ifadeyle, bu firmalardaki verimlilik artışının genişlemeden ziyade eleman azaltımıyla ilişkili olduğuna işaret etmektedir.43 “Giriş etkisi” Türkiye’nin imalat sektöründeki verimlilik artışına

ufak (yüzde 5) olmakla birlikte pozitif katkı yapmıştır. 2009 yılı itibariyle pazardan çıkmış olan ancak 2005 yılında hâlâ pazarda olan firmalar ortalamada 2005 yılında faal olan ortalama bir firmadan çok daha verimlidir. Karşılaştırma yapılan ülkelerle göreceli olarak, söz konusu “giriş etkisi” grubun ortasında – Şili, Fransa ve ABD’nin üzerinde ve fakat Letonya ve Slovenya’nın aşağısında - yer almaktadır. Pozitif bir giriş etkisi Türkiye’de pazara girişte, sadece yüksek verimlilik eşiğini aşan firmaların pazara giriş yapabilmesini sağlayan yüksek engellerinin varlığına işaret edebilir.44

ŞEKİL 3.27 Türkiye’de ve seçilen ülkelerde verimlilik artışının ayrışımı, imalat sektörü (%)

0,9

0,4

-0,1

-0,6 Arjantin

Şili İçinde

Fransa Arasında

Letonya

Portekiz Çapraz

Slovenya Giriş

ABD

Türkiye

Çıkış

Not: Veri dönemi: Türkiye: 2005-2009, Arjantin 1995-2001, Şili: 1985-1999, Fransa: 1990-1995, Letonya: 2001-2002, Portekiz: 1991-1994, Slovenya: 1997-2001, ABD: 1992-1997. Hesaplamalarda, Arjantin için en az 9 kişi çalıştıran firmalar, Türkiye için en az 20 kişi çalıştıran firmalar, Şili için 10 ve diğer ülkeler için 1 işçi çalıştıran firmalar kullanılmıştır.

Metod açıklaması için Kutu 3.4’e bakınız.

Kaynak: Bartelsman ve diğerleri ile yazarların Türkiye için hesaplamaları.

43- Özellikle, çapraz etkinin büyüklüğü, 5 yıllık farklarla yıllık -0,81’den -0,3’e gerilemiştir. Bu gerileme, bu negatif etkinin azaltılması için önemli derecede düzeltme çalışmasının gerçekleştirildiğine işaret etmektedir.

44- Her ikisi de geçiş ekonomileri olan Letonya ve Slovenya’nın en yüksek giriş etkisine sahip ülkeler olması, giriş etkisinin pazara giriş engelleriyle ilintili olduğu argümanını desteklemektedir.

82

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Görünüşe göre, genel olarak Türkiye’de tarım dışı sektörlerde faaliyet gösteren verimliliği daha düşük firmalardan daha yüksek firmalara doğru bir işgücü akışı mevcuttur. Yukarıdaki bu analizin işaret ettiğine göre, görünen o ki, Türkiye’de faaliyet gösteren verimlilik düzeyi daha yüksek firmalar, verimlilik düzeyi daha düşük firmalara kıyasla daha fazla sayıda istihdam yaratmaktadır. İşgücünün bu hareketi hem imalat hem de hizmet sektörlerinde belirli bir dereceye kadar gerçekleşmektedir. İşgücünün bu hareketi; belli derecede hem imalat hem de hizmet sektörlerinde gerçekleşmektedir ve işgücünün bu yer değişimi Türkiye’de iyi işlerin yaratılması ve gelecekteki ekonomik büyüme bakımından güçlü bir işarettir.

3.4 Tarımda Giderek Daha Verimli İşler mi Yaratılıyor?

Tarım sektörü bir bütün olarak Türkiye’deki tüm ekonomik sektörler içinde en düşük işgücü verimliliğine sahipken, bu sektörün üretim ve istihdam açısından devam eden önemi dikkate alındığında, bu sektördeki iyi işlerin tanımlanması önem arz etmektedir. Tarım

sektörü tüm sektörlerin içinde tutarlı biçimde en düşük işgücü verimliliğine sahip sektör olmuştur. Bu sektör OECD ülkeleri ve diğer gelişmekte olan ülkelerle kıyaslandığında, Türkiye’nin genel işgücü verimliliğini düşürmektedir. Her ne kadar büyümeyi arttırıcı nitelikteki yapısal değişim, işgücünün tarım sektöründen diğer sektörlere geçişi marifetiyle Türkiye’nin genel verimlilik düzeyinin arttırılmasına yardım edebilirse de, tarım sektörü önümüzdeki yıllarda önemli bir sektör olmayı sürdürecektir. 2012 yılı itibariyle, tarım sektörü GSYİH’e yüzde 9’un üzerinde katkı yaparken, toplam çalışan sayısının yüzde 25’ine yakınını da istihdam etmiştir (Şekil 3.28). Dolayısıyla, orta vadede tarım sektöründeki iyi işlerin (bir diğer ifadeyle, verimlilik düzeyi yüksek işlerin) özelliklerinin tanımlanması, bu sektör içinde iyi işlere doğru bir akışın olup olmadığının analiz edilmesi ve gelecekte bu akışın kolaylaştırılmasını sağlayacak stratejilerin belirlenmesi önemlidir. Bu bölümde, istihdam yaratımı ve verimlilik düzeylerinin bölgesel farklılıklarına odaklı olarak, Türkiye’de tarımsal istihdamda son dönemde yaşanan artış analiz edilmektedir.

ŞEKİL 3.28 Tarım sektöründe üretim ve istihdam, 1998-2012 Üretim ve istihdam

Kaynak: YazarlarınTÜİK verilerine dayalı hesaplamaları.

Üretim ve istihdamdaki değişim

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Türkiye’de 1980’lerden beri gerileyen tarımsal istihdam 2008-09 ekonomik krizlerinin başlangıcıyla birlikte ters istikamete dönmüş olup, toparlanma döneminde de artmayı sürdürmüştür.

2004-2011 yılları arasında tarımsal istihdamın toplam istihdama oranında, tarımsal istihdamda 2007 yılına kadar yaşanan azalma sebebiyle U şekilli bir eğilim eğrisi gözlenmiştir (Şekil 3.28).

2004 yılında, toplam istihdamın yüzde 29,1’i (5,7 milyon kişi) tarım sektöründe çalışmaktadır. Türkiye’de 2004-2012 yılları arasında çalışan kişi sayısı artmışsa da, tarımsal işçi sayısı 2004’ten başlayarak 2007 yılına kadar gerilemiştir ve tarımsal istihdam oranı 2007 yılında en düşük seviyeye (4,8 milyon kişiye, ya da toplam istihdamın yüzde 23,5’ine) ulaşmıştır. Tarımsal istihdam toplam istihdamdaki payını 2007 yılından iti-

ŞEKİL 3.29 İstihdam edilen kişi sayısındaki yıllık değişim (%)

Kaynak: TÜİK

baren sürekli bir şekilde arttırmış olup, 2011 yılında 6,1 milyon kişiye (toplam istihdamın yüzde 25,5’ine) ulaşılmıştır.

2004-2012 yılları arasında istihdam edilen toplam kişi sayısı yüzde 26,4 oranında (5,19 kişi) artarken, tarım sektörünün bu artışa katkısı, 2004-2008 yılları arası yaşanan düşüş sebebiyle, kayda değer olmamıştır. Tarımsal istihdam 20042012 yılları arasında yüzde 6,7 oranında (yaklaşık 384,000 kişi) artmıştır. Şekil 3.29’da Türkiye’de 2004-2012 yılları arasında istihdam edilen kişi sayısı ile tarım sektöründe istihdam edilen kişi sayısındaki yıllık yüzde değişimler gösterilmektedir. İstihdam payındaki düşüş 2007 yılında sona ermiş ve 2011 yılına kadar bu pay artmıştır. 2012 yılında istihdam payı yaklaşık yüzde 1 gerilemişse de hâlâ 2007’deki seviyenin üzerindedir.

83

84

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Tarımsal istihdamda bölgeler arası fark

Türkiye’de tarımsal istihdamın yükselişe

fazladır ve farklı ürün türlerinin yetişti-

geçtiği 2008 yılında, dört NUTS 1 bölge-

rildiği bölgeler arasında önemli farklar

sinde düşüşünü sürdürmüştür. 2011 yı-

gözlenmiştir. Tablo 3.9 Türkiye’deki 12

lında tarımsal istihdam beş NUTS 1 böl-

NUTS 1 bölgesindeki tarımsal istihdam

gesinde azalırken, bu bölgelerin sadece

düzeyindeki değişimi göstermektedir

birinde (Marmara Bölgesi) 2008 yılında

(NUTS 1 haritası için bkz. Şekil 3.30).45

bir düşüş yaşanmıştır.

TABLO 3.9 Tarımsal istihdamda yıllık değişim (1000 kişi), 2005-2012

Not: Tarımsal faaliyetin minimal düzeyde bulunması sebebiyle İstanbul kapsam dışında bırakılmıştır.

Kaynak: TÜİK

45- NUTS (İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması) sınıflandırması; bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi ve uyumlaştırılması ve bölgelerin sosyoekonomik analizleri için AB ekonomik alanının bölümlere ayrılması amacıyla oluşturulmuş hiyerarşik bir sistemdir. Türkiye 2002 yılından itibaren NUTS sınıflandırmasını kullanmaktadır. Türkiye 12 NUTS-1 bölgesine, 26 NUTS-2 alt bölgesine ve 81 NUTS-3 iline sahiptir. Türkiye’deki NUTS bölgelerinin tam listesi için eke bakınız.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.30 Türkiye’deki NUTS 1 bölgelerinin haritası

Tarımsal istihdamdaki artış genellikle kentli çalışanların tersine göçüyle açıklanmaktadır ancak, bu açıklama, bölgeler arası göç eğilimleriyle desteklenmemektedir. Genel olarak, kriz sırasında tarımsal istihdama doğru akış, çoğunluğu kentsel alanlarda kayıtdışı işlerde çalışan ve bu işlerini kaybettikten sonra – gidebilecekleri tek yer olan - memleketlerine dönüş yapan çalışanların ter-

sine göçleriyle açıklanmıştır. Ancak, bölgesel net göç oranlarının (Şekil 3.31) analizi, 2007 yılından 2012 yılına kadar Türkiye’nin tarımsal faaliyetin yoğun şekilde sürdürüldüğü bölgelerinden dışarıya doğru göç akışını ortaya koyarak, tarımsal istihdamdaki artışın tersine göçten kaynaklandığı hipotezini çürütmektedir.

85

86

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.31 Net göç oranı ve tarımın payı

a. İstihdamda

b. GSYİH’de

15

15

İstihdamda tarımın payı (2006)

10

5

5

0

0

Göç Oranı

Göç Oranı

10

GSYİHde tarımın payı (2006)

5

-10

5

-10

-15

-15

-20

-20

-25

-25

Kaynak: Yazarların TÜİK verilerine dayalı hesaplamaları.

Ekonomik toparlanma döneminde tarımsal istihdamın artmaya devam etmesi, pek çok araştırmacının dikkatini çekmiştir. Çok sektörlü denge modeli kullanan Şengül ve Üngör (2011) tarım sektöründeki bu istihdam artışını tarımsal işgücü verimliliğinin azalmasıyla ilişkilendirmişlerdir. Hatunoğlu (2011) ve Dünya Bankası (2013)’nda ise, tarımsal istihdam artışının dinamiklerinin, özellikle 2007 ve 2011 yılları arasında tarımsal üretici fiyatlarındaki ve tarımda çalışan işçilerin ücretlerindeki artışa bağlanabileceği iddia edilmiştir. Bu çalışmaların hiçbirinde tarımsal istihdam eğilimlerinde görülen bölgeler arası farklılıklara değinilmemiştir.

Bölgesel farklılığa odaklanılması neticesinde, tarımsal istihdam artışının esas sebebinin, Türkiye’de tarımsal fiyatların dünya fiyatlarına paralel olarak artması olduğu ortaya çıkmıştır. Gürsel ve İmamoğlu (2013) 26 NUTS-2 bölgesindeki tarımsal istihdamdaki eğilimlerin bölgelerdeki zirai ürün fiyatları ve üretim dinamikleriyle ilintili olduğunu tespit eden, iki sektörlü küçük bir ekonomi modeli geliştirmişlerdir. Çalışmada ayrıca, tarım dışı gelirlerin, tarımsal arazi kullanımı ve tarımsal ihracatın tarımsal istihdamdaki bölgesel eğilimlere olan etkisi de incelenmişse de, bu çerçevede anlamlı bir ilişki ortaya konulamamıştır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2007 ve 2009 yılları arasında, Türkiye tarım sektörüne yönelik destekleme programını önemli ölçüde değiştirerek, ürüne odaklı bir programdan üretime dayalı destek program yaklaşımını benimsemiştir. Üretimdeki değişim kısmen bu değişiklikle ilgili olabilir. 2001 yılından başlamak üzere, Türkiye’nin tarımsal destek sistemi yerine doğrudan gelir destek program getirilmiş olup, üreticilere sağlanan transferler fiili üretimden ayrılmış ve ekili zirai alan büyüklüğüne uygun olarak ödenmiştir.

Bu reformun amacı; önceki sübvansiyon programının sebep olduğu üretim bozukluklarını minimuma indirgemektir. Ancak, bu reform hiçbir zaman tam manasıyla uygulanmamış ve devletin doğrudan ürün alımı, arzda sıkıntı yaşanan ürünlere prim ödenmesi ve belirli ürün türlerine sınırda yüksek vergi getirilmesi gibi yöntemlerle müdahalesi devam etmiştir. 2005 yılında destek sistemi gözden geçirilmiş ve üretimle ilgili ödeme tutarları dönüşümün bütünüyle tamamlandığı 2009 yılına kadar kademeli şekilde arttırılmıştır. Her ne kadar tarımsal destek üretimi ve istihdamı ve dolayısıyla tarımsal verimliliği etkile-

mekteyse de, ne yazık ki şimdiye kadar NUTS-2 bölgeleri için bölgesel üretici destek tahminleri (pazar fiyat desteği dâhil) ve bölgesel teşvikler hakkında hiçbir veri mevcut değildir. Bu durum tarımsal destek programları, verimlilik ve istihdam yaratımı arasındaki ilişkinin daha fazla analizine mani olmaktadır.

Görünüşe göre, 2006 ve 2012 yılları arasında tarımsal istihdamdaki artış işgücü verimliliği daha yüksek bölgelerde yoğunlaşmaktadır. 2006 yılında, çalışan başına tarımsal GSYİH şeklinde hesaplanan tarımda işgücü verimliliği ile 2006-2012 döneminde tarımsal istihdamın toplam istihdam içindeki pay arasında pozitif ilişki mevcuttur. Bölgesel göç oranları ve tarımsal işgücü verimliliği arasında da benzer bir ilişki mevcuttur. Dolayısıyla, görünüşe göre, tarım sektöründe işgücünün bu bölgelerdeki tarımsal yoğunluğun artışıyla birlikte verimlilik düzeyi daha yüksek bölgelere doğru yeniden dağılımı söz konusudur. Bu durum tarımda verimlilik düzeyi daha yüksek işlerdeki istihdamın artmasına bir işaret olarak düşünülebilir.

87

88

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 3.32 Tarımda bölgesel verimlilik, istihdam ve göç, 2006-2012

Tarımın istihdamki payında değişim

Göç Oranı

Tarımsal verimlilik (2006, TR10=100)

b. Göç (%)

Tarımsal verimlilik (2006, TR10=100)

a. Tarımsal istihdamdaki payındaki değişim, 2006-2012 (%)

Kaynak: Yazarların TÜİK verilerine dayalı hesaplamaları

3.5 Sonuç ve Politika Genel Görünümü Genel olarak, Türkiye’de işgücünün yeniden dağılımı büyümeyi arttırıcı niteliktedir. Genel büyüme artışına en güçlü destek tarım sektöründen tarım dışı sektöre işgücü akışından gelmiştir. Öyle ki, tarımın istihdamdaki payı 1998’de yüzde 41,5’ten 2012 yılında yüzde 24,5’e gerilemiştir. 2011 yılı itibariyle tarım sektörü tüm sektörlerin içinde en düşük işgücü verimliliğine sahip sektör olduğundan, bu sektörden diğer sektörlere doğru gerçekleşen işgücü akışı verimlilik artışı şeklinde yansıtılmaktadır.

Tarım dışı sektörlerdeki işgücü hare-

ketleri genel olarak büyümeyi arttırıcı niteliktedir ancak yine de ivme verilebilir. Regresyon analizleri, Türkiye’de hakikaten de verimliliği düşük tarım dışı firmalardan verimliliği yüksek firmalara doğru bir işgücü akışının olduğunu göstermektedir. İşgücündeki bu hareket hem imalat hem de hizmet sektörlerinin kendi içlerinde olduğu kadar bu iki sektörlerin kendi aralarında ve alt sektörleri arasında da belli bir dereceye kadar gerçekleşmektedir. Ancak, işgücündeki hareketlerin büyümeyi azaltıcı nitelikte olduğunu gösteren sınırlı sayıda delil de mevcuttur.

Görünüşe göre, tarım sektörü bir bütün olarak düşük işgücü verimliliğine sahip olsa da, tarımda işgücünün yeniden da-

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ğılımı büyümeyi arttırıcı niteliktedir. Betimleyici deliller işgücündeki hareketin verimlilik düzeyi daha fazla olan faaliyetlere doğru olduğunu desteklemektedir.

Temel bulguya göre, tarımsal verimliliği daha yüksek olan bölgeler (Akdeniz ve Güney Doğu Anadolu Bölgeleri) tarımsal istihdam içindeki paylarını yükseltmiş, düşük verimlilikle ilişkilendirilmiş özelliklere sahip olanlarda ise (örneğin Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgeleri) tarım sektörünün toplam istihdamdaki payında düşüş yaşanmış görünmektedir. Bu bulgu tarım sektörü içinde işgücünün kısmen verimliliği daha yüksek faaliyetlere doğru kaydığına işaret ederken, bu konuda tarımsal destek programlarının etkisini de kapsayan ve Türkiye’de tarım sektöründe iyi işlerin yaratımını canlandırmak için uygulanabilecek en iyi uygulamaları tanımlayan çok daha fazla çalışma yapılmalıdır.

Türk Hükümeti işgücünün daha verimli faaliyetlere doğru akışını hızlandırabilecek tedbirleri hâlihazırda almıştır veya almayı düşünmektedir: • Sosyal güvenlik vergilerindeki işveren payının azaltılması yoluyla kadınların ve gençlerin istihdamını teşvike dönük girişimler, potansiyel olarak, halihazırda kırsaldan-kente göç etmiş kişilerin verimli faaliyetlere entegrasyonlarını kolaylaştırabilir ve söz konusu mobiliteyi ve gelecekte de tarımsal istihdamın azalmasını hızlandırabilir.

• 2010 YİA firma anketinde 20-49 arası çalışan istihdam eden firmaların sayısındaki önemli artışın da gösterdiği üzere, kayıtdışılıkla mücadele eylem planının uygulanması daha şimdiden meyvelerini vermiş gözükmektedir.

• Ulusal İstihdam Stratejisi kapsamında değerlendirilen esnek çalışma modelinin kapsamının genişletilmesine dönük girişimler, çalışanların (sosyal) güvenliklerini tehlikeye atmaksızın işgücünün mobilitesini ve yeniden dağılımını kolaylaştırabilir.

• Uluslararası standartlara göre oldukça yüksek olan ve verimli işgücünün yeniden dağılımını engelleyebilen kıdem tazminatına dönük reform, 10.

Kalkınma Planı’nda öngörülen politikalardan biridir.

• Tarım sektöründe uygulanan devlet desteği programı, kayıtlı istihdamın arttırılmasında ve işgücünün daha verimli bölgelere yeniden dağılımında destekleyici etki yapmış görüntüsü çizmektedir.

Bir işte verimlilik ve kayıtlılık bir arada yürür. Hükümet vergi ve sosyal güvenlik idaresindeki hizmetlerin yereldeki varlığını temin etmek ve güçlendirmek suretiyle, kayıtlı istihdamın maliyetini muhtemelen azaltabilir.

Kayıtlılık dâhil bir işin niteliği geçinmek için önemlidir. Bu konu bizleri işlerin ve hayat standartlarının incelendiği bir sonraki bölüme götürüyor.

89

90

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Bölüm 3 Referanslar Aldan, M. Can ve Erol Cakmak, 2011, “Agricultural Employment in Turkey and Regional Differences.” Turkonfed Turkpres 2011 Symposium Book, pp.

77-100.

Ayyagari, Meghana, Asli Demirguc-Kunt ve Vojislav Maksimovic. 2011. “Small vs. Young Firms across the World: Contribution to Employment, Job Creation, and Growth.” World Bank Policy Research Working Paper 5631.

Dünya Bankası, Washington, DC. Bartelsman, Eric, John Haltiwanger ve Stefano Scarpetta.

2004.

“Microeconomic Evidence of Creative Destruction in Industrial and Developing Countries.” IZA Discussion Paper No. 1374.

Comola, M. ve L. de Mello. 2009. “The Determinants of Employment and Earnings in Indonesia: A Multinomial Selection Approach.” OECD Economics Department Working Papers, No. 690, OECD Publishing.

Davis, Steven ve John Haltiwanger. 1999.

“Gross Job Flows.” In Handbook of Labor Economics, ed. O. Ashenfelter and D. Card, Edition 1, Volume 3, Chapter 41, pp. 2711-2805.

Gürsel, Seyfettin ve Zümrüt İmamoğlu.

2013. “Why is Agricultural Employment Increasing in Turkey?” BETAM Working Paper Series #004.

Hallward-Driemeier, Mary and Reyes Afendo. 2013. “Who Creates Jobs?

Differences in Firm Dynamics Across Developing Countries” Dünya Bankası.

Hatunoğlu, E.E. 2011. “Developments in Agricultural Sector Employment.”

Background paper for Turkey: Managing Labor Markets through the Economic Cycle report.

McMillan, Margaret ve Dani Rodrik. 2011.

“Globalization, Structural Change and Productivity Growth.” NBER Working Paper 17143.

Rodrik, Dani 2010. “Structural Transformation and Economic Development.” Draft paper delivered as the Merih Celasun Memorial Lecture at TEPAV, Ankara, on December 22, 2010. Şengül, Gonul ve Murat Üngör. 2011.

“Increasing Share of Agriculture in Employment in the Time of Crises: Puzzle or not?” Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Working Paper No:11/05.

World Bank. 2012. World Development Report: Jobs (overview). Washington, DC: The World Bank.

World Bank and Ministry of Development 2013. “Turkey: Managing Labor Markets through the Economic Cycle.”Dünya Bankası, Washington, DC.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Ek 3.1: Ek Şekiller ve Tablolar ŞEKİL A3.1 İstihdam yaratım oranı dağılımı, 2010 Sektöre göre

Firma büyüklüğüne göre istihdam yaratma oranı (%), firma büyüklüğüne göre - 2010

yoğunluk

yoğunluk

istihdam yaratma oranı (%), sektörlere göre - 2010

istihdam yaratma oranı madencilik inşaat

Kaynak: Yazarların YİA 2010’a dayalı

imalat hizmetler

istihdam yaratma oranı

91

92

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL A3.2 Verimlilik dağılımı, 2010 İşgücü verimliliği

TFV

a) Sektöre göre

sektörlere göre toplam faktör verimliliği -2010

yoğunluk

yoğunluk

sektöre göre istihdam verimliliği - 2010

istihdam verimliliği (log) madencilik inşaat

TFV

imalat hizmetler

madencilik inşaat

imalat hizmetler

b) Firma türüne göre Firma türüne göre TFV

yoğunluk

yoğunluk

firma türüne göre istihdam verimliliği - 2010

istihdam verimliliği (log)

istihdam verimliliği (log)

giriş genişleyen

giriş genişleyen

çıkan sözleşme yapan

çıkan sözleşme yapan

c) Firma büyüklüğüne göre Firma büyüklüğüne göre toplam faktör verimliliği -2010

yoğunluk

yoğunluk

firma büyüklüğüne göre istihdam verimliliği - 2010

TFV (log)

istihdam verimliliği (log)

d) Bölgeye göre Bölgeye göre toplam faktör verimliliği -2010

yoğunluk

yoğunluk

bölgeye göre istihdam verimliliği - 2010

TFV (log)

istihdam verimliliği (log) doğu kuzey

İstanbul güney

orta batı

doğu kuzey

İstanbul güney

Not: Hesaplamalarda sadece 20’nin üzerinde çalışan istihdam eden firmalar dikkate alınmıştır.

orta batı

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO A3.1 Türkiye’de Verimlilik ve Net İstihdam Yaratımı, 2005-2010

Notlar: Faal firmalar için 2005-2010 yılları arası net istihdam yaratım oranı ikinci aşama bağımlı değişken olarak, çok terimli lojistik regresyon analizi; ihracatçı olma durumu (ihracatçıysa 1, değilse 0) ikinci aşama regresyon analizine dahil edilmiştir. Birinci aşama analizde pazara giriş yapan, pazardan çıkış yapan ve pazara hem giriş yapan hem de çıkan firma olma olasılıkları, başlangıç verimlilik düzeyi (İV veya TFV), ihracatçı olma durumu ve NUTS2 bölgesel kukla değişkenler (ikinci aşama analizden çıkartılan değişkenlerdir) kullanılarak tahmin edilmektedir. *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1.

Kaynak: Yazarların YİA’ne dayalı hesaplamaları.

93

94

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO A3.2 Türkiye’de İmalat ve Hizmet Sektörlerinde Verimlilik ve Net İstihdam Yaratımı, 2005-2010 Bağımlı Değişken: 2005-2010 arası Net İstihdam Yaratımı

Faal firmalar için İkinci Aşama Değişkenleri:

Sektör = İmalat Verimlilik = İV Verimlilik = TFV

Sektör = İmalat Verimlilik = İV Verimlilik = TFV

Başlangıç verimlilik düzeyi (log) Seçim Değişkenleri Faal firmalar Giriş yapan firmalar Çıkış yapan firmalar Giriş ve Çıkış yapan firmalar Sabit Gözlemler R kare Sektör kukla değişkenler (2 haneli NACE) Aşağıda sayılan firmalar için başlangıç verimlilik düzeyindeki (log) birinci aşama katsayılar

Bağımlı Değişken: Faaliyet Durumu

Giriş yapan firmalar Çıkış yapan firmalar Giriş ve Çıkış yapan firmalar

Notlar: Faal firmalar için 2005-2010 yılları arası net istihdam yaratım oranı ikinci aşama bağımlı değişken olarak, çok terimli lojistik regresyon analizi; ihracatçı olma durumu (ihracatçıysa 1, değilse 0) ikinci aşama regresyon analizine dahil edilmiştir. Birinci aşama analizde pazara giriş yapan, pazardan çıkış yapan ve pazara hem giriş yapan hem de çıkan firma olma olasılıkları, başlangıç verimlilik düzeyi (İV veya TFV), ihracatçı olma durumu ve NUTS2 bölgesel kukla değişkenler (ikinci aşama analizden çıkartılan değişkenlerdir) kullanılarak tahmin edilmektedir. *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1.

Kaynak: Yazarların YİA’ne dayalı hesaplamaları.

95

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABL0 A3.3 Türkiye’de Verimlilik, Verimlilik Artışı ve Net İstihdam Yaratımı, 2005-2010

İV (1)

*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1.

TFV (2)

İV (3)

TFV (4)

İV (5)

TFV (6)

96

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

4. Türkiye’de İşler ve Hayat Standartları Özet: Türkiye’nin son dönemde kaydettiği büyüme büyük ölçüde kapsayıcı olmakla birlikte, yaratılan iş tipleri ve bunların daha yüksek bir refah düzeyine olan katkılarına çok az ilgi gösterilmiştir. İşlerin refah düzeylerindeki artıştaki rolünün daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla, çalışan ve çalışmayan hane halkları arasındaki hayat standardı eğilimleri analiz edilmektedir. Kavramsal açıdan iki farklı hayat standart göstergesi ele alınmaktadır: düşük gelir oranı ve maddi yoksunluk. Çalışan hane halklarının hayat standartları hemen hemen hiç değişmemiş ve aynı zamanda çalışan mutlak hane halkı sayısı önemli derecede artmıştır. Bu, güçlü ekonomik büyümeyle daha fazla sayıda kişinin işgücü piyasasına başarıyla dâhil olduklarına ve daha yüksek refah düzeylerinden yararlandıklarına işaret etmektedir. Hayat standartları istihdamın farklı türleriyle, en çok da tarım dışı sektörlerdeki işlerle pozitif şekilde ilişkilidir. Dahası, işgücü geliri toplam hane halkı gelirinin en büyük destekçisidir ve işgücü gelirindeki artışın kendisi de düşük gelirli hane halkları arasında hayat standartlarına olumlu etki yapmıştır. Daha yüksek hayat standartlarının teşvik edilmesi için, kamu politikaları eliyle öğrenim ve eğitim programlarına erişim ve kalite düzeyi arttırılmalıdır çünkü, çalışanların öğrenim seviyesi ve kazanç potansiyelleri arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır.

Benzer şekilde, temel sosyal olanaklar-

dan yoksun gruplara (örneğin, gençler, kadınlar, uzun süreyle işsiz kalanlar) tanınan istihdam olanakları, dar gelirli hane halklarının hayat standartlarının desteklenmesi için arttırılmalıdır.

4.1 Giriş Bu raporun başlangıcında belirtildiği üzere, Türkiye’de son dönemde kaydedilen büyüme oldukça kapsayıcıdır çünkü, nüfusun en yoksul kesimini oluşturan yüzde 40’lık grubun refah düzeyi ortalamadan daha hızlı artmıştır. İşgücü piyasasının daha iyi bir performansa sahip olması, en yoksul kesimin daha yüksek bir refah düzeyine ulaşmasına katkıda bulunmuştur ve özellikle kadınlar bu pozitif eğilimlerden fayda görmüşlerdir. 2005 yılından bu yana, kadınların işgücüne katılım ve istihdam oranları istikrarlı bir şekilde yükselmiştir (Bölüm 2’de belirtilenleri hatırlayınız). Fakat tüm bu ilerlemelere rağmen, 2012 yılında çalışma yaşındaki nüfusun (ÇYN) yarıdan azı istihdam edilmiş durumdadır ve çalışanların yüzde 39’u hâlâ kayıtdışı çalışmaktadır (Dünya Bankası 2013).

Türkiye’de istihdamla ilgili geniş literatür içinde bugüne kadar yaratılan iş tiplerine ve bunların yüksek refah düzeylerine olan katkılarına çok az ilgi gösterilmiştir. İstihdamdaki patlama esas itibariyle hizmet sektöründe ve kayıtdışı istihdamda gerçekleşmiş ve her ne kadar kayıtdışı

97

98

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

tarımsal istihdam kadınlar arasında artmışsa da, bu istihdam patlamasından esas olarak üniversite öğrencileri yararlanmıştır (Bölüm 2). İş tipleri (örneğin, ücretli kayıtlı çalışma, geçici ve mevsimlik iş veya kendi hesabına çalışma) çalışanın kendisinin ve hane halkındaki kişilerin gelir ve refah düzeyleriyle ilişkilendirilebilir.

Bölüm 4’te hayat standartlarının yükselmesinde işlerin rolüne odaklanılmaktadır. Çalışan ve çalışmayan hane halkları arasındaki dinamiklerin tam olarak anlaşılabilmesi için, analizde öncelikle çalışma yaşında üyesi bulunan hane halkları arasındaki genel eğilimlere bakılmaktadır. Bölümde daha sonra Türkiye’de 2006-2010 döneminde hayat standartlarının düzeyi ve eğilimleri belgelenmektedir. Refah düzeyinin belirleyicilerinin analizi işlerin hayat standartlarının yükselişinde oynadıkları role daha fazla ışık tutmaktadır. Son adımda ise, işgücü gelirinin, işgücü harici gelirlerin ve değişmiş hane halkı bileşiminin münferit katkılarının tanımlanması amacıyla, hayat standartlarındaki değişiklikler bileşenlerine ayrıştırılmaktadır.

4.1.1 Metodoloji Bu bölümün analizi 2006-2010 çalışma yılları için düzenlenmiş Türkiye Gelir

ve Yaşam Koşulları (GYKA) anketlerine dayanmıştır. Gelir dâhil istihdam ile ilgili verilerin çoğunluğunda ilgili geçmiş takvim yılına (referans yıl) atıf yapılmaktadır. Çalışmanın odak noktası, işlerin yükselen hayat standartlarına olan katkısı olduğundan, örneklem en az bir çalışma yaşında (15-64 yaş arası)46 üyesi bulunan tüm hane halklarını kapsamıştır. Referans yıl içinde yetişkin hane halkı bireylerinden en az birisi tam zamanlı47 olarak çalışıyorsa, hane halkı “çalışan”48 şeklinde sınıflandırılmıştır. Öteki türlü, hane halkı “çalışmayan” şeklinde değerlendirilmiştir.

Türkiye’de hayat standartlarının seviyesi ve eğilimleri hakkında kapsamlı bir analiz sağlayabilmek için, kavramsal olarak farklı iki gösterge kullanılmıştır: (i) düşük gelir oranı ve (ii) maddi yoksunluk endeksi. Düşük gelir eşiği 2006 yılında nüfusun en düşük yüzde 10’luk kesiminin gelir düzeyi olarak tanımlanmıştır ve zaman içinde sabit olarak bırakılmıştır. Tüm gelirler ulusal tüketici fiyat endeksi (TÜFE) kullanılarak reelleştirilmiş ve 2006 yılı fiyatlarıyla ifade edilmiştir. Analizin büyük kısmında, toplam harcanabilir hane halkı geliri, hane halkı büyüklükleri ve bileşimindeki farkların hesaba katılması amacıyla, OECD eşdeğerlik skalası kullanılarak düzeltilmiştir.

46- Kırsal bölgeler başta olmak üzere, yaşça daha büyük çalışanların oldukça yüksek bir bölümü hâlâ “çalışmaktadır”.

2006 yılında kırsal yörelerdeki 65 yaş ve üzeri kişilerin yaklaşık yüzde 8’i referans yıl içinde en az bir ay süreyle tam zamanlı şekilde istihdam edilmişlerdir.

47- Karşılaştırılabilir istihdam durumları olan hane halklarıyla gruplandırmak için, yarı zamanlı işlerde geçen süre dikkate alınmamıştır. 2006 yılında yarı zamanlı istihdam yansıması (incidence) kentsel alanlarda yüzde 4, kırsal alanlarda ise yüzde 13’tür.

48- Ayrıntılar için bkz. Ek 4.1, Şekil A4.1. Sonuçların hassasiyetini test etmek için, referans yıl içinde en az altı ay çalışmış olmak alternatif sınır (cut-off) noktası olarak kullanılmıştır. Sonuçlar büyük ölçüde aynıdır ve talep üzerine sağlanacaktır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Maddi yoksunluk analizinde hayat standartlarının ölçümünde daha doğrudan bir yaklaşım benimsenmektedir. Aşağıda yer alan analiz için üç temel ihtiyacı karşılayamamış hane halklarının maddi yoksunluk içinde olduğu düşünülmüştür: özellikle, gıda, giyecek ve ısıtma sağlama. Hane halkına bilhassa şu sorular yöneltilmiştir: (i) her iki günde bir kırmızı et, beyaz et veya balık içeren yemeklere (ya da vejetaryen eşdeğerlerine) maddi güç yetiştirme kapasitesi; (ii) eskiyen kıyafetlerin yenileriyle değiştirilmesi kapasitesi ve (iii) haneyi yeterince sıcak tutabilme. Bu yolla, refah seviyesi – harcanabilir gelir aracılığıyla dolaylı yoldan ölçülmek yerine - doğrudan doğruya belirli malların tüketimi yoluyla ölçülmektedir. Refahın maddi ve maddi olmayan göstergeleri çoğu zaman sadece zayıf düzeyde ilintili olduğundan, bu analizde kullanılan maddi yoksunluk endeksi gibi, sonuç bazlı ölçüler hayat standartlarının yükselmesi tartışmasına önemli bilgiler ilave etmektedir.

Sonuçlar farklı yollarla sunulmaktadır.

Birincisi, bir taraftan Türk ekonomisinin heterojenliği kabul edilip diğer taraftan da tartışmanın açık ve net tutulabilmesini sağlamak amacıyla, bölgeler dört farklı coğrafi hücreye ayrılmıştır. NUTS1 bölgeleri Batı ve Doğu kümelerinde toplanmıştır.49 Her bir küme içindeki

kırsal ve kentsel alanlar GYKA verileri kullanılarak tanımlanmıştır. Bu yaklaşım, Türkiye’nin Doğu ve Batı bölgelerinin yanı sıra kırsal ve kentsel alanlar arasındaki farklı dinamiklerin daha iyi gösterilebilmesine olanak tanımıştır. İkincisi, sonuçlar tipik olarak bireysel düzeyde sunulmaktadır. Sonuçların daha kolay yorumlanabilmesi için, tartışmada kimi zaman (toplam nüfus yerine) toplam hane halkı sayısına atıf yapılmaktadır.

Sonuçları sunmadan önce, bir sonraki bölümde çalışma yaşında bireyi bulunan hane halklarının sayısında yaşanan son eğilimler ve bu hane halklarının işgücü piyasasıyla bağlantıları kısaca tartışılmaktadır. Bu analizin arka planına ilişkin önemli bilgiler aşağıda yer almaktadır.

4.1.2 Hane halkı düzeyindeki dinamikler Çalışma yaşında en az bir bireyi bulunan toplam hane halkı sayısı 2006 yılında 16,1 milyondan 2010 yılında yüzde 10,2 oranında artarak 17,8 milyon kişiye yükselmiştir. Çalışma yaşında bireyi bulunan hane halklarının sayısında yıllık artış yüzde 5,3 ile 2009 yılında özellikle yüksektir. Bölgesel büyüme oranları da – büyümenin 2008 yılında en yüksek düzeyde olduğu (yüzde 13,6) Batıdaki

49- Batıdaki kümeler, İstanbul, Batı ve Doğu Marmara, Ege, Batı ve Orta Anadolu, Akdeniz ve Batı Karadeniz bölgelerini içermektedir. Doğudaki kümeler, Doğu Karadeniz, Kuzeydoğu Anadolu, Orta Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerini içermektedir.

99

100

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

kırsal yöreler hariç - 2009 yılında tavan yapmıştır. Tüm süre boyunca, en fazla artış kırsal yörelerdedir (yüzde 16,5).

Tüm hane halkları50 içinde çalışan hane halklarının payı yüzde 66,3’ten yüzde 68,4’e doğru kısmen artmışsa da, bölgeler arasında büyük farklar mevcuttur.

En fazla artış geleneksel olarak daha az sayıda hane halkının “çalışan” olarak kategorize edildiği Doğudaki illerde

gerçekleşmiştir. Batıdaki illerde büyüme daha orta düzeyde olup, bu durum bölgeler arasında daha küçük farkların bulunmasıyla sonuçlanmaktadır (Şekil 4.1). 2010 yılında çalışan hane halklarının payı Doğudaki Kırsal Yörelerde en yüksektir (yüzde 70,3). Bunu Batıdaki Kırsal Yöreler (yüzde 69,4), Batıdaki Kentsel Yöreler (yüzde 68,1) ve Doğudaki Kentsel Yöreler (yüzde 66,5) takip etmektedir.

ŞEKİL 4.1

%

Çalışan hane halklarının payı, ulusal düzeyde ve bölgelere göre, 2006-2010

Batı-Kent Doğu-Kırsal

Batı-Kırsal Türkiye

Doğu-Kent

Not: Gözlem birimi, hane halkıdır.

Kaynak: GYKA.

50- “Tüm hane halkları” terimi çalışma yaşında (15-64 yaş) en az bir bireye sahip toplam hane halkı sayısına atıf yapmaktadır. Çalışan ve çalışmayan hane halklarını ayırmak için kullanılan bilgilerde bir önceki takvim yılına atıf yapıldığı (referans yıl) unutulmamalıdır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

2009 yılında çalışan hane halklarının payı büyük ölçüde iki faktör sebebiyle zirve yapmıştır. Anketin düzenlendiği yıl olan 2009 yılında: (i) çalışma yaşında bireyleri bulunan toplam hane halkı sayısı önemli derecede artmıştır ve (ii) bir önceki takvim yılı içinde 12 ay süreyle tam zamanlı olarak çalıştıklarını beyan edenlerin payı da oldukça artmıştır (Ek 4.1 Şekil A4.1). Bu iki faktörün sonucu olarak, çalışan hane halkındaki artış 2009 yılında ortalamanın üzerindedir. İşgücü piyasasıyla düzenli bağları bulunmayan hane halklarının payı kriz sırasında keskin bir yükseliş göstermiştir. İşsizlik oranı kentsel alanlar başta olmak üzere, önemli düzeyde artarak 2008 yılında yüzde 10,9’dan 2009 yılında yüzde 14,0’a yükselmiştir (IMF 2013; Dünya Bankası 2011). 2009 yılı itibariyle 12 ay boyunca tam zamanlı şekilde çalışanların payı da gerilemiştir (EK 4.1 Şekil A4.1). Her iki faktör de çok sayıda hane halkını işgücü piyasasıyla düzenli bir bağlantıdan yoksun bırakmış ve çalışmayan hane halklarının payı büyük ölçüde artmıştır. Doğudaki kentsel alanlar bu durumdan özellikle etkilenmişlerdir. Çalışmayan hane halklarının payı yüzde 16,9’dan yüzde 33,5’e yükselmiştir (doğudaki kırsal alanlarda: yüzde 16,3’ten yüzde 29,7’ye).

4.2 Hayat Standartları Düzeyleri ve Eğilimleri En az bir çalışma yaşında (15-64 yaş)

bireye sahip hane halklarının ekonomik durumu aşağıda kısaca tarif edilmektedir. İşlerin refah düzeyinin yükselmesindeki rolüne daha fazla ışık tutabilmek için, çalışan ve çalışmayan hane halklarının hayat standartlarındaki eğilimler rapor edilmektedir. Birinci adımda, düşük gelirli hane halklarında yaşayan nüfusun payı analiz edilmektedir. İkinci olarak ise, Türkiye’deki nüfusun maddi yoksunluk oranı incelenmektedir. Maddi yoksunluk, hane halklarının gıda, giyinme ve ısınmayla ilgili üç temel ihtiyaçlarını karşılayabilme imkânlarını ölçmektedir.51

4.2.1 Düşük gelir yansıması Krizden önceki güçlü büyümeye rağmen, düşük gelirli hane halklarında yaşayan nüfusun payı kısmen artmıştır. Düşük gelirli hane halklarında yaşayan nüfusun payı 2007 yılında yüzde 10,2’den 2010 yılında kısmi bir artışla yüzde 11,7’e yükselmiştir. Ancak, ulusal ortalamalar bölgeler ve hane halkı tipleri arasında görülen büyük farkları maskelemektedir (Şekil 4.2). Bu pay özellikle kentsel alanlarda ve batı illerinde çalışan hane halklarında daha düşüktür. 2007 ve 2010 yılları arasında hayat standartları görece sabit kalırken, gelir sınırı altındaki nüfusun payı yaklaşık 1 yüzde puan artmıştır. Doğunun kırsal yörelerindeki çalışan hane halkları daha fazla güçlükle karşılaşmışlar ve gelir sınırının altında kalanların payı 2007 yılında yüzde 23,6’dan 2010 yılında yüzde

51- Maddi yoksunluktaki eğilimler 2006-2010 dönemini kapsayacak şekilde analiz edilmiştir. 2005 yılında gelir dağılımına ilişkin endişeler mevcut olduğundan (ki bu endişeler 2006 anket yılında bildirilmiştir), düşük gelir düzeyindeki eğilimler sadece 2006-2009 yılları arasında kalan dönem için analiz edilmiştir (2007-2010 anket yılları kullanılarak). Detaylar için bkz. Ek Şekil A4.2.

101

102

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

29,3’e yükselmiştir. İşgücü piyasasıyla düzenli bağı bulunmayan hane halkları arasında, bölgeler arası farklar daha da yüksektir ve esas itibariyle kentsel ve kırsal yöreler arasındaki zıt eğilimlerin etkisiyle zaman içinde artmıştır. 2010 yılında düşük gelirli hane halklarında yaşayanların payı batıdaki kentsel alanlar için yüzde 9,5 ile doğudaki kırsal alanlar için yüzde 62,8 arasında değişmiştir.

Hane halkı tipleri arasında hayat standartları bakımından görülen farklılıklar, daha çok düşük gelirli çalışan hane halklarının payındaki artışın etkisiyle daha azalmıştır. 2007 ve 2010 yılları arasında gelir sınırının altındaki çalışan hane halklarının payı yaklaşık yüzde 23,1’lerden yüzde 22,1’e gerilemiştir. Çalışan düşük gelirli hane halklarının payı 2007’de yüzde 5,6’dan 2010 yılında yüzde 7,6’a yükseldiğinden, bu fark 2010 yılında yüzde 17,4’ten yüzde 14,5’e gerilemiştir. Fark çalışmayan hane halklarının sayısındaki orantısız azalışla bağlantılı olarak, 2009 yılında en düşük düzeydedir. Bu bileşimsel kayma ayrıca gelir dağılımını da etkilemiştir; çalışmayan hane halkları 2009 yılında daha yüksek gelir bildirmişlerdir ve düşük gelirli hane halklarının payı önemli ölçüde gerilemiştir. Çalışan hane halklarında ise bunun tersi bir eğilim gerçekleşmiştir ve gelir sınırının altındaki nüfusun oranı yüzde 11,3’e yükselmiştir.52

Türkiye krizden ciddi şekilde olumsuz etkilenmiştir. Krizin hayat standartlarına olan etkisi bölgeden bölgeye ve hane halkı tiplerine göre değişmiştir.

Krizin ana aktarım mekanizması işgücü piyasası olmuştur. 2009 yılında özellikle kentsel alanlarda görülen yüksek işsizlik oranları daha çok sayıda hane halkının işgücü piyasasıyla düzenli bağının kalmamasına katkıda bulunmuştur. Ayrıca, çalışmayan hane halklarının geliri de düşmüştür (Ek 4.1 Tablo A4.1). Çalışmayanların desteklenmesi amacıyla, işsizlik yardımlarının miktarı (asgari emeklilik aylıklarıyla birlikte) 2009 yılında arttırılmış, bu da elbette ki, savunmasız olarak tanımlanan hane halklarının krizle daha iyi başa çıkabilmelerine yardımcı olmuştur. Ancak yine de bu gelir sınırının altında yaşayan hane halklarının toplam nüfus içindeki payları önemli ölçüde yükselmiş ancak kriz öncesi düzeyin bir miktar altında kalmıştır.

Krizle mücadele etmek ve insanları işgücü piyasasında tutmak için bir dizi politika önlemi uygulanmıştır. Örneğin, kısa çalışma programı hayata geçirilmiş53 ve sosyal güvenlik katkı payları tüm çalışanlar ve özellikle gençler ve kadınlar için azaltılmıştır. Özellikle, gelir dağılımının en alt onda birlik diliminde yer alan çalışan hane halkları da reel asgari ücret düzeyindeki yıllık artışlardan fayda sağlamışlardır.

52- Her iki hane halkı tipi için gelir düzeyleriyle ilgili daha fazla ayrıntı için bkz. Ek 4.1 Tablo A4.1.

53- Gelir verilerinde bir önceki takvim yılına atıf yapıldığı ve maddi yoksunluğun gerçek anket yılından elde edilen bilgiler kullanılarak belirlendiği unutulmamalıdır. Bu farklılık, bu iki gösterge arasında daha düşük bir korelasyona katkıda bulunabilir. Her iki gösterge için aynı referans döneminin esas alınmasına olanak tanıyan panel verileri kullanılarak analiz tekrarlandığında, oldukça benzer sonuçlar bulunmuşsa da, bu sonuçlar bölgesel bilgi veya nüfus ağırlıklarını sağlamamaktadır. Kırsaldaki hane halkları ve işgücü piyasasıyla düzenli bağı bulunmayan hane halkları için korelasyon kısmen güçlüdür.

103

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 4.2

Türkiye Çalışan Çalışmayan

Çalışmayan

Doğu-Kırsal

Doğu-Kent

Batı-Kırsal

Batı-Kent

Doğu-Kırsal

Doğu-Kent

Batı-Kırsal

Batı-Kent

%

%

Düşük gelirli hane halklarında yaşayanların toplam nüfus içindeki payı, 2007-2010

Çalışan

Not: Gözlem birimi, hane halkıdır.

Kaynak: GYKA.

4.2.2 Maddi yoksunluk Maddi yoksunluk Türkiye’deki hane halkları arasında hâlâ yaygın olmakla birlikte, 2006 yılından bu yana bu konuda önemli iyileşmeler sağlanmıştır.

Ulusal düzeyde ise, temel maddelere erişimden yoksun nüfusun oranı 2006 yılında yüzde 29’dan 2010 yılında yüzde 21’e gerilemiştir. Bu konuda kaydedilen iyileşmeler nüfusa dengeli şekilde yayılmıştır; maddi yoksunluk 2010 yılında hem hane halkı tipleri hem de bölgeler açısından 2006 yılına kıyasla daha düşük düzeydedir. İşgücü piyasasıyla düzenli bağlantıla-

rı bulunmayan hane halklarının çalışan hane halklarına kıyasla belirli temel maddelerden yoksun olması daha muhtemelse de, bu iki grup arasındaki fark çok daha azalmıştır. Çalışan hane halkları arasında maddi yoksunluk oranı 2009 yılına kadar görece sabit kalmış, 2010 yılında ise önemli ölçüde azalarak yüzde 17,6’ya ulaşmıştır. Bunun aksine, çalışmayan hane halkları için ise, durum zamanla istikrarlı bir şekilde düzelmiş olup, maddi yoksunluk çeken nüfusun toplam nüfusa oranının 2006 yılında yüzde 69’dan 2010 yılında yüzde 45’e gerilediği doğu illerinde yaşayan kırsal hane halklarında ilerleme özellikle güçlü düzeydedir (Şekil 4.3).

104

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 4.3

Türkiye Çalışan Çalışmayan

Anket Yılı

Çalışmayan

Not: Gözlem birimi, hane halkıdır.

Kaynak: GYKA.

Küresel finansal kriz maddi yoksunluk eğilimleri üzerinde sadece sınırlı düzeyde etki yapmıştır. Çalışan hane halkları arasında, temel ihtiyaçlarından mahrum kişilerin oranı 2009 yılında bir miktar artmışsa da, çalışmayan hane halklarının oranı kriz sırasında düşmeye devam etmiştir. Yine, çalışmayan hane halklarının sayısının 2009 yılında neredeyse 1,5 milyon kişi azalmış olması (ve fakat bir sonraki yıl yeniden yükselmesi) bu sonucun temel faktörü olabilir. 2010 yılında maddi yoksunluk oranları çalışan hane halkları için önemli düzeyde gerilemiş ve tüm bölgelerde kriz öncesi seviyelerde kalmıştır.

4.2.3 Tartışma Zaman içindeki düzeyler ve eğilimler bakımından farklılıklara rağmen, bir dizi bulgu her iki refah ölçüsü için de geçerlidir. Birincisi, çalışan hane halklarının hayat standartları çalışmayan hane halklarınınkinden daha yüksek olup, bu, işlerin (istihdamın) daha yüksek bir refah düzeyine katkı yaptığına işaret etmektedir. İkincisi, çalışan ve çalışmayan hane halkları arasındaki hayat standartları farkı azalmıştır ancak, bunun altında yatan sebepler refah ölçüleri boyunca farklılık göstermektedir. Maddi yoksunluk açısından ise, çalışmayan hane halk-

Çalışan

Doğu-Kırsal

Doğu-Kent

Batı-Kırsal

Batı-Kent

Doğu-Kırsal

Doğu-Kent

Batı-Kırsal

Batı-Kent

%

%

Maddi yoksunluktan etkilenen nüfusun toplam nüfus içindeki payı, 2006-2010

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ları arasında görülen azalan eğilim bu farkın daraltılmasına yardımcı olmuştur.

Bu durum istihdam dışı gelirde son dönemde görülen eğilimlerin hayat standartlarının yükselmesinde önemli bir rol oynadığına işaret etmektedir. Üçüncü olarak, çalışan hane halkları arasındaki hayat standartları büyük ölçüde değişmeden kalmıştır. Aynı zamanda, çalışan hane halklarının mutlak sayısı büyük ölçüde artmıştır. Bu, güçlü ekonomik büyümenin daha fazla kişinin işgücü piyasasına başarıyla dâhil olmasına olanak tanıdığına işaret etmektedir.

Türkiye’de asgari hayat standardının altında yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranının daha yüksek olduğu bölgelerde genellikle maddi yoksunluk oranları da yüksek düzeydedir. Ancak bölgesel

düzeydeki bu açık ilinti hane halkı düzeyine yansımamıştır. Öyle ki, bu iki göstergenin birbiriyle çakışma durumu nispeten düşüktür. 2007 anket yılında, tüm hane halklarının sadece yüzde 6’sı hem maddi yoksunluk çekmekte hem de gelir sıralamasının en alt onda birlik diliminde yer almaktaydı.54 Gelir dağılımının herhangi bir onda birlik dilimi içinde maddi yoksunluk çeken hane halklarına rastlanabilmektedir (şekil 4.4).55 Bu, gelir sınırının altında yaşayan veya maddi yoksunluk çeken hane halklarının bu durumda olmalarının ardında yatan gerekçelerin farklı farklı olabileceğini ve dolayısıyla, bunun politika belirleyicileri için önemli sonuçları olabileceğini göstermektedir. Aşağıdaki bölümde Türkiye’de hayat standartlarının etmenlerine daha fazla ışık tutulmaktadır.

54- Gelir verilerinde bir önceki takvim yılına atıf yapıldığı ve maddi yoksunluğun gerçek anket yılından elde edilen bilgiler kullanılarak belirlendiği unutulmamalıdır. Bu farklılık, bu iki gösterge arasında daha düşük bir korelasyona katkıda bulunabilir. Her iki gösterge için aynı referans döneminin esas alınmasına olanak tanıyan panel verileri kullanılarak analiz tekrarlandığında, oldukça benzer sonuçlar bulunmuşsa da, bu sonuçlar bölgesel bilgi veya nüfus ağırlıklarını sağlamamaktadır. Kırsaldaki hane halkları ve işgücü piyasasıyla düzenli bağı bulunmayan hane halkları için korelasyon kısmen güçlüdür.

55- Pek çok ülkede benzer sonuçlar belirlenmiştir. Örneğin, AB ülkelerinde, yoksulluk sınırının üzerindeki nüfus yoksullara göre istikrarlı bir biçimde maddi yoksunluktan daha az etkilenmiştir ancak, ilgili maddi yoksunluk oranları tüm ülkelerde pozitiftir ve ülkeden ülkeye büyük ölçüde değişmektedir (Eurostat 2010).

105

106

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 4.4

%

Gelir dilimlerine göre maddi yoksunluk, 2007

gelir dilimi çalışmayan

çalışan

Not: Gözlem birimi, hane halkıdır.

Kaynak: GYKA.

4.3 Hayat Standartlarının Belirleyicileri İşlerin (istihdamın) daha yüksek hayat standartlarına olan katkısını daha derinlemesine incelemek için, çalışan hane halkları örneklemi üzerinde bir regresyon analizi düzenlemiş bulunmaktayız. Özellikle, geçimi sağlayan kişinin hane halkının: (i) gelir düzeyinin altında yaşama olasılığının ve (ii) maddi yoksunluk çekme olasılığının belirlenmesinde,

hane halklarında geçimi sağlayan kişilerin kişisel ve istihdamla ilgili bilgileri kullanılmıştır. Sonuçların tamamı Ek 4.1 Tablo A4.2’de sunulmaktadır.

Türkiye’de düşük gelir düzeyinin ve maddi yoksunluğun etmenleri benzerdir: hane halkı reisinin yaşı, eğitim düzeyi ve tecrübe süresi önem arz etmiştir. Hane halkı reisinin daha yüksek bir eğitim düzeyine sahip olması daha yüksek hayat standardıyla ilişkilendiril-

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

miştir. Örneğin, hane halkının geçimini sağlayan ana kişi meslek veya teknik lise mezunuysa, bu kişinin maddi yoksunluk çekmeme olasılığı yüzde 17 oranında artmıştır.56 Yüksek öğrenimi tamamlamış olması durumunda ise, bu oran yüzde 23 oranında artmıştır. Düşük gelirli hane halklarıyla ilgili olarak, eğitim ve hayat standartları arasındaki bağ zayıftır ancak yine de oldukça anlamlı düzeydedir. Hane halkı reisi lise mezunuysa, asgari refah seviyesinin üzerinde yaşama olasılığı yüzde 1,4 artarken, yüksek öğrenim mezunu olması halinde, yüzde 1,8 artmıştır. Benzer şekilde, hane reisinin yaşı ve ücretli bir işte çalışma süresi ne kadar yüksekse, hane halkının tamamının daha iyi durumda olma olasılığı o kadar yüksektir.

Hane halkı reisinin istihdam tipi hane halkının hayat standardı bakımından önemli olmuştur. Daha yüksek hayat standartları ayrıca farklı istihdam türleriyle de ilişkilendirilmiştir ancak, bu çoğunlukla tarım dışındaki işler için geçerlidir. Örneğin, tarım dışı kayıtlı istihdam hane halkının gelir dağılımının en alt onda birlik diliminden uzaklaşma ihtimalini yüzde 6 oranında arttırmıştır. Bu etki maddi yoksunluk için de benzer büyüklükte olmuştur. Benzer şekilde, hane halkı reisi tarım sektörü dışında bir işveren ise, kendi hane halkının daha yüksek hayat standardından yararlanması daha muhtemeldir. Kayıtdışı işler sadece tarım dışı sektörlerde daha yüksek

hayat standartlarına katkıda bulunmuştur. Kayıtdışı bir tarımsal iş gelir sınırının altında yaşama olasılığını önemli ölçüde arttırmıştır. Ayrıca, kendi hesabına çalışan tarımsal işçiler daha düşük refah seviyeleriyle karşı karşıya kalmışlardır.

Bu, Bölüm 3’te belirtilen bulgularla tutarlıdır. Bu bulgularla tarımdaki işlerden başka sektörlerdeki işlere geçişin yeni işin daha yüksek verimlilik düzeyine sahip olmasıyla ilişkilendirildiği belgelenmiştir.

Daha yüksek hayat standartlarına erişme olasılığı bulunulan coğrafyaya göre büyük farklılıklar göstermiştir. Anadolu’da yaşayan hane halklarına kıyasla, diğer bölgelerin tamamındaki hane halkları gelir dağılımında üst sıralara çıkmayı daha kolay bulmuşlar ve maddi yoksunluktan daha az etkilenmişlerdir. Ayrıca, bir hane halkının kentte veya kırsal alanda yaşıyor olması da hayat standartlarında önemli bir rol oynamıştır. Beklentilere uygun olarak, kentteki nüfusun gelir sınırının altında yaşamış olması daha az muhtemeldir. Daha fazla sayıda ve daha iyi işlerin yanı sıra yüksek ücret tipik olarak kentsel alanlarda daha az sayıda düşük gelirli hane halklarına yol açar.

Türkiye için etki ufaktır ancak anlamlıdır. Maddi yoksunlukla ilgili olarak, tam tersi doğru görünmektedir: kentte yaşayan hane halkları kırsalda yaşayan hane halklarına kıyasla daha yüksek oranda maddi yoksunluk riskiyle karşı karşıya kalmışlardır.57 Tüketim maddelerinin

56- Referans kategorisi, eğitimsiz kişilerin yer aldığı kategoridir. Ayrıca bkz. Ek 4.1 Tablo A4.2.

57- Bu sonuç yıllar ve regresyon modelinin çeşitli spesifikasyonları genelinde sağlamdır.

107

108

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

fiyatlarında gözlenen ve kentte yaşayan hane halklarının temel ihtiyaçlarını karşılamalarını güçleştiren farklılıklar bu sonucu kısmen açıklayabilir. Kırsal alanlarda yaşayan hane halkları tükettikleri gıdalarının çoğunluğunu kendileri üreterek, protein bakımından zengin gıdalara düzenli olarak erişme kapasitelerini arttırmaktadırlar. Ayrıca, kırsal alanlarda yaşayan hane halkları konut yardımlarından daha fazla yararlanabilirler. Bu yardımlar onların konutlarını yeterince sıcak tutabilmelerine yardımcı olabilir. Çalışan yetişkinlerin veya emeklilerin daha yüksek paylara sahip olduğu hane halkları daha yüksek hayat standartlarından yararlanmışlardır. Hane halkının demografik bileşimine dair bilgilerin eklenmesiyle modellerin açıklama kabiliyeti artmıştır. Çalışan yetişkinlerin daha yüksek bir paya sahip olması gelir sınırının üzerinde yaşama olasılığını arttırmıştır. Bu ayrıca maddi olarak yoksun olma olasılığını da azaltmıştır. Buna ek olarak, yaşlılık aylığından sağlanan faydalar refah açısından önemli görünmektedir çünkü hane halkının toplam geliri içinde emeklilerin daha yüksek bir paya sahip olması daha yüksek hayat standartlarına katkı yapmıştır.

Sonuç olarak, bir hane halkının düşük gelirli olup olmadığının veya maddi yoksunluk çekip çekmediğinin belirlenmesi benzer faktörlere dayanmaktadır.

Kayıtlı bir işe sahip olmak hayat standartlarının yükselmesi için kritik bir belirleyicidir. Bir hane halkını yeterli gelire rağmen maddi yoksunlukla karşı karşı-

ya bırakan şeyin ne olduğunu daha iyi anlayabilmek için, daha detaylı ve fazla sayıda analize ihtiyaç vardır. Özellikle, hane halklarının özel ihtiyaçlarını (örneğin, hane halkı büyüklüğü ve yapısından, medeni halden ve yaşamı etkileyen önemli olayların yanı sıra hane halkı bireylerinin sağlık durumlarından ve konut şartlarından kaynaklanan maddi yükümlülükler) daha iyi tespit edecek olan değişkenlerin ve kalıcı gelirin ölçüsünün, maddi yoksunlukla kuvvetli şekilde bağlantılı olduğu gösterilmiştir (Berthoud ve Bryan 2010; Whelan, Layte ve Maître 2004).

4.4 Hane Halkı Gelir Eğilimlerine Daha Detaylı Bir Bakış Güçlü ekonomik büyümeye rağmen düşük gelirli hane halklarının hayat standartlarında iyileşme yaşanmamıştır. Bu durumda hane halklarının yapısı kısmen rol oynamıştır. Çalışma yaşında bireyleri bulunan hane halklarının sayısı önemli ölçüde artmıştır. Bu “yeni” halklarının pek çoğu yerel işgücü piyasalarınca emilmiştir çünkü çalışan hane halklarının sayısı da artmıştır. İşgücü piyasasına yeni girenler giriş seviyesinde ve görece düşük ücretli işleri kabul etmiş olabilirler çünkü, hane halkı reisinin işgücü piyasasındaki tecrübesi arttıkça düşük gelire meyletme ihtimali azalmaktadır.

Bu hane halklarının gelecekte gelir dağılımının en alt onda birlik diliminden yukarılara doğru tırmanmaları için iyi bir şans mevcuttur. İkinci bölümdeki bulgulara göre, gençler daha yaşlı kohortlara

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

kıyasla kayıtlı işlere genel olarak daha az erişebilmektedirler. Durgun hayat standartlarının bir başka sebebi de, analize yansıtılan yılların pek çoğunda istihdamın bir kısmının tekrar tarıma dönmüş olması olabilir. Öte yandan, toplamda artış göstermeyen gelirler hane halkı gelirinin münferit bileşenlerinin daha dinamik ancak nötrleştirici eğilimlerini maskeleyebilir. Bundan sonraki bölümde toplam hane halkı gelirinin ana kaynakları işgücü ve işgücü harici gelirlerdeki eğilimlere odaklı şekilde analiz edilmektedir. İkinci adımda, işgücü geliri dâhil çeşitli faktörlerin hayat standartlarında gözlenen değişikliklere olan katkılarına ışık tutulabilmesi amacıyla, kişi başı reel hane halkı geliri bileşenlerine ayrıştırılmaktadır.58

4.4.1 Hane halkı gelir kaynakları Ulusal düzeyde, hane halkı gelirinin bileşimi zamanla kısmen değişiklik göstermiş; işgücü geliri ve sosyal transferler daha önemli hale gelmiştir. Ücretli istihdamdan elde edilen işgücü geliri toplam hane halkı gelirine başlıca katkı yapan kalem olup, kendi hesabına çalışmadan (serbest meslekten) elde edilen gelirle birlikte bu iki kalemin payı 2007 yılında yüzde 58,6’dan 2010 yılında yüzde 61,5’e yükselmiştir. Emekli aylıklarını ve işsizlik yardımlarını da içeren sosyal transferler işgücü dışı gelirin en büyük bileşenidir ve zamanla daha önemli hale gelmiştir. Bunların toplam hane

halkı geliri içindeki payı yüzde 15,9’dan yüzde 17,7’e yükselmiştir (Şekil 4.5).

Kırsal yörelerde, kendi hesabına çalışma karşılığında elde edilen gelir toplam hane halkı gelirine en fazla katkı yapan kalem olmayı sürdürmüştür. Ancak bu gelir kaleminin payı 2007 ve 2010 yılları arasında azalmıştır. Kendi hesabına çalışma karşılığında elde edilen gelir kırsal yörelerde yaşayan hane halklarının başlıca gelir kaynağı olmakla birlikte, ücretli istihdam ve sosyal transferler gibi diğer kaynaklar da zaman içinde daha önemli hale gelmiştir. Örneğin, doğudaki illerin kırsalın yaşayan hane halkları arasında, işgücü gelirinin payı 2007 yılında yüzde 24,8’den 2009 yılında yüzde 31,3’e yükselmiştir (Ek 4.1 Şekil A4.3). Kendi hesabına çalışma karşılığında elde edilen gelirdeki düşüş daha belirgin olduğundan, toplam işgücü geliri daha az önemli bir hane halkı gelir kaynağı haline gelmiş; toplam gelir içindeki payı 2007 yılında yüzde 65,9’dan 2010 yılında yüzde 63,2’ye gerilemiştir. 2009 yılında yükselen işsizlik ve düşen reel saatlik ücretler ücret gelirinin payının azalmasına katkı yapmıştır; kırsal yörelerde yaşayan hane halkları krizle başa çıkabilmenin mekanizması olarak, kendi hesabına çalışmaya ve kayıtdışı istihdama yönelmişlerdir (Dünya Bankası 2011 ve bu rapor Bölüm 2). Batıdaki illerin kırsal yörelerinde de benzer eğilimler gözlenmiştir.

58- Analizin bu kısmı için tüm hane halkları dikkate alınmaktadır. Ayrıştırma yöntemiyle ilgili daha detaylı bilgi için, bkz. Azevedo, Sanfelice ve Nguyen (2012).

109

110

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 4.5

yüzde

Hane halkı gelirinin kaynakları, 2007-2010

yıl İşgücü geliri sosyal transferler net özel transferler

serbest meslek kira/faiz diğer

Kaynak: GYKA.

İşgücü gelir kaleminin toplam hane halkı gelirine katkısı daha zengin hane halklarında daha yüksektir. 2010 yılında, gelir dağılımının en alt onda birlik diliminde yer alan hane halkları için, ücretli istihdamın payı yüzde 33’tür. Bu pay gelir dilimleri boyunca yükselerek, dördüncü onda birlik dilimde yüzde 46’ya yükselmiştir (Şekil 4.6). Serbest meslekten elde edilen gelirin toplam gelire katkısı ilk dört gelir dilimi için yaklaşık

yüzde 15 civarındayken, gelir dağılımının en üst onda birlik diliminde hemen hemen yüzde 23’e sıçramıştır. Bunun sonucu olarak, gelir dağılımının en üst onda birlik diliminde yer alan hane halklarının toplam hane halkı gelirinin üçte ikisinden fazlası, toplam işgücü gelirinden (ücretli çalışma + serbest meslek kazancı) kaynaklanmış olup, gelir dağılımının en alt onda birlik diliminde yer alan hane halkları için bu oran sadece yüzde 48’dir.59

59- Daha önceki yıllarda benzer eğilimler gözlenmiştir. Şekil 4.6’da, emeklilik aylıkları diğer sosyal yardımlardan ayrılmıştır. Sosyal transferlerin payı hane halkı gelirine paralel olarak azalmış olup, sosyal transferler en üst gelir dilimindeki hane halklarının toplam hane halkı gelirinin yüzde 1,7’sine katkıda bulunmuşlardır.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL 4.6

yüzde

Gelir dilimlerine göre hane halkı gelirinin kaynakları, 2010

alt

üst

dilimler

işçi başına işgücü geliri emekli aylığı faiz/kira

serbest meslek geliri sosyal transferler özel transferler

Kaynak: GYKA.

4.4.2 Hayat standartlarındaki değişiklerin bileşenlerine ayrıştırılması Kişi başı reel hane halkı gelirinde gözlenen değişiklikler farklı gelir türleri ve hane halkının bileşimindeki değişiklikler olmak üzere bileşenlerine ayrılmıştır.

Bu yaklaşım istihdamın hayat standartlarının yükselmesindeki rolüne ışık tutulmasına yardımcı olmaktadır. Eldeki veriler ışığında, ayrıştırma işleminde (panel veriler yerine) kesit veriler kullanılmış ve 2007 ila 2010 yılları arasındaki değişiklikler analiz edilmiştir. Sonuçlar Şekil 4.7’de sunulmuştur.

2007 ila 2010 yılları arasında tüm gelir dilimleri genelinde, kişi başı hane halkı

geliri gerilemiştir. Şekil 4.7’de gösterildiği üzere (sağdaki eksen), kişi başı gelir düzeyi gelir dilimlerinin çoğunda yüzde 2 ila yüzde 3 oranında gerilemiştir. Orta gelir dilimindeki hane halkları bu düşüşten kısmen daha az etkilenmiştir. Gelir dağılımının en üst diliminde yer alan hane halklarında ise, kişi başı gelir 2010 yılında 2007 seviyesinden yaklaşık yüzde 10 daha düşüktür.

Hane halkı yapısındaki değişiklikler (çalışma yaşındaki yetişkinlerin payı ve işçilerin payı) daha yüksek hayat standartlarına katkıda bulunmuştur. Hane halkı bileşimindeki değişikliklerin hayat standartları üzerinde olumlu etkisi olmuştur (Şekil 4.7 sol eksen). Özellikle, işçilerin payı tutarlı şekilde daha yüksek

111

112

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

gelir düzeyine katkı yapmıştır. Bu etki gelir dilimlerinin çoğunda küçük düzeydedir ve hayat standartlarının belirleyicileriyle ilgili analizden elde edilmiş kanıtla tutarlıdır. Çalışan yetişkin başına düşen işgücü gelirinin tüm hane halklarının sadece en alt onda birlik dilimde yer alanların refah düzeyi üzerinde pozitif etkisi olmuştur.

2007 ila 2010 yılları arasında, düşük gelirli hane halklarında çalışan kişi başına işgücü geliri yüzde 6,3 oranında yükselmiştir. Tüm diğer gelir dilimlerinde ise, işgücü gelirinin katkısı negatiftir. Yüksek asgari ücretin ve krizle ilgili politika müdahalelerinin (örneğin, azalan saatlik ücretler) bu eğilimlere katkı yapmış olma-

sı muhtemeldir. İşgücü harici gelirdeki değişiklikler hayat standartları üzerinde oldukça olumsuz etki yaparak, diğer faktörlerin gelir arttırıcı eğilimlerini sıfırlamışlardır. Bir önceki bölümde görüldüğü üzere, emeklilik aylıkları ve diğer sosyal transferler (işsizlik, özürlülük ve hastalık yardımlarının yanı sıra konut ve aile yardımları dâhil) işgücü harici ana gelir kaynaklarıdır. Her iki transfer türünün kişi başına düşen gelirdeki değişim üzerinde, düşük gelirli hane halkları başta olmak üzere, az miktarda olumlu etkisi olmuştur. Söz konusu bu büyük olumsuz etki işgücü dışı gelir kalemlerinin tanımlanmamış (Şekil 4.6’da “diğer” şeklinde gösterilen) kısmındaki değişikliklere atfedilebilir.

ŞEKİL 4.7 İşgücü gelirinin, işgücü harici gelirin ve hane halkının yapısının 2007-2010 arası hayat standartlarındaki değişime katkısı

alt

üst

dilimler çalışan erişkin payı işçi başına işgücü geliri kişi başına gelirde değişiklik

işçi payı erişkin başına işgücü dışı gelir

Not: Her bir bileşenin her bir gelir dilimindeki kişi başına düşen gelirdeki değişime olan katkısı (yüzde olarak) sütunlarla gösterilmektedir. Sonuçlar kesit verilerinden alınmaktadır.

Kaynak: GYKA.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Son olarak, işgücü gelirindeki artış Türkiye’de düşük gelirli hane halklarının daha yüksek refah düzeylerine sahip olmasına katkı yapmış olup, bu durum işlerin hayat standartlarının yükseltilmesindeki önemli rollerine ışık tutmaktadır. İşgücü piyasasında krizden kaynaklanan bozulmalar da muhtemelen hayat standartlarındaki uzun vadeli değişiklik eğilimlerinin tanımlanmasını ilaveten güçleştirmiştir. Belirli gelir kaynaklarının katkısıyla ilgili daha iyi bir anlayış edinebilmek için, daha uzun dönem serileri ve boylamsal veriler gereklidir.

4.5 Sonuç ve Politika Genel Görünümü Tüm dünyada pek çok kişi için çalışma bu kişilerin ana gelir kaynağıdır. İşgücü gelirindeki artış pek çok ülkede yoksunluğun azaltılmasına ve hayat standartlarının yükseltilmesine katkı yapan en önemli faktör olmuştur (Dünya Bankası 2012). Türkiye’de güçlü ekonomik büyüme daha fazla sayıda kişinin işgücü piyasasına başarıyla katılmasına imkân vermiştir. Çalışan hane halklarının payı önemli düzeyde artmıştır; 2010 yılı itibariyle nüfusun yüzde 70’inden fazlası işgücü piyasasıyla iyi bir şekilde entegre olmuş hane halklarında yaşamaktadır. İşgücü geliri (ücretli istihdam artı serbest meslek kazancı) toplam hane halkı gelirine en fazla katkı yapan gelir kalemidir. Kentte yaşayan hane halkları için ise, bu kalemin payı son yıllarda artış göstermiştir. Düşük gelirli hane halkları içinde, 2007 ve 2010 yılları arasında çalışan başına işgücü gelirindeki büyüme pozitiftir ve yüksek hayat standartlarına katkıda bulunmuştur.

Bu pozitif olumlu eğilimlere rağmen, hayat standartları fazla yükselmemiştir.

Bu sonuca çeşitli sebeplerin katkı yapmış olması muhtemeldir. Birincisi, çalışan hane halklarının sayısı 2007 yılında 11,7 milyondan 2010 yılında 12,2 milyona yükselirken, bu hane halkı grubunun bileşimi değişmiştir. Düşük gelir düzeyli hane halklarının bir kısmı daha verimli ve çoğunlukla da kayıtlı işlerde çalışmak için gelir dağılımının en alt onda birlik diliminden ayrılırken bunların “yerini” gelir dağılımının en alt basamağından daha düşük ücretle işgücü piyasasına giriş yapan yeni hane halkları almıştır.

Toplam düzeyde, düşük gelirli hane halklarının payı görece durgun kalmıştır. Ancak bireysel düzeyde ise, mobilite seviyesinin daha yüksek olması muhtemeldir çünkü: (i) daha yaşlı, daha fazla deneyimli hane reisine sahip hane halklarının onda birlik en alt gelir basamağından yukarılara doğru yükselmesi daha muhtemel olmuştur ve (ii) özellikle kriz sonrası yaratılan istihdamın genel niteliği alışılmadık şekilde yüksektir ve çalışan “yeni” hane halklarının refah düzeyi ortalamada çalışmayan hane halklarından daha yüksektir (Bkz. Bölüm 2). İkinci olarak, ekonomik sektör ve istihdam tipi hayat standartlarının yükselmesinde kritiktir. 2000 ve 2008 yılları arasında, tarım sektöründe istihdamın payı 11 yüzde puan gerilemiş; ticaret, hizmet ve imalat sektörlerinde istihdam payları önemli ölçüde yükselmiş ancak tarımda kaybedilen işlerin tamamının yerini alamamıştır (ILO 2011). Tarım sektöründen işgücü verimliliği daha yüksek olan sektörlere doğru gerçekleşen yapısal yeniden dağılım süreci hayat standart-

113

114

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

larının yükselmesi için kritiktir. Ancak, tarım dışı sektörlerde ne tür işlerin yaratıldığı da önemlidir. Ekonomik büyüme sırasında kayıtdışı işlerin payı kısmen gerilemiş ancak geçici ücretli istihdam önemli ölçüde artmıştır. Hane halkı reisinin geçişi işlerde istihdam edildiği düşük gelirli hane halklarının payı, 2007 ve 2008 yıllarında yaklaşık yüzde 15 civarındadır ve 2009 yılında yüzde 25’e yükselmiştir.60 Geçici ücretli işlerde çalışan bu kişilerin pek çoğu tarım dışı sektörlerde iş bulmalarına karşın, bu tip istihdamla ilişkilendirilen düşük ücretler hayat standartlarının yükselmesine neden olmamıştır. Üçüncü olarak, Türk ekonomisi üzerindeki sınırlı etkisine rağmen, küresel finans krizi düşük gelirli hane halklarının mobilitesini olumsuz şekilde etkilemiş olabilir. İşsizlik oranı özellikle kentsel alanlarda hızla artmıştır; kayıtdışı çalışanlar hem iş kayıplarından hem de ücretlerin azalışından orantısız bir biçimde etkilenmişlerdir (ILO 2011). Kayıtlı işlerde çalışanların işlerini ellerinde tutmaları daha muhtemel olmuştur. Ancak kriz sırasındaki politika müdahaleleri kapsamında reel saatlik ücretler asgari ücret artışından önce önemli ölçüde azaltılmıştır (Dünya Bankası 2011).

Politikaları belirleyenler firmaların büyümesine ve daha fazla ve daha iyi işlerin yaratılmasına olanak tanıyan bir çevre geliştirmenin yanı sıra, kriz sonrası dönemde elde edilen kazanımlar üzerine eklemeler yapabilmişler ve düşük gelirli hane halklarının payının azaltılmasına yardımcı olmuşlardır. 2012 yılında Türk Hükümeti Türk ekonomisinin en acil 60- 2010 yılında yüzde 14’e gerilemiştir.

konularından bazılarını ele alan bir Ulusal İstihdam Stratejisi’ni (UİS) benimsemiştir (Özkan, 2012). UİS’nin temel ayaklarından biri, eğitimsel sonuçların ve eğitim fırsatlarının arttırılmasıdır. Bu raporda ve ilgili literatürde gösterildiği üzere, eğitim düzeyi ve çalışanların potansiyel kazançları arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Kamu politikası: (i) yetişkinlerin ve çocukların nitelikli eğitime erişimini artırmak, (ii) gelir dağılımını yeniden düzenleyici politikaları uygulamak ve (iii) sosyal transfer programlarını geliştirmek suretiyle eğitimle ilgili engelleri ortadan kaldırabilir (OECD 2010). Özellikle, yetişkin eğitim programlarıyla mevcut çalışanların becerilerinin yükseltilerek, onlara daha iyi ücretli, daha verimli işlere erişim olanağı sağlanabilir.

UİS’nin ikinci temel ayağı ise, çeşitli sosyal haklardan yoksun gençler ve kadınlar gibi gruplara istihdam olanaklarının sağlanması ve uzun süre işsiz kalanların desteklenmesidir. Bunun düşük gelirli hane halklarının payını azaltması muhtemeldir. Bu gruplardan bazılarının düşük gelir potansiyeline sahip olmaları dikkate alındığında, nakit transferlerinin kapsamlı şekilde aktive edilmesi, hane halkının tamamında beşeri sermayenin ve hayat standartlarının yükseltilmesine yardımcı olabilir. İşgücü piyasasıyla düzenli bir bağlantısı bulunmayan hane halkları için, sosyal transferler hayat standartlarının yükseltilmesinde önemli bir role sahip olduklarını göstermişlerdir. Hedeflemenin iyileştirilmesi ve bölgesel farklılıkları da dikkate alan sosyal transferler çalışmayan hane halklarının refahının daha da arttırılmasına yardım edebilir.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Bölüm 4 Referanslar Azevedo, J.P., V. Sanfelice ve M. Nguyen.

2012. “Shapley decomposition by components of a welfare aggregate.”

World Bank mimeo. Dünya Bankası, Washington, DC.

Özkan, M. A. 2012. “The Turkish Labor Market.” “Güney ve Doğu Akdeniz Bölgesinde VET’te Sosyal Ortaklık” konulu ETF Bölgesel Konferansı’nda yapılan konuşma, İstanbul, Ekim 2012.

Berthoud, R. ve M. Bryan. 2010.“Income, deprivation and poverty: a longitudinal analysis.”Journal of Social Policy Vol. 40, No. 1, s. 135-156.

Whelan, C.T., R. Layte ve B.Maître.

2004.“Understanding the mismatch between income poverty and deprivation: a dynamic comparative analysis. ”European Sociological Review Vol. 20, No. 4, s. 287-302.

Eurostat. 2010. “Income poverty and material deprivation in European countries.” Eurostat – Methodologies and Working Papers.

ILO. 2011. “Occupational Outlook in Turkey.”

Uluslararası Çalışma Örğütü: Ankara.

World Bank. 2011. “The jobs crisis: Household and government responses to the great Recession in Eastern Europe and Central Asia. ”Dünya Bankası, Washington, DC.

IMF. 2013. “World Economic Outlook.” April.

Uluslararası Para Fonu, Washington, DC.

World Bank. 2012. World Development Report 2013: Jobs. Washington, DC: Dünya Bankası.

OECD. 2010. “Economic Policy Reform: Going for growth. ”Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris.

World Bank. 2013. “Impact study - Turkey: Evaluating the Impact of İŞKUR’s Vocational Training Programs.”Dünya Bankası, Washington, DC.

115

116

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

Ek 4.1: Arka Plan Rakamları ve Tablolar ŞEKİL A4.1

%

Tam zamanlı çalışanların (15-64 yaş arası) payı:

12 ay

en az 6 ay

Not: Anket soruları okumaları: Bir önceki takvim yılı içinde tam zamanlı olarak çalışan ay sayısı.

Kaynak: GYKA.

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL A4.2

Yoğunluk

Yetişkin eşdeğeri hane halkı gelirinin dağılımı (nominal, logaritmik olarak), 2005-2009

Nominal hane halkı geliri (loglar)

Kaynak: GYKA.

117

118

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

ŞEKİL A4.3 Bölgelere göre, hane halkı gelirinin kaynakları 2007-2010

Batı-Kırsal

%

%

Batı-Kent

yıl İşgücü geliri sosyal transferler

yıl İşgücü geliri sosyal transferler net özel transferler

serbest meslek kira/faiz

Doğu-Kırsal

%

%

Doğu-Kent

serbest meslek kira/faiz diğer

İşgücü geliri sosyal transferler net özel transferler

Kaynak: GYKA.

yıl

serbest meslek kira/faiz diğer

İşgücü geliri sosyal transferler net özel transferler

yıl

serbest meslek kira/faiz diğer

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO A4.1 Hane halkı tiplerine göre gelir eğilimleri, 2006-2009

Notlar: Yetişkin eşdeğeri hane halkı geliri, 2006 fiyatları. Asgari hayat standardı seviyesi 2006 yılında gelir dağılımının en alt onda birlik dilimindeki gelire karşılık olup, 2.468 TL’dir.

119

120

TÜRKİYE’DE İYİ İŞLER

TABLO A4.2 Hayat standartlarının belirleyicileri

Notlar: Probit regresyon analizlerinin marjinal etkileri görülmektedir. Maddi yoksunluk için, 2006-2010 arası anket yıllarına ait veriler birleştirilmiştir. Düşük gelir oranları için 2007-2010 yılları dikkate alınmıştır. Referans kategorileri: 15-25 yaş, eğitimsiz, ücretli bir işte 3 yıldan az süreyle çalışmış, erkek, kırsal alan, ücretsiz aile işçisi. Bölgesel kukla ve yıl kukla değişkenleri eklidir. Önemli katsayılar (yüzde 5) koyu renkle gösterilmiştir.