Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze
• S Z L A KA MI
D Z IE D Z IC T WA •
Dwa miasta Krakowa Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze WYBRANE PRZYKŁADY LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW
LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW
Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego
Dwa miasta Krakowa Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze Wybrane przykłady
• WYBRANE PRZYKŁADY •
Projekt współfinansowany ze środków Gminy Miejskiej Kraków
S zlakami dziedzictwa
Lista obiektów architektonicznych SARP Oddział Kraków Redakcja, teksty: Małgorzata Włodarczyk Zdjęcia: Marcin Włodarczyk Zespół redakcyjny: Przemysław Gawor, Izabela Korczyńska, Bohdan Lisowski Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6 • 31-011 Kraków www.sarp.krakow.pl
Redakcja, teksty:
MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia:
MARCIN WŁODARCZYK
Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Nakład: 1000 egz. Kraków 2014 Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-1-9
S ZL AK A MI DZ IEDZ IC T WA
Dwa miasta Krakowa Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze WYBRANE PRZYKŁADY
LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW
Redakcja, teksty:
MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia:
Marcin Włodarczyk
KRAKÓW 2014 © SARP Oddział Kraków © Małgorzata Włodarczyk
Spis treści 1. Słowo wstępne ………………………………….....4
ul. Kalwaryjska .......................................64
2. Tekst – B.Lisowski …..…………………………....9
6.10. Klub Sportowy KS „Korona” – Stadion .......64
3. Kazimierz i Podgórze lat 1945-1989 ..........… ..11
6.11. Szkoła Podstawowa nr 26.........................66
4. Tekst – J.Janczykowski …………..........…….....12
6.12. Szkoła Podstawowa nr 29.........................68
5. Zabytki architektury współczesnej lata 1945-1990 Część I - Kazimierz..........................................18 5.1. Budynek mieszkalny – ul.Augustiańska/Piekarska.….................... 28
6.13. Telewizja Polska Oddział Kraków .............. 70 6.14. Uniwersytecki Szpital Dziecięcy ...............72 6.15. Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum UJ............................74 6.16. Zakład Opiekuńczo-Leczniczy....................76
5.2. B udynek mieszkalny – ul. Dietla/Starowiślna...............................30 5.3. Budynek mieszkalny – ul.Józefa ...........…...32
7. Słowo końcowe .....................………............78
5.4. Budynek mieszkalny – ul.Paulińska .........….34
8. Mapa obiektów .....................………............82
5.5. Budynek mieszkalny – ul. Piekarska.............36 5.6. Budynek mieszkalny – ul. Skawińska .......….38 5.7. Budynek mieszkalny – ul. Wietora .......….... 40 5.8. Przedszkole Samorządowe nr 45..................42 5.9. Szkoła Podstawowa nr 22 .........................44 5.10. Szkoła Podstawowa nr 11 ..........................46 6. Zabytki architektury współczesnej lata 1949-1990 Część II - Podgórze .........................................47 6.1. Biblioteka Medyczna Collegium Medicum UJ...48 6.2. Budynek mieszkalny – ul. Legionów J. Piłsudskiego/Zamojskiego... 50 6.3. Budynek mieszkalny – ul. Traugutta/Dąbrowskiego.......................52 6.4. Budynek mieszkalny – ul. Kącik/Traugutta....54 6.5. Budynek mieszkalny – ul. Zamojskiego.........56 6.6. Domy Studenckie Collegium Medicum UJ......58 6.7. Fabryka HEAN – ul. Mochnackiego...............60 6.8. Kino „Wrzos” – ul. Zamojskiego ..................62 6.9. Klub Sportowy KS „Korona” –
9. Appendix ...................................………........84 10. Bibliografia...................................................86
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
1. Słowo wstępne Kazimierz i Podgórze w przeszłości, zanim zostały częścią administracyjną Krakowa, były samodzielnymi miastami, o odrębnych lokacjach, władzy i obiektach architektonicznych towarzyszących tej władzy. Leżą vis á vis siebie, po przeciwległych stronach rzeki Wisły. I mimo, że są tak blisko, to nadal wyczuwana jest ich odrębność, wynikająca nie tylko z ukształtowania terenu: Kazimierz w dawnych rozlewiskach Wisły, a Podgórze na pagórkowatym terenie z dominacją Wzgórza Lasoty, w starej części lokacji. Różnice wynikają również z odmiennego sposobu kształtowania zabudowy i urbanistyki w przeszłości oraz konsumpcji tej przeszłości w architektonicznych i przestrzennych rozwiązaniach z lat 1945-1990. Cezura ta została przyjęta, jako cezura historyczna, w której zamyka się okres Polski socjalistycznej. W okresie tym, mimo wielu utrudnień wynikających z możliwości materiałowych i technicznych oraz finansowych, powstało wiele ciekawych realizacji i rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych widocznych w realizacjach architektonicznych. Budynki projektowali najczęściej znakomici projektanci, których dbałość o detal i indywidualność rozwiązań, mimo często skromnych możliwości, jest widoczna do dzisiaj. Podobnie dotyczy to towarzyszących architekturze budynków: zieleni i obiektów małej architektury oraz rozwiązań urbanistycznych, z nią związanych. Kazimierz, jako miasto, został założony w 1335 roku przez króla Kazimierza Wielkiego, który prawdopodobnie zamierzał ulokować tutaj nowo założony Uniwersytet. Miasto to posiadało własne fortyfikacje, odrębne przywileje i Rynek (obecnie jego część zajmuje Plac Wolnica) z Ratuszem, wzniesionym w 2 poł. XIV wieku. Od XIV wieku dominują nad nim dwa monumentalne, gotyckie kościoły. Ludność żydowską przeniósł tutaj król Jan Olbracht w XV wieku i od tego czasu miasto jest szczególnie związane z jej kulturą.
4
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
Po zniszczeniach spowodowanych przede wszystkim „potopem szwedzkim” w XVII wieku, Kazimierz zatracił swój pierwotny układ szachownicowy w planie miasta. Przyłączony został do Krakowa w 1796 roku. Ulica Krakowska, kiedyś jego główna arteria, łączy poprzez most stalowy im. Józefa Piłsudskiego Kazimierz z Podgórzem. Podgórze, jako miasto, założone zostało w 1784 roku przez zaborców austriackich. Ironią historii, podobnie jak dużo później projektowana, jako odrębne miasto Nowa Huta, jest to że miało być konkurencją dla Krakowa. Jednak, podobnie jak w przypadku Nowej Huty, względy polityczne i ekonomiczne uniemożliwiły realizację tego zamierzenia. W 1915 roku rajcy Podgórza wyrazili zgodę na przyłączenie tego miasta do obszaru administracyjnego Krakowa. Rynek Podgórski ma rzut nieregularnego czworoboku, na pochyłości wzniesienia. Góruje nad nim neogotycki kościół projektu Jana SasaZubrzyckiego. Po II wojnie światowej Kazimierz pozostał głównie obszarem zabudowy miejskiej, mieszkaniowej. Natomiast Podgórze, poza budownictwem plombowym, również po wojnie rozwijało się dalej jako dzielnica powiązana z przemysłem. Dopiero od lat 60. XX wieku zaczęło rozbudowywać się na jego obszarze budownictwo mieszkaniowe, głównie osiedlowe. Z uwagi na intensywność zainwestowania i wypełnienia istniejącą zabudową realizowano na Kazimierzu, w okresie PRL-u, głównie zabudowę plombową. Można tu znaleźć wiele interesujących przykładów indywidualnych rozwiązań projektowych, co wynikało w dużej mierze ze specyfiki inwestowania w tym obszarze. Głównie było to budownictwo zakładowe, a nie spółdzielcze, stąd nie podlegało ograniczeniom wynikającym z narzuconych normatywów. W Podgórzu także uzupełniano w tym okresie brakującą zabudowę budownictwem plombowym. Ukształtowanie terenu powoduje, że wszystkie realizowane w starej części tej dzielnicy obiekty piętrzą się malowniczo. Przy lokalizacji inwestycji mieszkaniowych wykorzystywano również walory jednego z piękniejszych parków w Krakowie, jakim jest Park Bednarskiego założony z końcem XIX wieku. Na jego południowym skraju zaplanowano zespół sportowo-rekreacyjny KS „Korona”
5
1. SŁOWO WSTĘPNE
istniejący do dzisiaj, aczkolwiek znacznie zaniedbany, stanowi jednak ogromy potencjał. Ciekawe rozwiązania architektoniczne były związane z budownictwem przemysłowym, niestety do dnia dzisiejszego, po transformacji ustrojowej w Polsce, w 1989 roku, większość z nich się nie zachowała, a pozostałe uległy tak znacznym przekształceniom, że nie można mówić o ich pierwotnym wyrazie. Przedstawione w tej publikacji budynki pozwalają zauważyć różnorodność w ich estetyce, zmieniającej się w czasie, zgodnie ze zmieniającymi się uwarunkowaniami polityczno-gospodarczymi. Architektura jest ważnym ich świadkiem, a na szczególną uwagę zasługuje budownictwo mieszkaniowe, plombowe, szkoły i przedszkola. Tak na Kazimierzu, jak i w Podgórzu widać ich zróżnicowanie wynikające z kontekstu miejsca. Interesujące są również śmiałe przestrzennie i architektonicznie, w stylistyce powojennego modernizmu, rozwiązania obiektów ośrodka krakowskiego Telewizji Polskiej, górujących ze Wzgórza Krzemionki nad starym Podgórzem. Przez wiele lat wjeżdżających do Krakowa witały nowoczesne budynki Polsko-Amerykańskiego Szpitala Dziecięcego, zaprojektowane w duchu amerykańskiego funkcjonalizmu. Publikacja powstała z myślą o przedstawieniu tych realizacji z lat 1945-1990, które są rzadko dostrzegane, jeśli nie są w naszym sąsiedztwie i rzadko prezentowane. Najczęściej zlokalizowane są bowiem z dala od Starego Miasta i nie znajdują się na ważnych trasach turystycznych, a zdecydowanie są warte ich zobaczenia. Wydawnictwo to ma także pobudzać do dalszych poszukiwań wartości dziedzictwa powojennej architektury, która tak łatwo ulega zakusom ekonomicznym anonimowych „włodarzy”, a które jest immanentną częścią naszego wspólnego dziedzictwa kulturowego. Nie tylko Krakowa. Podobnie, jak w poprzednich tomikach cyklu „Szlakami Dziedzictwa” nad wyborem obiektów z Kazimierza i Podgórza, do zamieszczenia na Liście SARP Kraków*, pracował zespół Komisji Architektonicznej Oddziału Krakowskiego SARP, w którego skład wchodzili: Tomasz Borowski – Architekt Miasta Krakowa, Wojciech Buliński, Witold Cęckiewicz, Joanna DaranowskaŁukaszewska - Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
6
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
Przemysław Gawor – Wiceprezes ds. Twórczości Oddziału SARP Kraków, Stanisław Hager, Jan Janczykowski - Wojewódzki Konserwator Zabytków, Stanisław Juchnowicz, Bohdan Lisowski – Prezes Oddziału SARP Kraków, Jacek Purchla - Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury, Andrzej Wyżykowski, Jerzy Zbiegień - Miejski Konserwator Zabytków oraz Małgorzata Włodarczyk – Przewodnicząca Komisji Architektury XX wieku PKN ICOMOS. Małgorzata Włodarczyk Przewodnicząca Komisji Architektury Modernistycznej SARP Kraków * Z uwagi na skąpą ilość dostępnych archiwaliów i innych źródeł informacji oraz niejednokrotnie sprzeczne dane w nich zawarte, w przedmiotowym opracowaniu istnieją braki w prezentowanych notach – oznaczone w tekście ze znakiem (?). Podane w ten sposób daty i nazwiska wynikają z przeprowadzonych badań, których nie udało się potwierdzić. Pomimo starań mogą pojawić się również pewne niezamierzone nieścisłości lub pominięcia autorów, za które Autor opracowania przeprasza i prosi o informacje, które pomogą w ich skorygowaniu, w kolejnym wydaniu lub innych publikacjach.
7
3. Kazimierz i Podgórze lat 1945-1989
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
3.
rzeczywistości, potrafili się wspiąć na wyżyny sztuki w dostępnej wówczas technologii.
Kazimierz i Podgórze lat 1945-1995 Andrzej Wyżykowski Główny Architekt Miasta 2002-2013
Wojna. Zniszczona substancja Kazimierza. Przez lata upadająca dzielnica, dawne kazimierzowskie miasto, ma w sobie jednak niezwykły potencjał. To tu, w latach PRL-u, powstało szereg znaczących obiektów architektury mieszkaniowej i użyteczności publicznej, związanych z wyposażeniem dzielnicy w infrastrukturę społeczną. Te budynki noszą w sobie ponadczasowe wartości funkcjonalno-użytkowe, łatwiejsze do sparametryzowania, oraz te, które podlegają ocenie bardziej subiektywnej, mieszczące się w kategoriach przestrzenno-estetycznych. Domy mieszkalne, w formie zabudowy plombowej, powstały jako uzupełnienie tkanki miejskiej, zostały zaakceptowane przez społeczność lokalną i wzbogaciły pejzaż kulturowy dzielnicy. Budownictwo oświatowe, szkoły i przedszkole to przykłady wyjścia naprzeciw zapotrzebowaniu na tego rodzaju usługi, dobrze wpisują się w kontekst miejsca, reprezentują bardziej indywidualne podejście autorów do miejscowych uwarunkowań, w określonych ramach planu urbanistycznego. Podgórze to duża dzielnica Krakowa. Poza Starym Podgórzem, traktami ulic wylotowych z miasta, ulic Wielickiej i Limanowskiego, to obszar, na którym znajdują swoje miejsce znacznie większe realizacje architektury związanej z obiektami unikalnymi w skali miasta, to pole działania architektów w większej skali architektury użyteczności publicznej; usług zdrowia, sportu, oświaty, kultury. Oczywiście zabudowa mieszkaniowa jest tu również należycie reprezentowana. Może cieszyć fakt, że w ocenie współczesnych znajdują się tu obiekty na trwale już wpisane w tutejsze środowisko naturalne i kulturowe. I tu raz jeszcze ukłon w stronę autorów architektów, którzy w trudnych czasach powojennej 10
4. Tekst - J. Janczykowski W dyskusji nad kształtowaniem środowiska mieszkaniowego, budową jego formy i wypełnianiem przestrzeni miejskiej, wypada na wstępie przypomnieć, że to budownictwo mieszkaniowe zawsze tworzyło i stanowi podstawową tkankę miasta. Jej rola w kształtowaniu wizerunku miast jest niepodważalna zarówno w sensie wartości funkcjonalno-użytkowych jak i przestrzenno-estetycznych. Szczęśliwie dla Krakowa straty wojenne prawie nie objęły substancji kubaturowej, ale nowy system społeczno-ekonomiczny postawił nas w radykalnie innej sytuacji. Z jednej strony zachowana historyczna substancja mieszkaniowa ta, licząc od średniowiecza po modernizm lat międzywojennych, z drugiej strony narzucona doktryna i decyzje natury politycznej, których następstwem była inna polityka mieszkaniowa, w konsekwencji konieczność poszukiwanie nowych terenów dla masowego budownictwa, konieczność podporządkowania się nowym normatywom, nowym technologiom i wzrastającemu popytowi na mieszkania. 11
4. tekst - janczykowski
Paradoksem tych czasów stała się dostępność terenów, nielicząca się z prawem własności, a co za tym idzie możliwość kształtowania dużych, nowych zespołów mieszkaniowych w pełni wyposażonych w infrastrukturę społeczną, czyli realizacja modelowych rozwiązań jednostek mieszkalnych opartych na zasadzie budowy jednostki sąsiedzkiej. Dla architektów, będących w gorsecie obowiązujących normatywów i dostępnej technologii, projekt urbanistyczny był interesującym wyzwaniem, nie podlegał tak restrykcyjnym ograniczeniom i szereg powstałych wówczas osiedli stało się dobrym przykładem realizacji samej idei. Inną kwestią jest dewaluacja pojęcia „osiedla”, które przestało kojarzyć się z budową miasta, lecz z zabudowywaniem jego peryferii. Jednym z ubocznych skutków przyjętej polityki mieszkaniowej stał się jednak, obraz dewastacji krajobrazu naturalnego poprzez budowanie gigantycznych, anonimowych blokowisk z wielkiej płyty. Nieunikniono przy tym pewnej monotonii architektury, których źródeł szukać należy w ramach błędnie pojętej ekonomi rozwiązań. W tych czasach nie istnieje pojęcie „dewelopera”. Jest nim właściwie sektor państwowy, działający pod przykrywką budownictwa spółdzielczego, w formule budownictwa wielorodzinnego, rzadziej jednorodzinnego w idei „gęsto, nisko” czyli gęstej intensywności w niskiej zabudowie. Ówczesne budownictwo mieszkaniowe powstawało w trzech głównych środowiskach przestrzennych: w małym stopniu jako budownictwo plombowe, raczej jako pojedyncze obiekty, niekoniecznie wpisane w kontekst miejsca, częściej jako większe zespoły kontynuujące zabudowę kwartałową, oraz małe lub większe osiedla urbanistyczne na obrzeżach współczesnego miasta. Okres, w którym powstała ta zabudowa, pozostawił nam w spadku szereg realizacji, które zasługują na uznanie. Za nimi kryją się architekci-urbaniści, którzy zawsze myśleli o mieszkańcach i dla nich to projektowali domy mieszkalne i obiekty, mając świadomość, że tworzą nowe oblicze miasta jako przestrzenno-funkcjonalnego 12
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
organizmu, będące dzisiaj częścią dziedzictwa kulturowego współczesnego Krakowa. Szczęśliwie dla Krakowa straty wojenne prawie nie objęły substancji kubaturowej, ale nowy system społeczno-ekonomiczny postawił nas w radykalnie innej sytuacji. Z jednej strony zachowana historyczna substancja mieszkaniowa ta, licząc od średniowiecza po modernizm lat międzywojennych, z drugiej strony narzucona doktryna i decyzje natury politycznej, których następstwem była inna polityka mieszkaniowa, w konsekwencji konieczność poszukiwanie nowych terenów dla masowego budownictwa, konieczność podporządkowania się nowym normatywom, nowym technologiom i wzrastającemu popytowi na mieszkania. Paradoksem tych czasów stała się dostępność terenów, nielicząca się z prawem własności, a co za tym idzie możliwość kształtowania dużych, nowych zespołów mieszkaniowych w pełni wyposażonych w infrastrukturę społeczną, czyli realizacja modelowych rozwiązań jednostek mieszkalnych opartych na zasadzie budowy jednostki sąsiedzkiej. Dla architektów, będących w gorsecie obowiązujących normatywów i dostępnej technologii, projekt urbanistyczny był interesującym wyzwaniem, nie podlegał tak restrykcyjnym ograniczeniom i szereg powstałych wówczas osiedli stało się dobrym przykładem realizacji samej idei. Inną kwestią jest dewaluacja pojęcia „osiedla”, które przestało kojarzyć się z budową miasta, lecz z zabudowywaniem jego peryferii. Jednym z ubocznych skutków przyjętej polityki mieszkaniowej stał się jednak, obraz dewastacji krajobrazu naturalnego poprzez budowanie gigantycznych, anonimowych blokowisk z wielkiej płyty. Nieunikniono przy tym pewnej monotonii architektury, których źródeł szukać należy w ramach błędnie pojętej ekonomi rozwiązań. J. Janczykowski konserwacja zabytków
13
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5. ZABYTKI ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ LATA 1945-1990 CZĘŚĆ I KAZIMIERZ
15
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.1 Budynek mieszkalny ul. Augustiańska 17/Piekarska 2
Projekt: Realizacja: Autor:
1972 197? Zdzisław Banaś
Budynek plombowy, o bogatej tektonice. W elewacji frontowej sposób zgrupowania balkonów stwarza złudzenie uformowania wykuszy. Jednocześnie w perspektywie ulicy ich pełne ściany boczne tworzą wrażenie rozrzuconych swobodnie plam. Charakterystyczny jest wydatny gzyms koronujący stanowiący fragment tarasu ostatniej, cofniętej kondygnacji z przeszklonym ażurem części spodniej, nadwieszonej nad elewacją. Poziomy rytm podkreśla ukształtowanie balustrady będące połączeniem pełnych poziomych pasów z rusztem pionowym wypełnienia. Wejście w narożniku, do części usługowej, akcentowane mocno wysuniętym „półportykiem” i rytmem balkonów. Część budynku od ul.Augustiańskiej to „korytarzowiec” z ciekawą artykulacją elewacji ogrodowej, w formie kratowego rusztu utworzonego przez słupy i płyty stropowe loggii korytarza, z przejrzystymi balustradami. Budynek z wejściem od ul.Piekarskiej to jedno-klatkowiec z rodzajem ryzalitu przecinającego ażurowy pas balkonów, od strony zielonego dziedzińca. Całość, swoją skalą, rozczłonkowaniem i sposobem artykulacji wpisuje się w istniejącą zabudowę sąsiednią.
16
17
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.2 Budynek mieszkalny ul. Dietla/Starowiślna 28
Projekt: Realizacja: Autor: Wspópraca:
1985 1990-1994 Wiesław Nowakowski Krystyna Mróz
Budynek mieszkalno-usługowy, w zabudowie narożnikowej. Przewiązką z kolumnadą połączony jest z zabudową sąsiednią. Oszczędna w wyrazie i tektonice architektura, w duchu postmodernistycznym. Ciekawe rozwiązanie trudnego kompozycyjnie narożnika, który ukształtowano w formie wklęsłej, co pozwoliło na uzyskanie placu-przedpola przestrzeni publicznej. Łukowa trzy-kondygnacyjna kolumnada dodaje przestrzenności całości założenia. W parterze formuje ona podcienie, a zwieńczona jest „gzymsem” przeszklonej kondygnacji tworzącej taras cofniętej kondygnacji . Charakterystyczne są balkony-„wykusze” w górnym pasie okiennym, o szpiczastych daszkach stanowiące akcenty w elewacji frontowej. Dominantę stanowi wydatny, podwyższony narożnik zwieńczony rodzajem ośmiobocznej „kopuły”, w którym zaplanowano pracownię plastyczną. Od strony podwórza budynek główny połączony jest przewiązką z mniejszym, zaplanowanym również na rzucie łuku, tak jak budynek główny i w podobnej stylistyce. Obecna kolorystyka jest odmienna od pierwotnej, która była w tonacji biało-brązowej. Budynek jest przykładem architektury oszczędnego postmodernizmu.
18
19
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.3 Budynek mieszkalny ul. Józefa 46
Projekt: Realizacja: Autor:
1964-1965 1965(?)-1966 Wojciech Pietrzyk
Plombowy budynek mieszkalny, 4-kondygnacyjny, narożny, z użytkowym parterem zlokalizowany vis á vis dawnej Bożnicy Starej, jednej z najstarszych polskich synagog (obecnie mieści się tu Oddział Judaistyczny Muzeum Historycznego m. Krakowa). Najprawdopodobniej zrealizowano go w całości na istniejących fundamentach. Zróżnicowanie materiałów użytych do wykończenia elewacji podkreślało powiązania z istniejącymi przy ulicy Józefa budynkami sąsiednimi, w szczególności z gabarytem zabudowy od strony ulicy Szerokiej i rozległego placu przed Synagogą. Parter i ostatnia kondygnacja licowane były czerwoną cegłą. Narożnik w parterze tworzy rodzaj podcienia wspartego na trzech kwadratowych słupach i podkreślony jest cofniętym rytmem loggii z ażurem balustrad. Płaskie, pulpitowe zadaszenie, będące jednocześnie podciętym gzymsem zwieńczającym, jest nieco zadarte ku górze, co nadaje dynamiki całemu budynkowi. Jest to przykład architektury wyprzedzająco ciążącej w swym wyrazie do późniejszej estetyki lat siedemdziesiątych XX wieku. Niestety termoizolacja pozbawiła ten obiekt ceglanego wykończenia, zastąpionego użyciem kolory, ale jest to zmiana raczej odwracalna.
20
21
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.4 Budynek mieszkalny ul. Paulińska 6
Projekt: Realizacja: Autor:
1985 1988 Maria Mańkowska
Budynek mieszkalny, 6-kondygnacyjny, plombowy w narożniku ulic Paulińskiej i Kordeckiego. Zlokalizowany na styku z fragmentem murów obronnych Kazimierza. Posiada ciekawą artykulację z użyciem trzech wykuszy zwieńczonych „tympanonami” zadaszeń nad balkonami: dwóch bocznych w formie trójkątnych przeszkleń z drobnym, rastrowym, podziałem okien i narożnego, w formie loggii z pełnymi balustradami, pod którymi znajdują się „portykowo” akcentowane wejścia do budynku. Zabieg ten mocno podkreśla sam narożnik i stanowi jego przestrzenne wyróżnienie. W elewacjach zastosowano okładzinę ceramiczną z wypalanych płytek ceglanych o zróżnicowanych odcieniach w zależności od stopnia wypalenia, która spaja wizualnie w pionowe pasy otwory okienne. Podobnie wyróżniony jest wysoki cokół okalający budynek. Jest to przykład architektury łączącej w sobie elementy modernistyczne z estetyką postmodernistyczną. W sąsiednim narożniku znajduje się budynek o zbliżonej ale zwiększonej artykulacji, zrealizowanej poprzez rytm zdwojonych wykuszy, powtarzający się na obu elewacjach frontowych. Pochodzi on z tego samego okresu, ale przypomina bardziej architekturę późnego niemieckiego funkcjonalizmu, z boniowanym w tynku parterem, odciętym gzymsem i lekkimi, trójkątami zadaszeń (P.Felszyński, 1989-1993).
22
23
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.5 Budynek mieszkalny ul. Piekarska 11
Projekt: Realizacja: Autor:
1983 1984 Ryszard Aleksandrowicz
Budynek mieszkalny, plombowy, w zabudowie narożnikowej, 4-6 kondygnacyjny, wielorodzinny z garażem podziemnym. W poddaszu znajdują się dwa mieszkania wielopoziomowe z pracowniami twórczymi (nazewnictwo i tryb przydzielania pracowni wg zasad obowiązujących w PRL-owskiej spółdzielni mieszkaniowej). Powstał w okresie dominacji postmodernizmu w projektowaniu architektonicznym w Krakowie, w ramach budownictwa zakładowego. Charakterystyczny jest uskokowo kształtowany narożnik, dzięki czemu uzyskano rodzaj małego ogródka przyfrontowego. Rozczłonkowanie bryły podkreślają balkony przechodzące w wykusze. W elewacjach szczytowych lizena pinu kominowego oraz drobny detal architektoniczny, w tym pojedynczy wykusz nad linią balkonów elewacji frontowej i ceglane markowanie pseudo-łuków nadproży okien ostatnich kondygnacji. Budynek szczególnie wyróżniają drewniane detale i „wiatrownice” przydające masywności dachom. Położony jest na styku z zielenią sąsiadujących z nim klasztorów. Mister Krakowa z 1985 roku.
24
25
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.6 Budynek mieszkalny ul. Skawińska 15
Projekt: Realizacja: Autorzy:
199?-199? 1990-1995 Barbara Kubala-Lelek
Budynek zlokalizowany jest na zakończeniu zwartej pierzei ul. Skawińskiej, na styku z przestrzenią zieloną towarzyszącą, sąsiadującego z nim obiektowi przedszkola. Takie zagospodarowanie terenu umożliwiło dynamiczne kształtowanie elewacji. Charakterystyczne są loggie formujące rodzaj dwóch wykuszy oraz tworzące dwukondygnacyjną „loggiettę”, wspartą na słupach, akcentującą narożnik. Rytm pionowy okien podkreślony został oknami mansardowymi, z wydatnymi obramieniami na kształt „fryzu”. Budynek wyróżniają akcenty w formie typowej dla postmodernizmu zabawy detalem okiennym widocznym szczególnie w elewacji frontowej. Możliwość swobody kreacji wynikała z indywidualności działania Spółdzielni Mieszkaniowej Pracowników Nauki, nie skrępowanej normatywami. Budynek jest cofnięty znacznie od pierzei ulicy. Sąsiedni obiekt mieszkalny zaakcentował ten stan zakończeniem w formie pseudo-przypory. Wejście główne wysunięte przed elewację z rodzajem „portyku”. Wjazd do dziedzińca poprzez wysoki przejazd podkreślony i zwieńczony szczytem z silnymi, wyrazistymi obramieniami okien i balkonem tworzącymi rodzaj wykuszu. Całość kompozycyjnie współgra z otoczeniem, jedynie odbiór psuje nieco jego odgrodzenie od ulicy i zieleni sąsiedniej, w tym Bulwaru Wiślanego, ale jest to decyzja odwracalna.
26
27
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.7 Budynek mieszkalny ul. Hieronima Wietora 9-11 (d. M.Fornalskiej)
Projekt: Realizacja:
1989(?)-1991 1991(?)-1995
Autor:
Wiesław Nowakowski
Budynek mieszkalny, plombowy, 5-kondygnacyjny z trzema klatkami schodowymi. Elewacja frontowa cofnięta nieco od ulicy, akcentowana masywnymi ryzalitami pionów komunikacyjnych, częściowo wgłębnymi, z osadzonymi w niszy ścianami wejść. Cokół wykończony cegłą, w różnym układzie. Linię pierzei sąsiedniej zabudowy utrzymuje rodzaj odsuniętego od budynku trejażu, na słupach, mocowanego do niego prostopadłymi belkamii sięgającego wysokości parteru. Rytm drobnych balkonów wzmacnia rozrzeźbienie elewacji. Garaże samochodowe w parterze. Od strony ogrodowej tarasy, w kondygnacji poddasza, z częściowym, stopniowanym przeszkleniem oraz wyjścia na teren zielony, sąsiadujący z zielenią parkową przy bulwarze nad Wisłą. Usytuowany jest pomiędzy: Ośrodkiem Szkolno-Wychowawczym, a Śródmiejskim Centrum Kultury Młodzieży, które mieści się w przedwojennym, nie wykończonym budynkiem dawnego, tzw. Żydowskiego Domu Gimnastycznego „Maccabi”.
28
29
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.8 Przedszkole Samorządowe nr 45 im. Kubusia Puchatka ul. Piekarska 14
Projekt: Realizacja: Autorzy:
1954-1956 1955-1958 Zbigniew Gądek, Stanisław Glogier
Architektura budynku nasuwa skojarzenia z kazimierzowskimi formami zabytkowymi, często wykorzystywanymi w okresie socrealizmu. Monumentalna, przysadzista bryła z wysokim dachem, od strony ogrodu podcięta jest szeroką loggią na całej długości elewacji, wspartą na okrągłych słupach. Główne wejście akcentowane jest mini „basztą” na czworobocznym rzucie, zwieńczoną szpiczastym hełmem. Obszerny ogród od strony południowej mieści urządzenia do zabaw, rekreacji i edukacji, takie jak: brodzik i wodotrysk (obecnie nieczynne), piaskownice, plac zabaw i gier z altanką oraz edukacyjne poletka uprawne. Zwarta i konsekwentna w wyrazie architektoniczno-przestrzennym kompozycja, harmonizuje z otoczeniem, i atmosferą Kazimierza. Jest jednym z ciekawszych, w małej skali, przykładów realizacji powojennych z tego okresu. Obiekt był realizowany z wielkim zaangażowaniem społecznym.
30
31
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.9 Szkoła Podstawowa nr 22 im. Mjr. Henryka Sucharskiego (d. M. Fornalskiej-boczna, wcześniej Uczniowska)
Projekt: Realizacja: Autorzy:
1959-1960 1960-1961 Józef König
Szkoła położona jest na styku z Bulwarem Wiślanym. Architektura budynku zbliżona do budynku szkoły na Wzgórzach Krzesławickich. Jest to częściowo powtórzony projekt, na odwróconym rzucie, adaptowany do odmiennego ukształtowania terenu i uwarunkowań architektoniczno-konserwatorskich Kazimierza, w tym gabarytu zabudowy oraz przebiegu linii muru obronnego. Posadowiony z tego powodu w obniżeniu. Zrealizowany również w ramach akcji 1000 szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego. W odróżnienia od projektu pierwotnego, lokalizacja i wejście do szkoły oddalone są od ruchliwej arterii komunikacyjnej. Budynek pawilonowy, z „grzebieniem” trzech poprzecznych skrzydeł, w których znajdują się sale lekcyjne. Pozioma bryła główna jest parterowa, z przyziemiem, akcentowana „portalem” wejścia głównego, bryłą zespołu żywienia i sali gimnastycznej, a także akcentami w formie „perforacji”, w tynku wykonanymi w szczytach pawilonów, od strony parkowo-ogrodowo z urządzeniami sportowymi. Ściany szczytowe tych pawilonów „przebijają” się przez poziomy korpus i wystają pod kątem poza obrys lica elewacji frontowej. Całości jest przykładem indywidualnego rozwiązania autorskiego, mimo pewnych powtórzeń, budownictwa szkolnego powojennego modernizmu.
32
33
CZĘŚĆ I
KAZIMIERZ
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
5.10 Szkoła Podstawowa nr 11 im. Józefa Dietla - rozbudowa i budynek mieszkalny ul. Miodowa 34-36/Starowiślna 59 (d. Miodowa/Bohaterów Stalingradu) Projekt: Realizacja: Autorzy:
1968-1970 1970-1973 (1971-oddanie części szkolnej) Mieczysław Wrześniak
Budynek przy ul.Miodowej postał jako rozbudowa istniejącej szkoły o dwupiętrową przewiązkę, w której zlokalizowano funkcje obsługujące i przejście na dziedziniec. Wejście główne prowadzi szerokimi na całą elewację schodami, do podcienia wspartego na jednej kolumnie. Łączy ona starą szkołę z zespołem sali gimnastycznej, której bryła jest mocno nadwieszona nad poziomem parteru i wychodzi poza lico przewiązki, ale utrzymuje przez to linię pierzei ulicy. Ściana elewacji frontowej sali gimnastycznej jest w całości przeszklona, a jej podziały nawiązują do linii podziałów sąsiedniej zabudowy. W ramach tej rozbudowy powstał również 5-kondygnacyjny budynek mieszkalny z użytkowym poddaszem, tzw. Dom Młodego Nauczyciela. Narożnik parteru podkreśla przeszklona witryna oraz rytm zgrupowanych „wykuszowo” balkonów.. Wejście do budynku akcentuje smukłe, szprosowe, doświetlenie klatki schodowej na całej wysokości elewacji. Oszczędne w wyrazie obiekty z okresu modernizmu powojennego połączone są w całość łącznikiem, pod którym znajduje się przejście na dziedziniec wewnętrzny.
34
35
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6. ZABYTKI ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ LATA 1945-1990 CZĘŚĆ II PODGÓRZE
37
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.1 Biblioteka Medyczna Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Medyczna 7
Projekt: Realizacja: Autorzy:
1975-1976 1977-1982 Wojciech J. Grotowski, Tadeusz Myszkowski, Jerzy Urbanik, Kazimierz Węglarski
Budynek Biblioteki Medyczne jest jednym z elementów zespołu akademickiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Prokocimiu, w bezpośredniej bliskości domów studenckich. Jest to obiekt 3-kondygnacyjny, w estetyce lat siedemdziesiątych i charakterystycznej dla tego okresu kolorystyce opartej o odcienie brązów, beży i bieli. Horyzontalność bryły wzmacniają okna pasmowe na wszystkich, stopniowanych w przestrzenności wyrazu, kondygnacjach. Parter jest mocno cofnięty od lica. Kondygnacja powyżej została podkreślona balkonem. Ostatni poziom nadwiesza się nad nią. Raczej ciężka, poziomo artykułowana bryła, posiada szerokie, portykowe podcienie wsparte na kwadratowych słupach, wykończonych okładziną kamienną, co nadaje całości wrażenie pewnej lekkości. Podobnie wykończony jest cokół parteru budynku przechodzącego w przyziemie, którym połączony jest on z sąsiednim zespołem Wydziału Farmacji UJ.
38
39
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.2 Budynek Mieszkalny ul. Legionów Józefa Piłsudskiego 23 (d. Cekiery)
Projekt: Realizacja: Główny projektant: Projekt:
1985 1989 Wojciech Obtułowicz Barbara Patraszewska, Andrzej Pięta, Krzysztof Wojtaszek
Plomba narożnikowa w bloku zabudowy kamienic mieszczańskich z przełomu XIX i XX wieku, przy placu i przy wejściu do Parku Bednarskiego. Jest jednym z najciekawszych przykładów postmodernizmu w Krakowie. Interesująco potraktowane zostało przenikanie się brył i kierunków, w narożniku budynku, który jest zwieńczony z rodzajem trejażu. Zabieg ten zastosowano także jako zwieńczenie pozostałych elewacji, czym nasuw to skojarzenia z attyką. Wejście główne akcentowane jest loggiami oraz trójkątem szczytu w fasadzie. Wejście od ul. Zamojskiego dodatkowo podkreślone jest ażurem przestrzennej, półkolistej konstrukcji balkonów wyższych kondygnacji. Parter wyraźnie odcięty od wyższych kondygnacji poziomym boniowaniem w tynku. Budynek 5-6 kondygnacyjny, położony na znacznym pochyleniu terenu. W części przylegającej do Placu przeznaczony został na cele handlowo-usługowe. Nagrodzony Grand Prix I Międzynarodowego Biennale Architektury w Krakowie, w 1985 roku.
40
41
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.3 Budynek Mieszkalny ul. Romualda Traugutta 26/Henryka Dąbrowskiego
Projekt: Realizacja: Glówny projektant: Projekt:
1987-1988 1988-1989 (90?) Romuald Loegler Wojciech Dobrzański, Ewa Fitzke, Michał Szymanowski, Roman Sacha
Budynek 5-kondygnacyjny, mieszkalno-usługowy, zlokalizowany na skrzyżowaniu ulic, z wyraźnym akcentowaniem narożnika poprzez stopniowanie rozrzeźbnienia i smukłą kolumnę prowadzoną do wysokości drugiej kondygnacji, przechodzącą powyżej w część loggii. Jest ona jednocześnie elementem kompozycyjnym w grze światła i cienia żelbetonowej kratownicy jego konstrukcji. W narożniku pogłębione główne wejście. Wejścia do lokali użytkowych wyróżnione w formie prostopadłościennej „lizeny” powyżej parteru, które wraz z masywnymi pionami kominowymi dominują w perspektywie ulicy. Wykończenie uskokowych, rozczłonkowanych elewacji frontowych, z użyciem zróżnicowanych elementów charakterystycznych dla oszczędnego postmodernizmu. Charakterystyczne dla tego języka formy są również balustrady w formie kratownicowej, wypełnione przeplataną siatką. Jest to jeden z ciekawszych przykładów budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego tego okresu, w tej części miasta.
42
43
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.4 Budynek Mieszkalny ul. Kącik 13/Romualda Traugutta
Projekt: Realizacja: Autor:
196? 1964-1966 Jadwiga Mruczek
Budynek punktowy, 10- kondygnacyjny, mieszkalny z usługami, połączony w jeden zespół z 5- kondygnacyjnym budynkiem mieszkalnym. W części parteru punktowca znajduje się lokal handlowy, o narożnej witrynie, osadzonej w wystającej przed elewacje ramie, z wydatnym zadaszeniem w formie gzymsu pośredniego. Budynek niski z silna artykulacją podziału elewacji, nawiązująca do zabudowy sąsiedniej. Budynek wysoki cofnięty znacznie od pierzei ul.Traugutta, przez co wytworzony został rodzaj skweru z zielenią. Charakterystyczna dla tego obiektu jest tektonika elewacji kształtowana skośnymi, pełno-ażurowymi balkonami zgrupowanymi przy lizenie pionu komunikacyjnego. Zwieńczony jest „latającym” dachem nad ostatnią, cofniętą kondygnacją. Budynek niższy 3-klatkowy, posiada od strony dziedzińca wewnętrznego wydatne balkony, nasuwające pewne skojarzenia z estetyką „Domu Stu Balkonów” przy ul. Retoryka. Mister Krakowa z 1966 roku.
44
45
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.5 Budynek Mieszkalny ul. Jana Zamojskiego 40 Projekt: Realizacja: Główny projektant:
1983-1984 1984-1989(?) Stanisław Bożek
Projekt obejmował większy zespół sześciu budynków z zespołem pracowni plastycznych i pergolą na terenie dziedzińca. Zrealizowano trzy budynki, czyli pierwszy etap. Zestawione są one uskokowo i stanowią w wyrazie zewnętrznym odrębne kamienice, ale powiązane stylistycznie. Od strony ogrodowej, z widokiem z Wzgórze Lasoty, ujednolicone estetycznie i przestrzennie. Każdy budynek ma zindywidualizowane elewacje frontowe: pierwsza jest w dwóch rodzajach i kolorach tynku, z zaznaczonymi w nim podziałami; druga, w tynku z użyciem cegły pod oknami i w pionowym pasie środkowym; trzecia w tynku i cegle, flankującej ryzalit z balkonami w pionie komunikacyjnym. Wszystkie trzy mają ceglane cokoły, zindywidualizowane wejścia ze schodami zewnętrznymi i masywnymi kwiatonami po ich bokach oraz wydatne okapy. Jest to przykład architektury oszczędnej w wyrazie i ilości użytych środków, nawiązującej w pewnym stopniu do architektury międzywojennego modernizmu, ale w stylistyce „ciężkości” i materiałów użytych osadzona jest w latach 80. XX wieku. Swoją skalą i zastosowanymi podziałami w elewacjach wpisuje się w charakter sąsiedniej zabudowy.
46
47
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.6 Domy Studenckie Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Andrzeja Badurskiego 13-15-17 Projekt: Realizacja: Główny projektant: Urbanistyka: Projekt:
1971-1974 1974-1979 Władysław Wichman Jerzy Plesner Andrzej Chlipalski, Marta Ingarden, Jerzy Hryniewiecki, Marek Książek, (?) Pawłowska, Stanisław Pruc, Tadeusz Suwaj
Zespół akademików, to trzy 11-kondygancyjne bloki wraz z ówczesną stołówką i klubem studenckim (teraz centrum WF), usytuowane na wzniesieniu, na skraju Parku rzeki Drwinka. W wyrazie architektonicznym i urbanistycznym jest to jeden z lepszych przykładów realizacji z tego okresu, które się jeszcze zachowały. W niskim pawilonie stołówki wydobyta jest artykulacja pozioma. Ważny jest tu detal architektoniczny, rozrzeźbienie i podziały materiałowo-kolorystyczne w elewacjach, z użyciem przeszkleń oraz wypełnień z listew drewnianych i niebieskiego szkła elewacyjnego. Akademiki zrealizowano w technologii podobnej do użytej przy realizacji budynku „Biprostalu”, przy ul. Królewskiej. Kurtynowe ściany podzielone są pionowymi i poziomymi lizenami, wypełnionymi oknami i niebieskim szkłem elewacyjnym. Charakterystyczne są również loggie z pełnymi, mocno poziomo akcentowanymi podziałami, wychodzącymi na elewację szczytową. Bloki połączone są pomiędzy sobą przewiązkami w parterach. Na szczególną uwagę zwraca układ przestrzenny schodów, tarasów, dojść i wspólnych przestrzeni z kwiatonami i małą architekturą oraz zielenią urządzoną, które spajają wszystko w całość. 48
49
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.7 Fabryka HEAN ul. Maurycego Mochnackiego 20-22
Projekt: Realizacja: Autorzy:
1988-1990 1990-1992 Dariusz Kozłowski
Fabryka Kosmetyków „Hean” to przykład postmodernizmu w „małej skali.” Jest to jeden z najlepszych przykładów tego stylu, zawarty w pewnej iluzji i dosłowności zarazem. „Alchemików” Heanu, czyli właścicieli, było dwóch i tak ideowo potraktowana została ta budowla. Jeden obiekt to „grzeczna prostota”, a drugi to „wyuzdanie wielkoformatowych ust”, czyli dynamiczna prowokacja artystyczna. Autor uzyskał tu maestrie charakterystycznej dla swoich projektów plakatowości i umowności przeniesionej w rzeczywisty świat. Dbałość o detal i rodzaj użytych artefaktów pozwalają na zaliczenie tej pozornie niezauważalnej realizacji za pomnikową dla postmodernistycznego stylu. Jest to jeden z nielicznych, tak zdefiniowanych formalnie obiektów przemysłowych w architekturze Krakowa.
50
51
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.8 Kinoteatr „Wrzos” ul. Jana Zamojskiego 50 Projekt: Realizacja: Autorzy:
1954 1956 Jan Czarnecki
Projekt z okresu socrealistycznego w architekturze, zaprojektowany jako kinoteatr. Charakterystyczny jest portykowy szczyt w elewacji frontowej, z wolutami oraz ozdobna krata w pierzei budynku, wydzielająca podwórze i otwierająca widok na Park Bednarskiego. W latach 60.-80. XX wieku wyposażony był w najnowocześniejszy sprzęt kinowy, działający do dzisiaj. Obecnie oglądana, kasetonowa witryna w kształcie leżącego prostokąta w wydatnym obramieniem, wejście do kina i ciągłe, pulpitowe zadaszenie przecinające elewację, zrealizowane zostały w ramach przebudowy i zmiany wystroju prawdopodobnie podczas prac modernizacyjnych w latach 70. Wystrój wnętrz również wskazuje na wczesne lata 70. Przed przebudową był to budynek parterowy, zrealizowany w 1887 roku z przeznaczeniem na „Dom Przytułku Zgromadzenia św. Wincentego a Paulo”.
52
53
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.9 Klub Sportowy K.S.”Korona” ul. Kalwaryjska 9 Projekt: Realizacja: Projekt: Wnętrza: Urbanistyka:
1952-1958 1956-1960(?)–hala sportowa, 1966-basen Jan Krug, Włodzimierz Marona, Andrzej Bahr Zbigniew Chudzikiewicz Konstancja Cęckiewicz, Wanda Pencakowska
Budynki Klubu Sportowego KS „Korona” są przykładem realizacji wielofunkcyjnego zespołu sportowego, gdzie w jednym obiekcie pomieszczono jak najwięcej urządzeń z tym związanych, w tym salę sportową i basen. Określany był, zgodnie a ówczesną nomenklaturą, „Domem Sportu” i jako taki posiadał indywidualnie projektowane wnętrza oraz indywidualnie projektowane elementy plastyczne. Można na elewacji frontowej podziwiać nowatorskie rozwiązanie w technice plastycznej, jaką jest piropiktura (H. i R. Husarscy). Zespół budynków został umiejscowiony w centralnym punkcie Podgórza. Był on uzupełnieniem tzw, letniego ośrodka ZKS Korona (Zakładowego Klubu Sportowego, później Włókniarz-Korona, obecnie KS „Korona”), przy ul.Parkowej. Architektura obiektu w duchu socrealistycznym, ale z wyraźnymi reminiscencjami przedwojennego modernizmu narodowego, rozczłonkowana z uwagi na zróżnicowanie funkcjonalne i wyodrębnienie użytkowe. Podkreślona jest pozioma artykulacja brył w kompozycji w elewacji, co w połączeniu z detalem architektonicznym oraz portykiem wgłębnym wejścia głównego powoduje złagodzenie monumentalności. Atrakcyjność wyrazu podkreślają piropiktury przedstawiające na zewnętrznych skrzydłach tego wejścia. Sąsiedztwo placu, z którego rozłożystymi schodami prowadzi wejście do Parku Bednarskiego dookreśla przestrzenne i społeczne znaczenie tego obiektu.
55
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.10 Klub Sportowy K.S.”Korona”-Stadion ul. Parkowa 12 Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Projekty:
1946-1952 1946-1960 (1946-1947 – stadion, 1956-1960 – dom sportu) Eryk Moj Julian Brzuchowski, Bolesław Klimek, Antoni Kowal, M.Plebańczyk
Zespół sportowy zlokalizowany jest na styku Parku Bednarskiego,. Sposób jego rozplanowania to pozytywny przykład wkomponowania infrastruktury sportowej w krajobraz. Początkowo planowany jako dzielnicowy ośrodek wychowania fizycznego KS Korona. Autorami części sportowej byli początkowo: J.Brzuchowski i M.Plebańczyk. Założenie miało wtedy służyć dla celów powszechnego wypoczynku, sportu i rekreacji. W trakcie realizacji rozbudowano program pod potrzeby Terenowego Klubu Sportowego „Włokniarz-Korona”. Projektu basenu otwartego z kąpieliskiem i terenami campingowymi (1957-1962) nie zrealizowano. Obecnie, nieco podupadły, zespół obiektów wymaga rewitalizacji. Zniszczeniu uległo zadaszenie części centralnej trybun stadionu, wykonanych w kamieniu. Zachował się w niezmienionym stanie się pawilon sportowy z oryginalnymi, mozaikowymi posadzkami w podcieniu, na których pokazano dyscypliny sportowe uprawiane w tym zespole. Artykulacja pozioma podkreślona jest gzymsem kordonowym. Charakterystyczna jest dominanta wieży zegarowej, z okładziną kamienną oraz, w podobnym sposobie wykończenia, ekspresyjne i masywnie flankowane wejścia do obiektu i na sam stadion. Całość założenia w duchu przedwojennego modernizmu i wczesnego socrealizmu. Jest to drugie, po przedwojennym zespole obiektów KS „Cracovia” przy al.3 Maja, tak kompleksowe rozwiązanie rekreacyjno-sportowe jakie powstało w Krakowie.
57
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.11 Szkoła Podstawowa nr 26 im. Andrzeja Struga ul. Ignacego Krasickiego 34 Projekt: Realizacja: Autor:
1959-1960 1960-1963 Andrzej Radnicki, Krystyna Sitek
Szkoła została zrealizowana jako 599 „tysiąclatka”, czyli szkoła realizowana w ramach akcji „Tysiąc szkół na tysiąclecie Państwa Polskiego”, co upamiętnia tablica przy wejściu. Budynek dydaktyczny, 3-kondygnacyjny z parterowym budynkiem administracyjnym, połączony przewiązką z salą gimnastyczną. Na zewnętrzny wyraz architektoniczny obiektu składają się uskokowo, pod katem zestawione segmenty z szerokimi filarami międzyokiennymi, których rytm głębokich, pełnych uskoków nadaje mu ekspresji. Wyeksponowany jest pawilon sali gimnastycznej z oknem -„witryną” na całej północnej ścianie zewnętrznej (obecnie zmieniono podział tej elewacji, ale jest to zmiana odwracalna). Wejście boczne, przesłonięte formą „wiaty” wyróżnia się użytym detalem ceramicznych, okrągłych otworów w skośnej ścianie. We wnętrzu, przy klatkach schodowych doświetlenie pośrednie korytarzy za pomocą dużych pustaków szklanych. Przy salach lekcyjnych zindywidualizowane zespoły szatniowe. Szkoła położona jest w sąsiedztwie jednego z najstarszych, powojennych osiedli mieszkaniowych w Podgórzu, realizowanego w tym samym czasie, przy ul.Krasickiego oraz vis á vis Uzdrowiska „MatecznyZdrój”.
58
59
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.12 Szkoła Podstawowa nr 29 im. Jana Matejki ul. Edwarda Dembowskiego 12 Projekt: Realizacja: Autor:
1956-1957 1957-1959 Józef Gołąb
Obiekt położony jest na Wzgórzu Lasoty, na styku z terenami przyległymi do Fortu św. Benedykta. Szkoła typu pawilonowego, w układzie litery „Z” z nanizanymi na oś komunikacyjną, pawilonami dydaktyczno-funkcjonalnymi: budynek główny, dwa pawilony i budynek sali gimnastycznej o zindywidualizowanych otworach okiennych. Pomiędzy nimi wytworzone zostały małe wnętrza urbanistyczne dla rekreacji, przechodzące szerokimi schodami w otwarty teren części sportowej i zielni towarzyszącej zespołowi szkolnemu. Całość o dwóch kondygnacjach naziemnych i użytkowym przyziemiu, które wyróżnia rytm okrągłych słupów. Zwieńczenie budynków podciętym gzymsem. Wejście główne w formie „portykowego” ryzalitu z witrynowym oknem, wspartego na dwóch grupach podwójnych, okrągłych słupów. Architektura w manierze okresu przejściowego po 1956 roku, będącej połączeniem oszczędnego socrealizmu w estetyce, z podejściem w duchu modernistycznego funkcjonalizmu. Szkoła projektowana indywidualnie razem z wnętrzami, ma przestronne korytarz i okna typu porte-fentrè je doświetlające. Wyróżniają się zachowane elementy takie jak kute detale drzwiowe, okno-witryna w kratowym podziale okien przy klatce schodowej, wykończenie balustrad. Przy przeprowadzaniu termoizolacji zadbano o pozostawienie artykulacji w elewacjach.
60
61
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.13 Telewizja Polska Kraków ul. Krzemionki 30 Projekt: Realizacja: Autorzy:
1961-1965 1963-1968 Stanisław Bieńkuński, Henryk Kurdzin
Krakowski Oddział Telewizji Polskiej powstawał od 1961 roku wraz z projektem architektonicznym. W roku 1966 rozpoczęto emisję programu informacyjnego „Kronika”, a w 1968 roku powstała dzisiejsza stacja telewizyjna na Wzgórzu Krzemionki. Zespół tworzy budynek główny o zwartej formie i betonowej surowości, z łamaczami słońca, co nadaje budynkowi ekspresji i wyrazistości. Za pomocą przeszklonego łącznika dostępna jest dominująca nad całością wieża telewizyjna, o dynamicznym wyrazie i charakterystycznym, strzelistym kształcie, z doświetloną klatką schodową i zestawem anten tworzących rodzaj „kiści”. Z wieżą powiązany jest budynek komercyjny, mieszczący część gastronomiczną, w której mieściła się popularna kiedyś w Krakowie restauracja „Twardowska”. Przylega do nich taras łączący się z zielenią parkową otaczającą zespół ośrodka telewizyjnego. W suficie przejścia do tego obiektu wyróżniają się koliste zagłębienia z oświetleniem. Całość stanowi wyróżnik przestrzenny w panoramie Starego Podgórza.
62
63
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.14 Uniwersytecki Szpital Dziecięcy ul. Wielicka 265 (d. Instytut Pediatrii) Projekt: Realizacja: Projekt: Współpraca: Rozbudowa„I”: Projekt: Realizacja: Rozbudowa„II”: Zając Projekt: Realizacja:
1959-1962 – projekt pierwotny 1961-1965 Władysław Wichman, Andrzej Chlipalski, Jerzy Plesner (urbanistyka) Janusz Szpineter, Kazimierz Kowalski, (?) Droździewicz, Paweł Stadnicki Andrzej Chlipalski 1977-1978 1979-1988 Jerzy Urbanik, Krystyna Łyczakowska, Marta Cierniak, Krzysztof Dobrowolski, Adam Mróz, Artur Tatka, Andrzej 1985-1986 1987-1995
Polsko-Amerykański Szpital Dziecięcy, taka była pierwotna nazwa tego szpitala, powstał z inicjatywy amerykańskiego architekta polskiego pochodzenia, i który wykonał jego projekt architektoniczny. Jest to przykład amerykańskiego funkcjonalizmu, zaprojektowany w czasach tzw. małej stabilizacji w Polsce tego okresu. Wyróżnia go spokojna modernistyczną estetyka. Charakterystyczny jest tambur budynku wejścia, z przeszkleniami i wypełnieniami z niebieskiego szkła elewacyjnego oraz jego łącznik-loggia z bryłą główną i portykiem ją zwieńczającym. Kompleks ten został uzupełniony o budynki Poradni Specjalistycznych w estetyce końca lat siedemdziesiątych, z nawiązaniami do projektu pierwotnego. Kolejna rozbudowa to Centrum Ambulatoryjnego Leczenia Dzieci, zaprojektowany w duchu postmodernizmu, z jego typowymi elementy wypowiedzi i detalu. Całość tworzy zespół Klinik, który jest jednocześnie ośrodkiem naukowym, badawczym i dydaktycznym, położonym w sąsiedztwie kompleksu akademickiego UJ.
65
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.15 Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Medyczna 9 Projekt: Realizacja: Gł. projektant: Projekt:
1977-1989 1978-1980 (1998-rozbudowa) Władysław Wichman, Małgorzata Hiroń Zofia Opiekun, Ewa Miśkiewicz-Szpila, Stanisław Spyt
Zespół składa się z niskiego budynku głównego, 1-2 kondygnacyjnego uformowanego w rzucie, w kształcie litery „U” oraz dwóch budynków wysokich 5-7 kondygnacyjnych. Elewacje wykończone ścianami osłonowymi, o wyraźnych podziałach pionowych „lizenami” w kolorze ciemnej czekolady, z poziomymi pasami okien i metalowych wypełnień w barwie żółcieni. Cokoły i słupy, podobnie jak w budynku Biblioteki Medycznej UJ, wykończone są okładziną kamienną, ale w odmiennym, ceglastym kolorze. Obiekty Wydziału Farmacji wchodzą w skład kompleksu akademickiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Prokocimiu. Położone są na lekkim nachyleniu, stąd różnice w wysokościach poszczególnych budynków Wydziału. Realizowane były w tym samym czasie, co Biblioteka Medyczna i w tej samej estetyce lat siedemdziesiątych oraz w charakterystycznej dla tego okresu kolorystyce opartej o odcienie brązów, beży, żółcieni i bieli.
66
67
CZĘŚĆ II
podgórze
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
Modernizm lat 1945-1990
Kazimierz i Podgórze
6.15 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy (d. Dom Spokojnej Starości) ul. Wielicka 267 Projekt: Realizacja: Autor:
1964-1968 1968-1979 Ludomira Leszczyńska, Anna Rychter
Zlokalizowany jest na łagodnym skłonie, na styku z Parkiem Rżąka, oddzielającym od os. Rżąka. Położenie takie umożliwiło zróżnicowanie ułożenia poszczególnych brył pawilonów. Zespół zabudowy składa się pawilonu administracyjno-socjalnego oraz z czterech podłużnych, dwutraktowych pawilonów połączonych pomiędzy sobą napowietrznymi przewiązkami. Pawilony zestawione są naprzemiennie wzdłuż osi głównej przewiązki. W jednym z nich umieszczono Szpital Geriatryczny ówczesnej Akademii Medycznej (obecnie zamknięty). W Domu Spokojnej Starości funkcjonowała również kaplica. W latach 90. XX wieku przeprowadzono inwestycje remontowe i modernizacyjne oraz wydzielono pomieszczenia dla Krakowskiej Poradni Opieki Paliatywnej. Cały zespół położony jest w zieleni parkowej, wysokiej i niskiej z alejkami spacerowymi i urządzeniami umożliwiającymi odpoczynek. Towarzyszy temu zieleń kwiatowa, rabatowa. Architektura budynków w stylistyce późnego modernizmu powojennego. Elewacje ukształtowane w układzie poziomych pasów okien i pełnych balustrad. Horyzontalna zabudowa nieagresywnie wpisuje się w otoczenie. Obiekt sąsiaduje z Uniwersyteckim Szpitalem Dziecięcym w Prokocimiu.
68
69
7. SŁOWO końcowe
7. Słowo końcowe „Kazimierz i Podgórze – dwa miasta Krakowa. Architektura lat 1945-1990”, taki był pierwotny tytuł niniejszej publikacji. Historycznie patrząc na miasto Kraków, jako organizm miejski, to składa się ono z licznych wsi i osad do niego przyłączonych oraz z dwóch samodzielnych miast: Królewskiego miasta lokacyjnego - Kazimierza i Królewskiego Wolnego Miasta - Podgórza utworzonego nadaniem cesarza austriackiego. Nowa Huta mogła by być uważana za trzecie miasto, ponieważ tak była pierwotnie planowana, ale ostatecznie powstała jako dzielnica. Mimo połączenia z Krakowem, obszary te zachowały swoją odrębność przestrzenną i architektoniczną. Kazimierz i Podgórze, jako dzielnice historyczne, tworzą pewne zamknięte całości. Natomiast granice podziałów administracyjnych ulegały ciągłym zmianom. Z tego też powodu zakres tej publikacji został ograniczony terytorialnie, podobnie jak w publikacji z cyku „Szlakami Dziedzictwa. Architektura Nowej Huty lat 1945-1970.” W kolejnych wydawnictwach znajdą być może miejsce realizacje z pogranicza tych obszarów, takich jak Dębniki, czy Grzegórzki.
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
ARCHITEKTURA NOWEJ HUTY 1949-1970
I tak są to, w kolejności alfabetycznej: Ryszard Aleksandrowicz, Krzysztof Bień, Maria Chronowska, Wojciech Dobrzański, Krzysztof Jakubowski, Jadwiga Kalmus, Krzysztof Kiendra, Elżbieta Kierska-Łukaszewska, Elżbieta Koterba, Romuald Loegler, Krystyna Łyczakowska, Maria Mańkowska, Wiesław Nowakowski, Marta Obtułowicz, Andrzej Pięta, Halina Pięta, Maria Rataj, Maria Rekaszys, Małgorzata Buratyńska-Seruga, Wacław Seruga, Michał Smajdor, Stanisław Spyt, Michał Szymanowski, Krystyna i Mieczysław Turscy oraz członkowie Koła Seniora Oddziału SARP Kraków, a także instytucje:Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Dom Kultury „Podgórze”, Dom Historii Podgórza, Spółdzielnia Mieszkaniowa Budynków Rozproszonych, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Dębniki”, Szkoła Podstawowa nr 11, Szkoła Podstawowa nr 22, Szkoła Podstawowa nr 26, Szkoła Podstawowa nr 29, Zakład Ekonomiki Oświaty.
Tak jak w poprzednich wydawnictwach z cyklu „Szlakami Dziedzictwa” publikacja niniejsza była by uboższa i nie tak szczegółowa bez pomocy osób i instytucji, którym, tak jak członkom Komisji Architektury Modernistycznej Oddziału SARP Kraków, wymienionym w Słowie Wstępnym, należą się w tym miejscu podziękowania.
70
71
8. Appendix
SZLAKAMI DZIEDZICTWA
8.
9.
Appendix
Bibliografia
Podobnie, jak w poprzednich publikacjach z serii „Szlakami Dziedzictwa”, analizowana była większa ilość obiektów, niż ta zaprezentowana. Jednak ze względu na konieczność wyboru tych najbardziej reprezentatywnych, posiadających wartość architektoniczną i historyczną oraz stanowiących dziedzictwo kulturowe architektury powojennej z lat 1945-1990, a tym samym dobro kultury współczesnej, ilość ich jest ograniczona. Dla niektórych budynków, mimo ich walorów architektonicznych, nie udało się ustalić autorów i dat lub zostały w międzyczasie przekształcone i zatraciły cechy pierwotnego projektu . Nie oznacza to jednak, że nie należy ich zauważać i chronić przed niepotrzebnym zniszczeniem czy zapomnieniem. Budynki, które były przedmiotem rozważań, a które nie zostały tu umieszczone to: Kazimierz - Budynek mieszkalny, ul.Gazowa 17 - Budynek mieszkalny, ul.Paulińska 4 - Budynek mieszkalny, ul.Starowiślna 56-58 - Budynek mieszkalny, ul.Wietora 1 -Dom Studencki Uniwersytetu Pedagogicznego, ul. Piekarska 5-7 Podgórze - Budynek mieszkalny, ul. Potiebni 10/Tatrzańska - Przychodnia Zdrowia, ul.Niemcewicza 7 - Szkoła Podstawowa, ul.dr Judyma 10
72
ARCHITEKTURA NOWEJ HUTY 1949-1970
Wydawnictwa: -„Architektura”, numery z lat 1954-1989. -Architektura Krakowska lat 1956-2000. Wybrane przykłady, red.M. Włodarczyk, SARP Kraków, Kraków 2013. -Binek T.: Służby inwestycyjne Nowej Huty. Kraków 2009. -Budownictwo i architektura w Polsce 1945–1966. Red. J. Zachwatowicz. Warszawa1968. -Dużyk J., Francić M., Lepiarczyk J., Kraków. Trasy miejskie, WA-G, Kraków 1966. -Encyklopedia Krakowa red. Antoni Henryk Stachowski, PWN, Warszawa 2000. -Garlicki J., Kossowski J., Ludwikowski L., Kraków. Przewodnik, Warszawa 1967. -Fabiański M., Purchla J., Historia architektury Krakowa w zarysie, WL, Kraków 2001. -Kraków w Polsce Ludowej, red. Jan M.Małecki, TMHiZK, Kraków 1996. -Wolne Król. Miasto Podgórze-Płaszów-Rybitwy-Przewóz Zarys przemian historycznych, Praca zbiorowa-redakcja Żółciak J., Rada Dzielnicy XIII, Kraków 1996. - Podgórze, przewodnik po prawobrzeżnej części Krakowa, praca zbiorowa, Kraków 2004. -Mały Słownik Terminów Plastycznych. Red. K. Zwolińska, Z. Malicki. Warszawa 1975. -Miastoprojekt Kraków 1951-1971, Monografia, Kraków 1971. - Miastoprojekt Kraków. 50 lat, Monografia, Kraków 1999. - „Projekt”, numery z lat 1955-1970. - Spacerownik Krakowski, Praca Zbior., red. J.Lewiński, K.Myślik, Warszawa. - Świszczowski S., Miasto Kazimierz pod Krakowem, Seria Cracoviana, WL, Kraków 1981. -Weston R.: 100 idei, które zmieniły architekturę. Londyn 2011. -Włodarczyk M.: Architektura lat 60-tych w Krakowie. Kraków 2006. -Włodarczyk M., Modernizm powojenny 1956-1970. Dziedzictwo architektoniczne Krakowa, Kraków 2014. Internet: http://www.szpitalzdrowia.pl/o-szpitalu/historia/ http://przedszkole45.krakow.pl/ http://zol-krakow.pl/index.php?id=11 Zbiory archiwalne zgromadzone przez: -Archiwum Narodowe w Krakowie -Archiwum Narodowe w Krakowie, Ekspozytura w Spytkowicach -Archiwum Urzędu Miasta Krakowa -Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego -Dom Kultury „Podgórze” -Dom Historii Podgórza -Spółdzielnia Mieszkaniowa Budynków Rozproszonych -Spółdzielnia Mieszkaniowa „Dębniki”, -Szkoła Podstawowa nr 11 -Szkoła Podstawowa nr 22 -Szkoła Podstawowa nr 26 -Szkoła Podstawowa nr 29 -Zakład Ekonomiki Oświaty.
73
Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze
• S Z L A KA MI
D Z IE D Z IC T WA •
Dwa miasta Krakowa Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze WYBRANE PRZYKŁADY LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW
LISTA OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH SARP ODDZIAŁ KRAKÓW
Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego
Dwa miasta Krakowa Modernizm lat 1945-1990 w dzielnicach Kazimierz i Podgórze Wybrane przykłady
• WYBRANE PRZYKŁADY •
Projekt współfinansowany ze środków Gminy Miejskiej Kraków
S zlakami dziedzictwa
Lista obiektów architektonicznych SARP Oddział Kraków Redakcja, teksty: Małgorzata Włodarczyk Zdjęcia: Marcin Włodarczyk Zespół redakcyjny: Przemysław Gawor, Izabela Korczyńska, Bohdan Lisowski Wydawca: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział Kraków Pl. Szczepański 6 • 31-011 Kraków www.sarp.krakow.pl
Redakcja, teksty:
MAŁGORZATA WŁODARCZYK Zdjęcia:
MARCIN WŁODARCZYK
Skład i łamanie: Simeon Genew www.genew.pl Nakład: 1000 egz. Kraków 2014 Druk i oprawa: Drukarnia LEYKO sp. z o.o. ul. Romanowicza 11, 30-702 Kraków ISBN: 978-83-931406-1-9