NOYABR-DEKABR 2013
Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 6 (08)
Щеликоптерляримиз модернляшдирилир
Müdafiə sənayesi 2014-cü ilə inamla addımlayır Dubai Airshow-2013
M Ü N D Ə R İ C A T
Ölkə Azərbaycan prezidenti Türkiyə aviasiya sənayesi ilə tanış oldu..................................... 6 Müdafiə naziri ordunun hazırlığını yoxladı..................................................................... 7 FHN Akademiyası - imkanlar genişlənir......................................................................... 8 Azərbaycan-Ukrayna hərbi əməkdaşlığı müzakirə olunub.............................................. 9 NATO-dan Ceyrançöl layihəsinin II mərhələsinə dəstək................................................. 9 Daxili Qoşunlara yeni komandan................................................................................... 10 Naxçıvanda Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yaradıldı................................................... 10 Prezident MSN əməkdaşlarını təltif etdi........................................................................ 10 ADEX-2014 sərgisində 70-dək firma iştirakını təsdiqləyib ......................................... 10 ARDNŞ sərhədçiləri mükafatlandırdı............................................................................ 11 Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinə ağır itki ................................................................... 11 DSX-də 2013-cü ilin yekunları müzakirə olunub.......................................................... 12 BAT - xüsusi təyinatlılar üçün milli PUA .................................................................... 14 Azərbaycan AW helikopterlərinə sahib olur ................................................................. 14 Hərbi sənaye Müdafiə sənayesi 2014-cü ilə inamla addımlayır.......................................................... 16 “Mübariz” yenidən cəbhəyə dönür ............................................................................... 18 MSN-dən ixracat həmləsi.............................................................................................. 19 Reportaj Dubai Airshow-2013 . ................................................................................................... 20 Rusiyadan Yaxın Şərq bazarına son model helikopterlər............................................... 24 Motor Siç helikopterləri daha yüksəklərə qaldırır......................................................... 24 JF-17 “Thunder” maraq böyük...................................................................................... 25 Ərəblər “Global Yabhon”u qlobal bazara çıxarır........................................................... 26 “Əl Tariq” üçün ilk sifariş . ........................................................................................... 26 Beechcraft AT-6 kiçik və perspektivli təyyarə ............................................................. 26 Finmeccanicadan geniş qatılım . ................................................................................... 27 Türkiyə “Karayel”də də ümidlidir ................................................................................ 27 Müsahibə Məhərrəm Dördqaşlı: “Türkiyənin Azərbaycana verə biləcəyi məhsullar var”............. 28 Texnologiya FN Herstal yeni pulemyotunu nümayiş etdirdi.............................................................. 32 Paramount Group Mərkəzi Asiyada möhkəmlənir........................................................ 32 ASELSAN-dan sərhədçilər üçün yeni termal kameralar .............................................. 33 “Excalibur” 48 kilometrdə 1 metr sapma ilə vurdu....................................................... 33 Reportaj VI Dəniz Sistemləri Seminarı ....................................................................................... 34 Pakistan Türkiyənin dəstəyi ilə hərbi gəmi inşasına başladı......................................... 35 ASELSAN-ın dəniz sistemlərində yenilikləri bitmir..................................................... 36 İnsansız sualtı vasitələrə GATE Elektronik imzası........................................................ 36 Tanıtım Taktik Sahə İnteqrə Rabitə Sistemi – TASMUS............................................................ 37 Analiz Xəzərdə silahlanma . ..................................................................................................... 40
AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal
Redaktordan
¹ 6 (08)
Baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV
Yayım müdiri Ramil Məmmədli Теl:
(+994 55) 667 5072
E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14 Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb
AZERİ DEFENCE MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491 Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur. Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun gəlməyə bilər. Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.
Qiyməti: 5 manat Qapaq fotosu: Mi-24 Azərbaycan HHQ ©Azeri Defence
Dəyərli oxucu “Sülh danışıqlarını cəsarətlə apara bilmək üçün güclü orduya malik olmaq lazımdır”. Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu fikri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin inkişaf strategiyasının əsasında dayanır. Məhz bu tezisi rəhbər tutan rəsmi Bakı beynəlxalq təzyiq lərə baxmayaraq ordu quruculuğu tədbirlərini uğurla davam etdi rir. Mübaliğəsiz demək olar ki, son illərdə Azərbaycanda ordunun modernləşdirilməsi istiqamətində çox ölkələrin həsəd apara biləcə yi nailiyyətlərə imza atılıb. Geridə qoyduğumuz il hərb tariximizə bir sıra mühüm hadisələr lə yazıldı. 2013-cü ilin yanvar ayında Bakıda Azərbaycan, Türkiyə, Qırğızıstan və Monqolustan tərəfindən Avrasiya Hərbi Statuslu Hü quq-Mühafizə Təşkilatının (TAKM) təsis edilməsi ilin ilk və mühüm hadisələrindən oldu. İyun ayının 26-da – Silahlı Qüvvələrimizin 95 illiyi münasibəti ilə keçirilən hərbi parad isə Azərbaycanın son illər də qazandığı hərbi nailiyyətlərin nümayişi baxımından mühüm və qürur verici addım idi. May ayında Türkiyədə - IDEF-2013 hərbi sərgisində təmsil olu nan Müdafiə Sənayesi Nazirliyi Azərbaycanın öz maraqlarını təmin etmək üçün zəruri olan bütün addımları atdığını, Azərbaycanın hərbi məhsulların ixracı potensialına sahib olduğunu əyani şəkildə göstərdi. Yeniliklərdən danışdıqda oktyabr ayında, Müdafiə Nazirliyinin rəhbərliyində aparılmış dəyişikliklərə xüsusilə toxunmaq lazımdır. General-polkovnik Zakir Həsənovun müdafiə naziri postuna təyi natından sonra Silahlı Qüvvələrdə aparılan kadr dəyişiklikləri, yeni təyinatlar artıq ictimaiyyət tərəfindən “orduya yeni nəfəsin gəlmə si” kimi xarakterizə olunmağa başlayıb. Dəyərli oxucu Əlinizdə tutduğunuz bu sayımız 2013-cü ilin son buraxılışıdır. AZERİ DEFENCE jurnalı olaraq fəaliyyət göstərdiyimiz bir ildən bir qədər artıq müddətdə sizləri ölkəmizin müdafiə sektorunda baş verən yenilənmələr barədə məlumatlandırmağa çalışdıq. Yenicə qə dəm qoyduğumuz 2014-cü illə bağlı nikbin proqnozlarımız var. Əminik ki, 2013-cü ildə təməli atılan bu gözləntilərin yaxın vaxtlar da şahidi olacağıq. Yeni ilimizin uğurlu olması arzusuyla Rəşad Süleymanov
noyabr - dekabr 2013 5
ÖLKƏ
Azərbaycan prezidenti Türkiyə aviasiya sənayesi ilə tanış oldu
Ankaraya rəsmi səfəri çərçivəsin də prezident İlham Əliyev türkiyəli həmkarı Abdullah Gül ilə birgə TAI (Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.) şirkətinə baş çəkib. Müəssisədə prezident İlham Əliyev TAI tərəfin dən həyata keçirilən T-129 ATAK helikopteri, “Anka” pilotsuz uçuş aparatı, “Hürkuş” təlim təyyarəsi,
6 AZERI DEFENCE
habelə süni peyk layihələri barədə məlumatlandırılıb. Daha sonra hər iki dövlət başçısı uçuş qülləsindən “Hürkuş” təlim təyyarəsinin və T-129 ATAK helikopterinin nümu nəvi uçuşlarını izləyiblər. Azərbay can prezidentinin diqqətinə çatdırı lıb ki, ilk vaxtlarda F-16 təyyarələri nin istehsalını reallaşdıran TAI-nin
bütün payları 2005-ci ildə türk hissə darlara keçəndən sonra, şirkət fəaliy yətini daha da genişləndirib. Həyata keçirdiyi layihələr və çox şaxəli sər mayələri ilə Türkiyənin aviasiya və kosmos sənayesi mərkəzi olan bu qurum yüksək texnologiyalı məh sulları ilə dünyada böyük nüfuz qazanıb. Hazırda TAI müasir təyya rə istehsalı müəssisələrinə, modern laboratoriya və uçuş test sistemləri nə malikdir. Müəssisə pilotsuz uçuş aparatları, helikopter, döyüş təyyarələri, dron larla yanaşı hərbi məqsədli “Göy türk-1” və “Göytürk-2” milli kəşfiy yat peyklərinin istehsalını həyata keçirib. Görüşün sonunda TAI baş direk toru Məhərrəm Dördqaşlı tərəfin dən prezident İlham Əliyevə xatirə hədiyyəsi, T-129 ATAK helikopteri nin, “Anka” PUA və “Hürkuş” təy yarəsinin maketləri hədiyyə olunub.
ÖLKƏ
Müdafiə naziri ordunun hazırlığını yoxladı Oktyabrın 22-də müdafiə naziri vəzifəsinə təyin olunan general-pol kovnik Zakir Həsənov ordu birləş mələrinə baş çəkərək Silahlı Qüvvə lərin vəziyyəti ilə tanış olub. Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi gene ral-polkovnik Nəcməddin Sadıkovla birgə ön xətdəki döyüş postlarına qalxan müdafiə naziri Silahlı Qüv vələrin vəziyyətini öyrənib, lazımi tapşırıqlar verib. İlk səfərini Naxçıvan 5-ci ordu bir ləşməsinə gerçəkləşdirən general-pol kovnik Zakir Həsənov daha sonra Şəmkir 3-cü, Bərdə 1-ci və Beyləqan 2-ci, Bakı 4-cü ordu birləşməsinin şimal bölgəsindəki hərbi hissələrinə baş çəkib. Müdafiə naziri tərəfindən təmas xəttindəki bölmələrin döyüş qabiliyyəti, əsgərlərin mənəvi-psixo loji durumu, sosial şəraiti, zabit və gizir heyətinin hazırlıq səviyyəsi, hər bi birləşmələrin maddi-texniki təmi natı, silah və sursatla təchizatının vəziyyəti öyrənilib. Nazir Z. Həsənov cəbhə bölgəsindəki müasir zirehli tex nikaların döyüşə hazırlıq vəziyyəti, imkanları və effektiv istifadəsi, döyüş növbəsinin yüksək səviyyədə təşkili və aparılması, o cümlədən hərbi qul luqçuların mənəvi-psixoloji durumu ilə maraqlanıb. Komandir heyətinin məruzələri əsasında nizam-intizamın gücləndirilməsi, silah-sursatla, hərbi
texnika ilə davranışda təhlükəsizlik qaydalarına ciddi əməl edilməsi, hər bi qulluqçuların sosial-məişət şəraitlə rinin daha da yaxşılaşdırılması, onla rın sağlamlıqlarına diqqətin artırılma sı barədə tapşırıqlar verib. Noyabrın 23-də isə nazir Z. Həsə nov Silahlı Qüvvələrin Baş Klinik Hospitalında müalicə alan xəstələrlə və hospitalın kollektivi ilə görüşüb. Burada müdafiə nazirinə Azərbay can Silahlı Qüvvələrinin inventarına yeni daxil olmuş mobil səhra hospi talının təqdimatı keçirilib. Qeyd olu nub ki, müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş bu səhra hospitalında gün ərzində xəstə və yaralılara tibbi xid mət göstərmək mümkündür. Hospi talda düzgün xəstəlik diaqnozunun qoyulması üçün nəzərdə tutulan
çeşidləmə, idarəetmə, rabitə, həmçi nin diaqnostika və əməliyyat bölmə ləri fəaliyyət göstərir. Tanışlıqdan sonra müdafiə naziri qısa müddət ərzində cəbhə bölgələrində səhra hospitallarının tam şəkildə quraşdı rılması, hərbi-həkim heyətinin takti ki təlimlər zamanı fəaliyyətlərinin daha da təkmilləşdirilməsi və səhra hospitallarının aktiv döyüş əməliy yatlarına hazırlıq vəziyyətinə gətiril məsi barədə Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisinə müvafiq tapşırıqlar verib. Müdafiə naziri Hərbi Dəniz Qüv vələrinin yeni bazasında aparılan inşaat işləri ilə maraqlanıb. Hərbi Hava Qüvvələrinin Bakı qarnizo nundakı hərbi hissəsində və poliqo nunda olub.
noyabr - dekabr 2013 7
ÖLKƏ
FHN Akademiyası - imkanlar genişlənir
Fövqəladə Hallar Nazirliyi Aka demiyasının binası istifadəyə veri lib. Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin işti rakı ilə keçirilən mərasimdə bildiri lib ki, Akademiya müasir tələblərə cavab verən xüsusi ixtisaslı ali təh silli kadrların hazırlanmasını, Föv qəladə Hallar Nazirliyinin (FHN) fəaliyyət istiqamətləri üzrə əlavə təhsilin həyata keçirilməsini və föv qəladə hallar sahəsində fundamen tal və tətbiqi elmi tədqiqat işlərinin aparılmasını təmin edən xüsusi tə yinatlı təhsil müəssisəsidir. Bu təhsil ocağının ixtisaslı kadrlarla komp lektləşdirilməsi, tədris prosesinin normativ-hüquqi aktlara və norma tivlərə uyğun qurulması, fövqəladə hallar sahəsində elmi tədqiqatların aparılması və digər mühüm vəzifə lərin yerinə yetirilməsi üçün son il lərdə bir çox işlər görülüb. azırda akademiyada 502 kursant təhsil alır və 62 professor-müəllim heyəti çalı
8 AZERI DEFENCE
şır. 2013-cü ildə akademiyanı 100 nəfər bitirib. Onlar həyat fəaliyyəti nin təhlükəsizliyi və yanğın təhlü kəsizliyi mühəndisliyi ixtisaslarına yiyələniblər. Akademiyanın struk turuna həyat fəaliyyətinin təhlükə sizliyi, yanğın təhlükəsizliyi, əlavə təhsilin təşkili, qiyabi təhsil fakültə ləri və altı kafedra daxildir. Burada xilasetmə, tibbi hazırlıq, dalğıc və alpinist hazırlığı, siqnalizasiya və digər sahələr üzrə xüsusi tədris ka binetləri mövcuddur. Bundan əlavə, zəruri avadanlıqla təchiz edilən la boratoriyalar da tədrisin yüksək sə viyyədə aparılmasına geniş imkan lar açır. Dövlət başçısı son dövrlərdə Föv qəladə Hallar Nazirliyinin istifadə sinə verilən texnikalara baxıb. Aka demiyada yaradılan Heydər Əliyev Mərkəzində olub. Tədbirdə çıxış edən prezident İlham Əliyev Aka demiyada yaradılan şəraitdən razı qaldığını bildirib. Dövlət başçısı gə
ləcəkdə bu Akademiyanın bazasın da beynəlxalq tədris və təlim mər kəzi yaradılacağına ümid etdiyini deyib: “Əminəm ki, burada təhsil almaq üçün qonşu ölkələrdən də vətəndaşlar gələcəklər. Bu bazada əminəm ki, beynəlxalq tədris mər kəzini yarada bilərik. Əlbəttə ki, burada ilk növbədə xilasediciləri miz öz biliklərini artıracaqlar. Gənc lər müxtəlif peşələr üzrə öz ixtisas larını təmin edəcəklər. Buna böyük ehtiyac vardır”. Prezident onu da əlavə edib ki, bu gün Azərbaycan xilasediciləri xa rici ölkələrdə xilasetmə missiyasını icra edirlər: “Xilasedicilərimiz həm daha çox təcrübə toplayırlar, eyni zamanda, Azərbaycan bu sahədə də xoş niyyətini göstərir. Çünki mən dəfələrlə demişəm ki, bizim beynəl xalq siyasətimiz əməkdaşlıq əsasın da qurulur. O cümlədən biz də çətin vəziyyətdə olan ölkələrə yardım əli mizi uzatmalıyıq, bunu edirik”.
ÖLKƏ
AzərbaycanUkrayna hərbi əməkdaşlığı müzakirə olunub Müdafiə sənayesi nazir Yavər Camalov noyabrın 29-da Bakıda səfərdə olan Ukraynanın “Ukrspe cexport” şirkətinin baş direktoru
Aleksandr Kovalenkonu qəbul edib. Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin mət buat xidmətinin yaydığı xəbərə görə, görüşdə Müdafiə Sənayesi
Nazirliyi ilə “Ukrspecexport” şirkə ti arasında mövcud olan əməkdaşlı ğın inkişaf etdirilməsinə dair geniş müzakirələr aparılıb.
NATO-dan Ceyrançöl layihəsinin II mərhələsinə dəstək Azərbaycan Ərazilərinin Mina lardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyin (ANAMA) direktoru Nazim İsmayılov noyabrın 7-dən 9-dək NATO-nun mənzil-qərarga hında səfərdə olub. NATO-nun Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq Şurası formatında keçirilən iclasında təq dimatla çıxış edən N. İsmayılov ANAMA-nın bu günədək həyata keçirdiyi layihələr, o cümlədən Ceyrançöl ərazisinin partlamamış hərbi sursatlardan təmizlənməsi məqsədilə NATO ilə birgə həyata keçirilən Ceyrançöl Sülh Naminə Tərəfdaşlıq (SNT) Etimad Fondu nun birinci mərhələsi çərçivəsində görülən işlər və gələcək planlar barədə məlumat verib. Toplantıda Ceyrançöl SNT Etimad Fondunun ikinci mərhələsinin rəsmi açılışı elan olunub. NATO-da keçirilən görüşlər zamanı Türkiyə Ceyrançöl layihəsi nin donorları sırasına qoşulduğunu
elan edib. Səfər çərçivəsində NATOnun İnteqrasiya, Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq və Əməliyyatlar idarə lərində, o cümlədən bir sıra dövlət lərin NATO yanında daimi nüma yəndəliklərində yüksək səviyyəli görüşlər olub. Görüşlərdə ANA MA-nın milli və beynəlxalq fəaliy
yəti, o cümlədən xarici ölkələrdə həyata keçirilən layihələrə verdiyi töhfələr və gələcək potensial layihə lərdə iştirakı ilə bağlı fikir mübadi ləsi aparılıb. Azərbaycanın Əfqanıs tanda mina təhlükəsinin azaldılma sında iştirakının vacibliyi vurğula nıb və bu istiqamətdə həyata keçir diyi tədbirlər təqdir olunub. ANA MA tərəfindən Gürcüstana göstəri lən dəstək, habelə NATO-nun müx təlif layihələrini uğurla icra etdiyi müsbət qiymətləndirilib. N. İsmayılov AZERİ DEFENCEyə açıqlamasında Ceyrançöl layihə sinin birinci mərhələsinin 2014-cü ilin iyun ayında yekunlaşacağını və ardınca ikinci mərhələyə başlanaca ğını qeyd edib. Agentlik direktoru nun sözlərinə görə, NATO tərəfi ANAMA-nı Gürcüstanda da həyata keçirilən minatəmizləmə fəaliyyət lərinə dəstək verməyə çağırıb. Hazırda ANAMA Gürcüstanla bağ lı iki layihəni nəzərdən keçirir.
noyabr - dekabr 2013 9
ÖLKƏ
Daxili Qoşunlara yeni komandan Prezident İlham Əliyevin imzala dığı sərəncamla general-mayor Şahin Məmmədov Daxili İşlər Nazir liyi Daxili Qoşunlarının komandanı təyin edilib. Qazax rayonunun Yeni kənd kəndində (indiki Ağstafa rayo nu, Zəlimxan kəndi) 1961-ci ildə anadan olmuş Ş. Məmmədov SSRİ DİN-nin Saratov Ali Hərbi Koman danlıq Məktəbini, 1999-cu ildə isə Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademi yasının Strateji Tədqiqatlar və Döv lət Müdafiəsini İdarəetmə Akade mik kursunu bitirib. O, 1992-1997-ci illərdə DİN Daxili Qoşunlarında
hərbi hissə (əlahiddə tabor) koman diri, hərbi hissə komandirinin müavini - qərargah rəisi, hərbi hissə komandiri vəzifələrində xidmət edib. 1998-ci ildən 15 noyabr 2013-cü ilədək DİN Daxili Qoşunlarının Baş İdarəsində qərargah rəisinin müavi ni, qərargah rəisinin müavini - Əmə liyyat və döyüş hazırlığı İdarəsinin rəisi, Daxili Qoşunlar qərargah rəisi nin 1-ci müavini vəzifələrində çalı şıb. Azərbaycan prezidentinin 9 mart 2011-ci il tarixli 1384 nömrəli Sərəncamı ilə Şahin Məmmədova general-mayor hərbi rütbəsi verilib.
Naxçıvan Əlahiddə Prezident MSN Ümumqoşun Ordusu yaradıldı əməkdaşlarını təltif etdi Prezident İlham Əliyev dekabrın 18-də Müdafiə Nazirliyinin Əsas naməsinin təsdiq edilməsi barədə fərman imzalayıb. Fərmana əsasən Naxçıvan Muxtar Respublikasının müdafiə qabiliyyətinin möhkəm ləndirilməsi, Silahlı Qüvvələrin hissə və bölmələrinin döyüş qabiliy yətinin artırılması, bir mərkəzdən idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədilə 5-ci Ordu Korpusunun əsasında Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yaradılıb. General-leytenant Kərəm Mustafayev Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu komandanı vəzifəsinin icrasına buraxılıb.
ADEX-2014 sərgisində 70-dək firma iştirakını təsdiqləyib Bakıda 11-13 sentyabr 2014-cü il tarixlərində keçiriləcək ADEX-2014 beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisinə hazırlıq işləri davam edir. Azərbaycan tarixində ilk dəfə təşkil keçiriləcək beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisində dekabrın sonuna dünyanın 13 ölkəsindən 70-ə yaxın firma öz iştirakını təsdiqləyib. Sərgidə Türkiyə, Polşa, Çin, İsrail milli pavilyonla təmsil olunacaq. Sərgiyə qatılacaq firmalar arasında müdafiə sənayesi sektorunda tanınmış Çinin CETC International, CPMIEC, Poly Technolo gies, NORINCO, İsrailin Elbit Systems, IMI, IAI, IWI, Rafael, Aeronautics, Fransanın MBDA, Hindistanın MKU Pvt., CAR-ın Paramount Group, Rusiyanın Russian Tech nologies, Rosoboroneksport, Serbiyanın Yugoimport, Türkiyənin ASELSAN, HAVEL SAN, MKEK, STM, Polşanın Bumar, Huta Stalowa Wola, Radmor S.A və digər şirkət lər yer alır. Ətraflı məlumat üçün www.adex2014.az
10 AZERI DEFENCE
Prezident İlham Əliyev dekabrın 11-də Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin (MSN) bir qrup əməkdaşının təltif edil məsi barədə sərəncamlar imzalayıb. Dövlət başçısının sərəncamı ilə MSNnin əməkdaşları Firad Cəfərov, Çingiz Əliyev, Konstantin Hacıyev və Mövlud paşa Nuşiyevə “Əməkdar mühəndis” fəxri adı verilib. Müdafiə sənayesinin inkişafındakı xidmətlərinə və dövlət qulluğunda səmərəli fəaliyyətlərinə görə MSN-nin əməkdaşları Kəmalə Babayeva, Vəli Fətəliyev, Tatyana Moz qunova, Leyla Salahova, Ülkər Süley manova “Dövlət qulluğunda fərqlən məyə görə” medalı, Zülfiyyə Babayeva, Fərhad Cəfərquliyev, Rasim Ələkbərov, Məlahət İbadova, Rəhman Quliyev, Ənvər Qurbanov, Mehman Məmmədov, Tahir Nuriyev, İradə Salahova və Almaz Vəliyeva isə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunublar.
MÜDAFİƏ ÖLKƏ
ARDNŞ sərhədçiləri mükafatlandırdı Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) Xəzər dənizinin “Bulla-dəniz” yatağındakı 90 nömrəli quyuda qəza nəticəsində baş vermiş yanğının qarşısının alınmasında fərq lənmiş Dövlət Sərhəd Xidmətinin (DSX) hərbi qulluqçularını mükafatlandırıb. Bu münasibətlə DSX mərkəzi aparatın da təşkil olunmuş tədbirdə məlumat verilib ki, 23-26 avqust 2013-cü il tarix lərdə baş vermiş yanğın üzmə vasitələri nin quyuya yaxınlaşmasına imkan ver mədiyi üçün yüksək hava hərarəti və hədəfin görünməzliyi şəraitində sərhəd çilər tərəfindən gəmi toplarından açıl mış sərrast atəşlər ilə quyunun ağızı yanğını söndürməyə imkan verməyən avadanlıqlardan təmizlənib. Nəticədə Xəzər dənizinin ekologiyasına, həmçi nin dövlət büdcəsinə dəyə biləcək külli miqdarda ziyanın qarşısı alınıb. ARDNŞ prezidenti Rövnəq Abdul layev bildirib ki, ekstremal şəraitdə göstərdikləri fədakarlığa görə, DSXnin 17 hərbi qulluqçusu ARDNŞ tərə findən Fəxri fərmanlar və qiymətli
hədiyyələr ilə mükafatlandırılıb. Qəza yerində əməliyyata bilavasitə rəhbərlik etmiş Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi general-leytenant Elçin Quliyev də ARDNŞ-nin Fəxri Fərmanına layiq görülüb. Tədbirdə çıxış edən DSX rəisi, Sər həd Qoşunları komandanı general-ley tenant E. Quliyev isə vurğulayıb ki, “Bulla-dəniz” yatağındakı qəzanın ara
dan qaldırılmasında sərhədçilər vaxtı ilə ARDNŞ tərəfindən DSX-yə təmən nasız verilmiş gəmilərin imkanların dan istifadə ediblər. General-leytenant E. Quliyev Azərbaycanın bütün sər hədləri kimi, dəniz yataqlarının müha fizəsinin Sərhəd Qoşunları tərəfindən həmişə olduğu kimi, bundan sonra da yüksək səviyyədə təşkil olunacağını bildirib.
Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinə ağır itki Dövlət Sərhəd Xidməti (DSX) rəisinin müavini, general-mayor Məhəmməd Abbasquliyev noyabrın 22-də dünyasını dəyişib. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayo nunun Kəlboruc kəndində 1965-ci ildə anadan olmuş general-mayor M. Abbasquliyev Donetsk Ali Hərbi-Si yasi Mühəndis və Rabitə Qoşunları Məktəbini bitirib. 1993-cü ilə qədər Sovet Ordusu sıralarında, 1994-cü ildən 2001-ci ilədək Azərbaycan Sər həd Qoşunlarının Naxçıvan sərhəd dəstəsində xidmət edib, 2001-2004cü illərdə Naxçıvan sərhəd dəstəsi nin rəisi, Naxçıvan Sərhəd Diviziya
sının komandiri, Sərhəd Qoşunları nın Baş Qərargah rəisinin birinci müavini, 2008-ci ildən DSX rəisinin şəxsi heyət üzrə müavini, Şəxsi Heyət üzrə Baş İdarənin rəisi vəzifəsinə təyin olunub. 2004-cü il iyul ayının 30-da prezidentin sərəncamı ilə M. Abbasquliyevə general-mayor hərbi rütbəsi verilib. O, tutduğu vəzifələr dən asılı olmayaraq özünü daim səriştəli və bacarıqlı hərbçi, yüksək peşəkarlığa və təşkilatçılıq qabiliyyə tinə malik təcrübəli komandir kimi tanıdıb. Xidməti dövründə əldə etdi yi nailiyyətlərə görə, “Azərbaycan Bayrağı” və “Vətənə xidmətə görə”
3-cü dərəcəli ordenlər, Azərbaycanın və xarici dövlətlərin 12 medalı ilə təl tif edilib. Mərhum ikinci Fəxri Xiya banda dəfn edilib.
Allah rəhmət eləsin!
noyabr - dekabr 2013 11
ÖLKƏ
DSX-də 2013-cü ilin yekunları müzakirə olunub Dövlət Sərhəd Xidməti üçün 2013-cü il sərhəd mühafizəsi sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətin də genişmiqyaslı tikinti-quruculuq işləri, qarşıya qoyulmuş xüsusi tapşırıqların icrası və döyüş hazırlığının daha da yüksək səviyyədə təmin edilməsi, dövlət sərhədinin əməliyyat yolu ilə mühafi zəsinin gücləndirilməsi, beynəlxalq sərhəd əməkdaşlığının dərinləşdirilməsi ilə əlamətdar olub. Dekabrın 20-də Dövlət Sərhəd Xidmətində (DSX) 2013-cü ilin yekun larına həsr olunmuş hesabat müşavi rəsində çıxış edən DSX rəisi, Sərhəd Qoşunları komandanı general-leyte nant Elçin Quliyev bildirib ki, cari ildə prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali
12 AZERI DEFENCE
Baş Komandanı İlham Əliyev Lənkə ran sərhəd dəstəsinin “Astara” sər həd buraxılış məntəqəsinin, sərhəd komendantlığının və sərhəd zastava sının şəxsi heyəti üçün inşa olunmuş yeni xidməti və yaşayış şəhərciyi kompleksinin açılış mərasimində işti
rak edərək sərhədçilərə xidməti mən zillərin orderlərini təqdim edib. Döv lət başçısı tərəfindən DSX-nin hərbi qulluqçuları 5 orden, 37 medalla təltif edilib, 3 zabit ali hərbi rütbəli vəzifə yə təyin edilib, 1 zabitə isə generalmayor hərbi rütbəsi verilib.
Dövlət sərhədlərinin mühafizə si infrastrukturunun təkmilləşdi rilməsi istiqamətində həyata keçi rilmiş tədbirlər çərçivəsində 267 binadan ibarət 21 tikinti komplek sinin əsaslı təmir-tikintisi, hərbi hissələrdə zabit-gizir heyətinin məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün 1186 mənzilin inşası həyata keçirilib. Müşavirədə həmçinin qeyd olu nub ki, iyun ayının 26-da Silahlı Qüvvələrin yaradılmasının 95-ci ildönümü ilə əlaqədar parada DSX-nin hərbi qulluqçuları tərəfin dən yeni alınmış hərbi texnikalar nümayiş etdirilib. Sərhəd aviasiya sı tərəfindən ilk dəfə olaraq hərbi parada altılıq tərkibində nümayiş uçuşları yerinə yetirilib, həmçinin dövlət sərhədinin dəniz və quru sahələrində ilk dəfə olaraq patrul nəzarəti uçuşları reallaşdırılıb. Avqust ayının 13-14 tarixlərində DSX-nin təlim mərkəzində “Azər baycan Respublikasının ərazisinə düşmən qoşun qruplarının hücum larının qarşısının alınması, terror təxribat qruplarının zərərsizləşdi rilməsi” mövzusunda keçirilmiş döyüş atışlı taktiki təlimlərdə şəxsi heyət tərəfindən möhkəm intizam, yüksək peşəkarlıq və döyüş hazır lığı nümayiş etdirilib. İl ərzində sərhəd gözətçi gəmiləri tərəfindən
Xəzər dənizinin vacib istiqamətlə rində fasiləsiz xidmət təşkil edil məklə, sərhəd sularında Azərbay canın mənafeləri təmin olunub. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində ilk dəfə olaraq DSX-nin hərbi his sələrində “Valideyn Günləri”nin keçirilməsinə başlanıb. Tədbirdə məlumat verilib ki, 2014-2024-cü illəri əhatə edən Azərbaycanın dövlət sərhədlərinin dağlıq ərazilərdə mühafizəsi siste minin inkişafına dair Dövlət Proq ramının layihəsi hazırlanıb. Proq ramda sərhəd mühafizəsinin güc ləndirilməsi ilə bağlı müxtəlif təd birlər əksini tapır. Müşavirədə qaçaqmalçılıq və digər qanun pozuntuları ilə müba rizə sahəsində görülən işlər barədə məlumat verilərək bildirilib ki, 2013-cü ildə Azərbaycanın dövlət sərhədini pozduğuna görə 515 nəfər, sərhəd rejimi qaydalarını pozduqlarına görə isə 18159 nəfər saxlanılıb. Hesabat dövründə sər həd naryadlarına qarşı 1 halda sər həd pozucuları tərəfindən silahlı müqavimət göstərilib. Dövlət sər hədinin mühafizəsi zamanı sərhəd naryadları tərəfindən təlimatlara uyğun olaraq sərhəd pozucularına qarşı silah tətbiq edilərkən 1 silahlı sərhəd pozucusu zərərsizləşdirilib. DSX tərəfindən il ərzində 2303 nəfər axtarışda olan şəxs tutulub. 2013-cü il ərzində 4 milyon 669.2 min manat dəyərində qaçaqmal tutulub, 150 kq 462 qram narkotik maddənin dövlət sərhədindən keçirilməsinin qarşısı alınıb, 25.8 ton yabanı halda bitmiş narkotik tərkibli bitki aşkarlanaraq məhv edilib. Qanunsuz miqrasiya ilə məşğul olan 3 kriminal qrup, qaçaqmalçılıq və narkotik maddə lərin qanunsuz dövriyyəsi ilə məş ğul olan 9 mütəşəkkil cinayətkar dəstə zərərsizləşdirilib. Hesabat müşavirəsinin sonun da prezidentin sərəncamı ilə təltif olunmuş hərbi qulluqçulara orden və medallar təqdim olunub.
noyabr - dekabr 2013 13
ÖLKƏ
BAT - xüsusi təyinatlılar üçün milli PUA km-ə qədərdir. Xəritəçəkmə və kəş fiyyat əməliyyatları üçün nəzərdə tutulan BAT 10-16 metr/saniyə sürət lə uçur və 12 metr/saniyə əsən külə yə qarşı dayanmaq qabiliyyətinə sahibdir. Ölçülərinin kiçik və gövdə sinin modulyar quruluşu
Azərbaycanın gənc mühəndisləri tərəfindən hazırlanmış BAT adlı mini pilotsuz uçuş aparatı (PUA) dekab rın 4-də “BakuTel-2013” sərgisində Azərbaycan Texnologiyalar Parkının stendində nümayiş etdirilib. BAT layihəsinin müəllifi Tamleyxa Priye vin sözlərinə görə, PUA-nın qanad açıqlığı 92 sm, çəkisi 600 qram, uçuş müddəti 60 dəqiqə, uçuş məsafəsi 10
BAT-ın çantada daşınmasına, tablet üzərindən idarə olunması isə onun hərbi əməliyyatlarda xüsusi təyinatlı qüvvələr tərəfindən istifadəsinə şərait yaradır. BAT həssas enişi göv dəsinin altında yerləşən ultrasonic sensor hesabına təmin olunur. Bütün elektronika, servomexanizmlər və mühərrik PUA-nın gövdə hissəsində yer alır. Elektriklə çalışması isə onun
səssiz uçuşunu şərtləndirir. Aparat əllə havaya atılmaqla uçuş startı götürür. T. Priyevin sözlərinə görə, PUAnın proqram təminatı da milli olaraq hazırlanıb ki, bu da uçuş zamanı onu kənar müdaxilə yolu ilə düşürülməsini, isti qamətinin dəyişdiril məsini önləyir. PUA elektron xəritə üzərində verilmiş koordinatları avtopilot rejimində kəşfiyyat edə, foto və video görüntünü komandirə ötürə bilir. BAT üçün yazılmış xüsusi proq ram çəkilmiş fotolar əsasında ərazinin 5 sm dəqiqlikdə 3D xəritəsini hazırla mağa imkan yaradır. Bununla da çuxurun və yüksəkliyin həcmini hesablamaq mümkündür. Aparat üzərinə gecə kəşfiyyatı üçün xüsusi infraqırmızı kamera yerləşdirilir.
Azərbaycan AW helikopterlərinə sahib olur İtaliyanın AgustaWestland şir kəti 2014-cü ildə Azərbaycanın sifariş verdiyi AW-139 və AW-189 helikopterlərinin çatdırılmasını yekunlaşdıracaq. AgustaWestland şirkətinin sözçüsü Roberto Capra rellanın AZERİ DEFENCE-yə ver diyi məlumata görə, hazırda qrafik üzrə AW-139 helikopterlərinin çat dırılması həyata keçirilir. Gələn il isə AW-189 tipli 2 helikopter isteh sal olunaraq Azərbaycana göndəri ləcək. Cari ilin oktyabr ayının əvvəllərində 2 ədəd AW-139 Azər baycana çatdırılıb. R. Caprarella nın sözlərinə görə, bu helikopter lərdən əsasən ofşor daşımalar, föv qəladə tibbi xidmətlər, axtarış-xila setmə əməliyyatları və VİP xidmət lər üçün istifadə olunur. Axtarış-xi
14 AZERI DEFENCE
lasetmə (SAR) missiyaları üçün nəzərdə tutulan helikopterlər pis hava şəraitində və gecə vaxtı uçuşaxtarış imkanları verən görmə sis temi və FLIR kamera ilə təchiz olunub.
Azərbaycanla AgustaWestland arasında imzalanmış müqavilənin dəyəri 115 mln. avro təşkil edir. Mü qavilə çərçivəsində Azərbaycan 8 ədəd AW-139, 2 ədəd isə AW-189 tip li helikopter (cəmi 10 ədəd) alacaq.
MÜDAFİƏ ÖLKƏ
iyul - avqust 2013 15
HƏRBİ SƏNAYE
Müdafiə sənayesi 2014-cü ilə inamla addımlayır
Yavər Camalov: “Yaradılan yeni istehsalat sahələri Silahlı Qüvvələrimizi təmin etmək üçün tam gücü ilə fəaliyyət göstərir” Dekabrın 17-də Müdafiə Sənayesi Nazirliyində (MSN) Azərbaycan müdafiə sənayesi əməkdaşlarının peşə bay ramı qeyd olunub. Bu münasibətlə keçirilən tədbirdə Azərbaycan müdafiə sənayesinin keçdiyi yola nəzər salınıb, mövcud vəziyyət də yərləndirilib, qarşıdakı il üçün tapşırıqlar verilib. Tədbir iştirakçıları əvvəlcə Fəxri Xiyabanda ümummilli lider Heydər Əliyevin və görkəmli oftalmoloq alim, akade mik Zərifə xanım Əliyevanın xatirəsini yad edib, Şəhidlər Xiyabanında dövlətimi zin ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olmuş Azərbaycan övladlarını anıblar. Rəşad Süleymanov
2013-cü il dəyərləndirildi
“Radioquraşdırma” zavodunda təşkil olunmuş tədbirdə çıxış edən müdafiə sənayesi naziri Yavər Cama lov bildirib ki, dövlət başçısının 2005ci ildə imzaladığı sərəncamla yaradı lan MSN-nin zavodlarında əsaslı ye nidənqurma işləri aparılıb, Silahlı Qüvvələri lazımi silah, hərbi texnika,
16 AZERI DEFENCE
sursat və s. təmin etmək üçün 45 yeni istehsal sahəsi yaradılıb: “Nazirliyin müəssisələrində yaradılan yeni isteh salat sahələri Silahlı Qüvvələrimizi müasir tələblərə cavab verən müdafiə təyinatlı məmulatlarla və xalq təsərrü fatını maşınqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika, rabitə sahələrində isti fadə olunan avadanlıq və ehtiyat his
sələri ilə təmin etmək üçün tam gücü ilə fəaliyyət göstərir. Artıq nazirliyin tabeli müəssisələrində istehsalı mə nimsənilən müdafiə təyinatlı məmu latların çeşidlərinin sayı 900-ü ötüb. 2013-cü ilin nəticələrinə görə istehsal olunmuş və sifarişçilərə təhvil veril miş müdafiə təyinatlı məmulatların həcmində 2007-ci illə müqayisədə 34.4
HƏRBİ SƏNAYE
dəfə, 2010-cu illə müqayisədə isə 2.8 dəfə artım əldə olunub”. MSN-nin müəssisələrində 2013-cü ildə 5 yeni istehsalat sahəsinin açıldı ğını deyən nazir Y. Camalovun sözlə rinə görə, hazırda həmin istehsalat sahələrində 12.7, 14, 23 və 30 mm çap lı döyüş sursatlarının seriyalı istehsalı, bütün növ döyüş sursatlarının təhlü kəsiz şəraitdə utilizasiyası, 120 mm-lik minaların, aviasiya bombalarının müasir texnologiya əsasında partlayı cı maddələrlə doldurulması, 5 növ kapsulun seriyalı istehsalı aparılır. MSN nəzdində həmçinin 5.45 mm-dən 14.5 mm-ə qədər döyüş sursatlarının -50, +50 dərəcəyədək temperaturlarda testlərinin keçirilməsi üçün Sınaq Mərkəzi yaradılıb. Nazir 2013-cü ildə MSN müəssisə lərində 40 mm-lik tank əleyhinə əl qumbaraatanların, 82 və 60 mm-lik minaatanların, modernləşdirilmiş AK-74M avtomatının, döyüş və siqnal patronlarının, müxtəlif tipli əl qumba ralarının, tank əleyhinə minaların, əleyhqazların və s. istehsal olunaraq sifarişçilərə çatdırıldığını söyləyib. “Nazirliyin müəssisələrində yara dılan və istehsal olunan müdafiə təyi
atlı məmulatlar 2009-cu ildən başla n yaraq beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgilərində nümayiş etdirilir və bö yük maraqla qarşılanır. Sevindirici haldır ki, qatıldığımız sərgilərdə Azər baycan brendi kimi nümayiş etdirilən məmulat çeşidlərinin sayı artmaqda davam edir”, - deyə Y. Camalov vur ğulayıb. Nazir bildirib ki, 2013-cü ilin isteh sal proqramına uyğun olaraq MSNnin müəssisələri tərəfindən yaradılma
üzrə 70 mövzunu və 208 mərhələni əhatə edən elmi-tədqiqat və təcrübi konstruktor işləri davam etdirilib. 107 mm-lik 12 lüləli reaktiv yaylım atəş sisteminin, şəffaf patron daraqlarının, T-72 tankı üçün yağ-yanacaq çənləri nin, 120 mm-lik döyüş minasının ya radılması işləri tam başa çatdırılaraq seriyalı istehsalı və silahlanmaya qə bulu tövsiyə olunub. Eləcə də BRDM-2 və BTR-70 tipli zirehli texnikalar tək milləşdirilərək güc qurumlarına təh
noyabr - dekabr 2013 17
HƏRBİ SƏNAYE vil verilib. Aviasiya bombalarının nü munələri hazırlanıb və sınaqları keçi rilərək onların seriyalı istehsalının təşkili istiqamətində işlər aparılır. Na zirliyin müəssisələrində hərbi məmu latlarla yanaşı 4 və 6 laylı çap lövhələ rinin, rəqəmli teleyayıma keçidlə bağ lı DVB-T tipli dekoderlərin, gəmilərin təmiri üçün ehtiyat hissələrin, səyyar yemək termoslarının, akkumulyator batareyalarının, 12 kalibrli qoşalülə və yarımavtomat yivsiz ov tüfənglərinin, işıqforlarda taymer sisteminin, polis məntəqələri üçün teleskop tipli maneə sistemləri və s. mənimsənilib. Kadr hazırlığı və elmi-tədqiqat iş lərindən danışan nazir bildirib ki, MSN-nin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Texniki Universitetində yaradılan xü susi texnika və texnologiyalar fakül təsinə cari ildə 100 tələbə qəbul olub: “Qeyd olunan ixtisaslar üzrə təhsillə rini davam etdirən tələbələrə praktiki məşğələlərin keçirilməsi üçün müəs sisələrimizdə hərtərəfli şərait yaradı lıb. Universitetin laboratoriyasının maddi-texniki bazasının yaradılması məqsədilə MSN tərəfindən avadanlıq
və əyani vəsaitlər ayrılıb. Nazirlik tə rəfindən təsdiq olunmuş qaydalar əsasında fakültədə əla qiymətlərlə oxuyan tələbələrə - hər bir ixtisas üzrə 2 nəfər olmaqla 10 nəfərə xüsusi tə qaüd verilir. MSN-nin Elmi-Tədqiqat İnstitutunda dövlət sifarişi xətti ilə 10 mövzu üzrə elmi-tədqiqat və təcrübi konstruktor işləri aparılıb. Eyni za manda, 24 mövzu üzrə elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulub. Milli Aerokosmik Agentliyin (MAKA) isə 2013-cü il üzrə fəaliyyə tində müdafiə təyinatlı məmulatların yaradılması və istehsalı, xüsusi təyi natlı avtomobillər üzərində müxtəlif çaplı silahların quraşdırılması, trena jorlar və şlemofonlar, aerokosmik məmulatların emalı prinsiplərinin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdiril məsi, ekoloji monitorinq məsələləri nin həllinə xüsusi yer verilib. Bundan əlavə, MAKA-da 32 mövzu üzrə el mi-tədqiqat işləri davam etdirilib”. Y.Camalov çıxışının sonunda pre zident, Ali Baş Komandan İlham Əli yevə MSN əməkdaşları adından min nətdarlığını ifadə edib.
“Mübariz” yenidən cəbhəyə dönür
Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin (MSN) mühəndisləri tərəfindən yara ılmış, Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovun adını daşıyan 12.7 mil d limetr çaplı snayper tüfəngi yaxın vaxtlarda silahlanmaya qəbul oluna caq. Artıq adıçəkilən silahın testləri başa çatıb və nəticələr əsasında tüfəngin üzərində təkmilləşdirmələr aparılıb. Qeyd edək ki, “İstiqlal” antimaterial snayper tüfəngi ailəsindən olan “Mübariz” uzaq məsafədə düşmənin canlı qüvvəsini, hərbi texnikasını, möhkəmləndirilmiş möv qelərini məhv etmək üçün nəzərdə tutulur.
18 AZERI DEFENCE
Müəssisələrin imkanları genişlənir
Nazirdən sonra tədbirdə çıxış edən “Şərq” İstehsalat Birliyinin direktoru İlqar Nəzərov rəhbərlik etdiyi təşki latda görülən işlərdən danışaraq qeyd edib ki, Birliyin müəssisələri əsasən müdafiə və aviasiya təyinatlı məhsul larının istehsalı sahəsində ixtisaslaşıb. MSN-nin yaradılmasından sonra bir liyin müəssisələrində 108 min kv.metr tikinti və yenidənqurma işləri aparılıb və 24 yeni istehsal sahəsi yaradılıb. Birliyin tabeliyində olan müəssisələr İSO 9001-2008 sertifikatını alıb: “Son illərdə “Şərq” İstehsalat Birliyinin nəzdində müasir pilotsuz uçuş apa ratlarının istehsalı sahəsi, müdafiə tə yinatlı məmulatların yaradılması və istehsalının mənimsənilməsi işlərinin çevikliyini artırmaq məqsədilə müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş Təcrübə Sınaq Zavodu (konstruktor bürosu) istifadəyə verilib. “Telemexanika” za vodunda güc strukturlarının bütün növ döyüş sursatlarına olan tələbatını tam ödəyə bilən istehsalat sahələri qu rulub. Aparılan işlər nəticəsində cari
HƏRBİ SƏNAYE
ildə istehsal olunan məhsulların həc mi 2007-ci illə müqayisədə 5.3 dəfə, müdafiə təyinatlı məmulatların həcmi isə 70 dəfədən çox artıb”. İ. Nəzərov əlavə edib ki, “Şərq” İs tehsalat Birliyinin müəssisələrində is tehsal olunan 50-dən artıq məhsul, o cümlədən, snayper tüfəngləri, pilot suz uçuş aparatları, döyüş sursatları, tapançalar, minalar və s. beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilib. “Üfüq” İstehsalat Birliyinin direk toru Ramiz Məmmədov isə çıxışında qeyd edib ki, yaxın gələcəkdə rəhbər lik etdiyi qurumun tərkibində daha 4 modern zavodun tikilməsi planlaşdı rılır: “Aparılan yenidənqurma işlərin dən sonra birliyin müəssisələrinin tex
oloji yönümü demək olar ki, tam n yenilənib. Sifarişçilərin tələblərinə uy ğun beynəlxalq standartlara cavab ve rən müdafiə təyinatlı məhsullar isteh sal edilməyə başlanıb. Müəssisələri mizdə əsasən mühəndis texnikası və sursatları, döyüş sursatları, pirotexni ki vasitələr, fərdi mühafizə vasitələri, artilleriya qurğuları və onların sursat ları və s. istehsal edilir. Eyni zamanda güc strukturlarının sifarişi ilə müəssi sələrimizdə müxtəlif aviasiya bomba ları, artilleriya sursatları daxil olmaqla 12 adda yeni məhsul növünün isteh salı mənimsənilməkdədir”. R.Məmmədov onu da bildirib ki, 2013-cü ildə “Üfiq” İstehsalat Birliyi nin “Radioquraşdırma” zavodunda İSO 9001:2008 keyfiyyət standartı ser tifikatı alınıb. Tədbirdə çıxış edən “Neftqazavto mat” Elmi İstehsalat Müəssisəsinin direktoru Əli Əmirov isə bildirib ki, bu günədək müəssisədə zirehli texni kalar üçün 3 adda məhsul işlənilərək təhvil verilib. Hazırda rabitə sahəsin də müasir elektronika və mikropro sessor texnikası əsasında daha iki ad da məmulatın işlənilməsi başa çatdı rılmaq üzrədir. 2006-cı il ilə müqayisə də müəssisənin illik istehsal həcmi 5 dəfədən çox artıb. Tədbirin sonunda prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə təltif olunmuş MSN əməkdaşlarına medallar və fəxri adlar təqdim olunub. Nazir Y.Camalo vun əmri ilə işdə fərqlənən bir qrup MSN əməkdaşı döş nişanı, fəxri fərman və pul mükafatları ilə təltif edilib. MSN kollektivi adından Azərbaycan prezi dentinə müraciət qəbul olunub. AD
MSN-dən ixracat həmləsi Müdafiə Sənayesi Nazirliyi 2013-cü ildə 3 xarici ölkədə ke çirilən tenderlərin qalibi olub. Nazirlik tərəfindən 2014-cü il də adları açıqlanmayan həmin ölkələrə döyüş sursatlarının ix racatı həyata keçiriləcək. Mü dafiə sənayesi naziri Yavər Ca malovun sözlərinə görə, bu, 2014-cü ildə Azərbaycanın hər bi ixracatını əhəmiyyətli dərə cədə artıracaq. Nazir MSN tərəfindən 2013cü ildə pilotsuz uçuş aparatla rının (PUA) və minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitələri nin istehsalı layihələrinin uğur la davam etdirildiyini də vur ğulayıb. Bu çərçivədə 2013-cü ildə MSN-nin “Azad Systems Co.” müəssisəsində 10 ədəd “Orbiter-2M” tipli pilotsuz uçuş aparatı istehsal edilib. Sı naqları başa çatdırılmış bu sis temlər sifarişçiyə təhvil verilib. CAR-ın Paramount Group şirkəti ilə əməkdaşlıq çərçivə sində isə 30 ədəd “Matador” və “Marauder” tipli minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitəsi is tehsal olunub. Maşınlar 14.5 mm çaplı pulemyotla təchiz olunmuş döyüş modulu ilə si lahlandırılıb.
noyabr - dekabr 2013 19
REPORTAJ
Noyabrın 17-dən 21-dək Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) Dubay şə hərində keçirilmiş “Dubai Airshow-2013” sərgi və aviaşousu dünya aviasiya sənayesini təmsil edən 1046 şirkəti (100-ə yaxını hərbi şirkət ol maqla) körfəz regionunda bir araya gətirdi. Dubai World Central logisti ka kompleksinin ərazisində, Əl-Maktum aeroportunda təşkil edilmiş aviaşounun statik ekspozisiyasında bəziləri regionda ilk dəfə olmaqla, 150 təyyarə nümayiş etdirilib. Sərgi çərçivəsində keçirilmiş aviaşouda V-22 “Osprey” tiltrotoru, F-16, F-15 “Eagle”, F-18 “Super Hornet”, F-22 “Raptor”, “Mirage”, “Hawk”, “Ra fale”, “Typhoon”, JF-17 “Thunder”, P-8A “Poseidon”, A-400M “Atlas” və s. təyyarələr, həmçinin BƏƏ Hərbi Hava Qüvvələrinin “Əl Fursan” pilotaj qrupu nümunəvi uçuşlar yerinə yetiriblər. Ümumilikdə 60700 nəfərin ziyarət etdiyi aviaşouya 1735 beynəlxalq və regional media qatılıb. Aviaşou müddətində bağlanılmış müqa vilələr üzrə verilmiş sifarişlər 206 milyard ABŞ dolları təşkil edib və bununla da dünya aviasiya tarixində rekord göstəriciyə imza atılıb. Növbəti aviaşou 8-12 noyabr 2015-ci il tarixində keçiriləcək. Rəşad Süleymanov Şamil Əlibəyli
20 AZERI DEFENCE
REPORTAJ Azərbaycan üçün prioritet region Dubay aviaşousuna Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin zabitləri, həmçinin Azərbaycan prezidentin təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri üzrə köməkçisi general-leytenant Vahid Əliyevin başçılıq etdiyi nü mayəndə heyəti ziyarətçi qismində qatılıblar. Sərgi müddətində V. Əli yev bir sıra xarici şirkətlərin stend lərinə baş çəkərək nümayiş etdiri lən məhsullarla tanış olub. Aviaşouda iştirakçı qismində Azərbaycanı Azairtechservis şirkə ti, Müdafiə Nazirliyinin Gəncə Aviasiya Təmiri Zavodu və Azər baycan Aviasiya Təmiri Zavodu (hər iki müəssisə Azairtechservis şirkətinin stendində yerləşməklə) təmsil edib. Yaxın Şərq regionunun bu ən böyük aviasiya sərgisində ziyarət çilərə Azairtechservis şirkəti tərə findən aviasiya texnikalarının, ha va hücumundan müdafiə sistemlə rinin təmiri, modernləşdirilməsi və
s. bağlı görülən işlər və göstərilən xidmətlər barədə məlumatlar veri lib. Dubay aviaşousunda 2001-ci il dən iştirak edən Azairtechservis şirkətinin stendinə baş çəkən xari ci mütəxəssislər burada Azərbay can müəssisələrinin imkanları ilə tanış olublar. Ziyarətçilərə məlu mat verilib ki, Azərbaycanın mü dafiə sektorunda aparıcı təşkilat lardan olan Azairtechservis müx təlif aviasiya texnikalarının və ha va hücumundan müdafiə sistem lərinin çatdırılması, onların mo dernləşdirilməsi sahəsində böyük təcrübəyə malikdir. Şirkət P-18, P-19, 5N84 (“Oborona”), 19J6 ra diolokasiya sistemlərinin, PRV-16 hündürlük ölçənlərin, S-125 “Pe çora”, OSA zenit-raket kompleks lərinin, Hərbi Hava Qüvvələri və hava hücumundan müdafiə qüv vələrinin komanda-idarəetmə sis temlərinin modernləşdirilməsi sa həsində bir sıra proqramlar real laşdırıb. Hazırda Azairtechservis
noyabr - dekabr 2013 21
REPORTAJ bu istiqamətdə Ukrayna, Belarus və CAR firmaları ilə birgə layihələr həyata keçirir. Sərgidə qeyd olunub ki, hazırda Azərbaycan Aviasi ya Təmiri Zavodunda Mi-8/17 və Mi-24 helikopterlə rinin, MiQ-25 təyyarələrinin, R-15 B-300 mühərriklə rinin, müxtəlif xüsusi radioelektron avadanlıqların əsaslı təmiri və modernləşdirilməsi həyata keçirilir. Müəssisədə həm SSRİ dönəmində, həm də indi Azər baycanla yanaşı xarici ölkələrin sifarişləri üzrə döyüş təyyarələrinin modernləşdirilməsi işləri aparılır.
Helikopterlərimiz modernləşdirilir Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) in ventarındakı Mi-17 və Mi-24 tipli helikopterlər mo dernləşdirilməsi Azairtechservis tərəfindən uğurla icra olunur. CAR-ın Paramount Advanced Technologies (keçmiş ATE) şirkəti ilə əməkdaşlıq çərçivəsində həya ta keçirilən işlər nəticəsində Mi-17 və Mi-24 helikopter lərinin gecə görmə eynəkləri ilə gecə uçuşlarına adap tasiyası təmin olunub. Müasir elektron idarəetmə siste mi qurulub, optik görmə sistemi yenilənib, GPS/DİSS hibrid naviqasiya sistemi, gecə və gündüz hədəf izlə mə, axtarış və nəzarət sistemi, yeni nişangah tətbiq edilib. Modernləşmiş helikopterlərdə qurulan yeni ni şangah vasitəsi ilə pilot raketlərdən və 23 mm topdan, həmçinin 7.5 km mənzilli idarəolunan tank əleyhinə raketlərdən (Ukrayna istehsalı olan “Baryer”) gecə və gündüz saatları dəqiq istifadə edə bilir. Aparılmış işlər
nəticəsində helikopterin rabitə imkanları genişləndiri lib, habelə lazer və radiolokasiya ilə tuşlanan raketlər dən hərtərəfli müdafiəsi, radar şüalanması barədə xə bərdarlıq sistemi yaradılıb. Modernləşmə nəticəsində Mi-24 Super Hind Mk.IV səviyyəsinə yüksəldilmiş he likopterin 20 mm çaplı topu pilotun dəbilqəüstü tuşla ma sisteminə birləşdirilib. Nəticədə top avtomatik olaraq pilotun baxdığı istiqamətə yönəlir.
Gəncə Aviatəmir Zavodu yeniliklərə hazırlaşır 1978-ci ildən helikopter mühərriklərinin təmirini hə yata keçirən Müdafiə Nazirliyinin Gəncə Aviasiya Tə miri Zavodu yaxın vaxtlarda istehsalatda bəzi yenilik lərə hazırlaşır. Zavod nümayəndələrinin sözlərinə gö rə, hazırda müəssisədə Mi-8 tipli helikopterlərin planer təmiri və Aİ-9 köməkçi mühərrikin təmirinin mənim sənilməsi istiqamətində işlər aparılır. Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsinin Aviasiya Re gistri tərəfindən sertifikatlaşdırılmış Gəncə Aviasiya Təmiri Zavodunda hazırda TV-3-117 mühərriklərinin bütün modifikasiyalarının əsaslı təmiri, VR24, VR26, VR14, R7 reduktorlarının və TV2-117 mühərriklərinin əsaslı təmiri həyata keçirilir. Müəssisədə Azərbaycanla yanaşı müxtəlif xarici ölkələrin sifarişləri üzrə aviasiya texnikalarının mühərrikləri təmir olunur. Gəncə Aviasi ya Təmiri Zavodunun sifarişçiləri arasında Kuba, Peru, Kolumbiya, Əfqanıstan, Polşa, Rusiya, Baltik ölkələri və s. dövlətlər yer alır.
Mi-24G © AD 22 AZERI DEFENCE
TEXNOLOGIYA
iyul - avqust 2013 23
REPORTAJ Ka-52 “Alliqator”
Rusiyadan Yaxın Şərq bazarına son model helikopterlər Dubay aviaşousunda mülki tə yinatlı Ka-32A11BC, çoxməqsədli Mi-171A2, Rosoboroneksport şir kəti ilə birgə Ka-52 “Alliqator”, Mi-28NE, Mi-35M döyüş, Mi-17V-5 və Mi-171Ş hərbi nəqliyyat heli kopterlərini nümayiş etdirən Ver tolyot Rossii yaxın dövrdə daha iki yeni helikopterini istifadəçilərə təqdim edəcək. Vertolyot Rossii
rəsmilərinin sözlərinə görə, bunlar hazırlanmaqda olan Ka-62 və müasirləşdirilmiş Mi-26T2 heli kopterləridir. Ka-62 helikopteri sərnişin daşıma ilə yanaşı xilaset mə əməliyyatlarında və neft-qaz sektorunda istifadə oluna biləcək. Salonunda 15 sərnişin daşıyacaq Ka-62 modelinin sınaqları 2013-cü ilin sonu, 2014-cü ilin əvvəllərində
başlanacaq. Helikopterin beynəl xalq istifadəyə 2015-ci ildə veril məsi gözlənilir. Mi-26T2 yük heli kopteri isə Mi-26T helikopterinin unikal bazasında hazırlanıb və müasirləşdirilmiş mühərriklərə malikdir. Tətbiq olunan yeni avio nik kompleks helikopterin ekipajı nı 2 nəfərə azaltmağa imkan verir.
Motor Siç helikopterləri daha yüksəklərə qaldırır Ukraynanın Motor Siç şirkəti Mi-8/17 tipli helikop terlər üçün yeni mühərrik hazırlayıb. TV3-117VMASBM1V indeksi verilmiş bu mühərriklər 50-55 dərəcə yədək hava hərarətində, dağlıq ərazi şərtlərində işlə mək imkanına və daha çox istismar resursuna malikdir. Mi-8 heli
24 AZERI DEFENCE
kopteri bu mühərriklə 9 km, Mi-17 helikopteri isə 8 km yüksəkliyə (əvvəlki nəsil mühərriklərlə bu tavan 5 km təşkil edib) qalxa bilir. Yeni mühərrik eyni zamanda Mi-24 helikopterinin modernləşdirilməsində də istifa də olunacaq. Hazırda bir neçə Avropa ölkəsi Mi-24 helikopterlərinin modernləşdirilməsi proqramı çərçi vəsində TV3-117VMA-SBM1V mühərriklərinin alın masına ciddi maraq göstərir. TV3-117VMA-SBM1V Motor Siç şirkəti tərəfindən müstəqil şəkildə hazırlanmış ikinci mühərrikdir. Döv lətlərarası Aviasiya Komitəsində sertifikatlaşdırılmış TV3-117VMA-SBM1V mühərrikləri ilə testlər zamanı Mi-24 döyüş helikopteri 9 dəqiqə ərzində 5 kilometr hündürlüyə qalxmağı bacarıb. Mühərrikin maksimal uçuş gücü - 2500 at qüvvəsi, fövqəladə rejimdə isə 2800 at qüvvəsinə bərabərdir. Motor Siç mühərriklərlə yanaşı Yaxın Şərq bazarına müasirləşdirilmiş çoxməqsədli Mi-8MSB və Mi-2MSB helikoptelərinin çıxarılması üzərində işləyir.
REPORTAJ
JF-17 “Thunder” maraq böyük Dubay aviaşousunun statik böl məsində, Pakistan Aviasiya Səna yesi (PAC) tərəfindən sərgilənən JF-17 “Thunder” döyüş təyyarəsi sərgi günlərində mürəkkəb pilotaj uçuşları ilə diqqəti özünə yönəl dib. Bu günədək 50-dən artıq JF-17 “Thunder” təyyarəsinin Pakistan Hərbi Hava Qüvvələrinin (PAF) si lahlanmasına qəbul olunduğunu deyən PAC mütəxəssislərinin söz lərinə görə, PAF tərəfindən 150 təyyarə sifariş verilib və yaxın gə ləcəkdə daha 100 ədəd JF-17-nin sifarişi gözlənilir. Hazırda bu təy yarənin istehsalında Pakistan 58%, Çin isə 42% paya malikdir. JF-17 “Thunder” Block-2 modi fikasiyası üzərində işlərin gələn il yekunlaşacağını deyən PAC nüma yəndələri hazırda Block-2 üzrə sis tem inteqrasiyasının davam etdiyi ni bildiriblər. 2017-ci ildə isə JF-17 Block-3 modifikasiyası hazır ola caq. JF-17 “Thunder”in silah yükü barədə məlumat verən PAF nüma yəndəsi, general Xalid Mahmudun sözlərinə görə, bura gecə və gün düz əməliyyatlarında hədəfləri işa rələmək üçün bir ədəd WMD-7 la zer işarələyici pod, mənzili 70-80 km təşkil e d ə n SD-10A “hava-ha va” sinifli raket, ya xın mənzilli PL-5EII raketi, 40-50 km mənzilə malik GPS ilə idarə olunan bomba, LT-2/LS-500J lazer
idarəetməli aviasiya raketi, LT-3 la zer başlıqlı inersial bomba, 180 km mənzilə malik S802A “hava-dəniz” sinifli raket, həmçinin elektron dö yüş podu daxildir. JF-17 təyyarəsinin üzərində avi aşouya çıxarılmış SM-400AKG ra keti barədə məlumat verən PAF rəsmisinin sözlərinə görə, Çin is tehsalı olan “hava-dəniz” sinifli, səsdən sürətli (Mach 4) bu raket rəqibin gəmilərini və qurudakı ob yektlərini 250 km-dək məsafədən məhv etmək qabiliyyətinə sahib dir. Raketlər bir neçə ay əvvəl JF-17 təyyarələri üzərinə inteqrasi ya olunaraq sınaqdan keçirilib. “Təyyarə daşıyanların qatili” ad landırılan SM-400AKG raketi 910 kq çəkiyə malikdir və Rusiya-Hin distan birgə istehsalı olan “Brah Mos” ilə eyni sinifdəndir. Raketin diametri 0.4 m, döyüş başlığı qəl pə-döyüş hissəsi ilə 150-200 kq təşkil edir.
PAF nümayəndəsi qeyd edib ki, JF-17 “Thunder” MiQ-29 təyyarə lərində istifadə olunan mühərriklə təchiz edilməsinə baxmayaraq, öz silah yükü, müasir avionikası və manevr qabiliyyətinə görə MiQ-29 təyyarələrini geridə qoyur. Bu təy yarəyə sifarişçinin istəyinə bağlı olaraq müxtəlif avionik sistemləri və radarları inteqrasiya etmək mümkündür. Təyyarələrin kabinə si 3 ədəd LSD monitorla təchiz olu nub ki, pilotun ehtiyac duyduğu bütün informasiyalar uçuş zamanı bu ekranlarda görünür. PAC rəsmilərinin sözlərinə görə, hazırda Azərbaycan da daxil ol maqla bir sıra ölkələrlə bu təyyarə lərin alğı-satqısına dair görüşmələr davam edir. Qeyd edək ki, sərgi çərçivəsində Azərbaycan preziden tinin təhlükəsizlik və müdafiə mə sələləri üzrə köməkçisi, generalleytenant Vahid Əliyev də JF-17 “Thunder” təyyarəsi ilə tanış olub.
noyabr - dekabr 2013 25
REPORTAJ
Ərəblər “Global Yabhon”u qlobal bazara çıxarır Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin ADCOM Systems şirkəti “Global Yabhon” adlı silahlı pilotsuz uçuş aparatının (PUA) Rusiya daxil ol maqla, bir sıra ölkələrə ixracı isti qamətində işlər aparılır. ADCOM nümayəndələrinin sözlərinə görə, 2014-cü ilin əvvəllərində “Global Yabhon”un Rusiyada testlərinin keçirilməsi planlaşdırılır. Testlərdə
PUA üzərinə Rusiya silahlarının inteqrasiyası imkanları da öyrəni ləcək. Azərbaycanın da “Global Yab hon”a maraq göstərdiyini deyən ADCOM yetkililəri Dubay aviaşo usu çərçivəsində Azərbaycan Si lahlı Qüvvələrinin nümayəndələri ilə bəzi müzakirələrin aparıldığın bildiriblər. ADCOM tərəfindən
həm “Global Yabhon”, həm də “United-40” PUA-ları barədə Azər baycan heyəti məlumatlandırılıb. Qeyd edək ki, “Global Yabhon” 17 km yüksəklikdə 40 saat havada qala bilir. PUA-nın silahlanmasına “Yabhon Thunder” adlı 240 km uzaqlığa malik idarə olunan raket lər də daxil olmaqla müxtəlif tipli raketlər daxildir.
“Əl Tariq” üçün ilk sifariş Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) Tawazun və CARın Denel Dynamics şirkətlərinin birgə istehsalı olan “Əl Tariq” idarə olunan aviasiya raketi BƏƏ ordusunun silah lanmasına qəbul edilib. Tawazun Dynamics şirkəti Dubay aviaşousu çərçivəsində BƏƏ Hava Qüvvələrindən “Əl Ta riq” raketlərinin çatdırılmasına dair 1.8 milyard dirhəm dəyərində sifariş aldığını açıqlayıb. AZERİ DEFENCE-yə danışan Tawazun Dynamics nümayəndələrinin sözlərinə görə, “Əl Tariq” raketləri GPS/INS idarə olunması ilə gün düz və gecə tətbiq oluna bilmə imkanlarına malikdir. Lazer və infrared başlıqlı raketin 8 modifikasiyası mövcuddur. “Hava-yer” sinifli “Əl Tariq”in çəkisi 250 kq, döyüş başlığı 135 kq, məhvetmə məsafəsi 108 km, dağıdıcı radiusu 70 metrdir. Sınaqları BƏƏ Hava Qüvvələrinin inventarındakı “Hawk” və “Mirage” təyyarələrində aparılmış bu raketlər keçmiş sovet təyyarələrinə də inteqrasiya oluna bilir.
26 AZERI DEFENCE
Beechcraft AT-6 kiçik və perspektivli təyyarə “Beechcraft AT-6” yüngül hücum təyyarəsi Körfəz regionu ölkələrinin marağına səbəb olub. Beechraft Corporation şirkətinin prezidenti Russ Bartlettin sözlərinə görə, bu yüngül çəkili təyya rə müasir avionik sistemlər və sensorlarla təchiz olunub. Kiçik hava limanlarına enib-qalxa bilmə si bu multimissiyalı təyyarənin hücum əməliy yatlarında piyada qoşunlarına dəstək üçün isti fadəsini asanlaşdırır. AT- 6 təyyarəsi Pratt & Whitney PT6A - 68D mühərriki, CMC Esterline şirkətinin Cocpit 4000 kabini, Lockheed Martin şirkətinin A-10C idarəetmə sistemi, L -3 WES CAM şirkətinin MX - 15Di sensoru ilə təchiz edi lib.
Finmeccanicadan geniş qatılım Dubay aviaşousuna Alenia Aer macchi, AgustaWestland və SELEX ES şirkətləri ilə birgə qatılan Fin meccanica qrupu statik sahədə Ale nia Aermacchi şirkəti tərəfindən is tehsal edilmiş çoxfunksiyalı MC27J təyyarəsini, SELEX ES şirkəti isə P.1HH “Hammerhead” pilotsuz uçuş aparatını, 2009-cu ildə BƏƏ Hava Qüvvələri tərəfindən seçilmiş M-346 və yeni M-345 “Het” təyya rələrini, AgustaWestland isə müxtə lif model helikopterlərini nümayiş etdirib. Amerikan ATK şirkəti ilə birgə təkmilləşdirilmiş MC-27J yan bölmədə top, müasir sensorlar, ra bitə və silahlarla təchiz olunmuş döyüş platforması sayılır. Bölgədə
AW169 və AW189 helikopterlərinə böyük maraq duyulduğunu ifadə edən AgustaWestland rəsmilərinin sözlərinə görə, hazırda Yaxın Şərq regionunda 150-dən artıq AW heli kopteri istifadə olunur. Təkcə son 2 ildə region ölkələrindən AW189 he likopteri ilə bağlı 70-dən artıq sifa
REPORTAJ
riş alınıb. P.1HH “Hammerhead” pilotsuz uçuş aparatı barədə məlu mat verən SELEX ES nümayəndələ ri isə bildiriblər ki, müşahidə və kəşfiyyat (ISR) missiyaları üçün nə zərdə tutulan bu PUA SELEX ES və Piaggio Aero şirkətinin əməkdaşlığı çərçivəsində hazırlanıb.
Türkiyə “Karayel”də də ümidlidir Dubay aviaşousunda “Karayel” və “Bora” adlı pilotsuz uçuş aparat larını nümayiş etdirən Vestel Sa vunma şirkətinin direktoru Əziz Sipahinin sözlərinə görə, kəşfiyyat və nəzarət məqsədi ilə yaradılmış “Karayel” kamera sistemləri ilə hə dəfləri təsbit etmə, üzərindəki işarə ləyicilər ilə lazer idarə olunan dö yüş sursatlarına istiqamət göstər mək qabiliyyətinə sahibdir. PUA hər hansı bir pilot müdaxiləsinə eh tiyac olmadan enmə, qalxma və qarşıya qoyulan tapşırıqları avto nom olaraq yerinə yetirməyi baca rır. Dəyişdirilə bilən faydalı yükü ilə həm də mülki məqsədlər üçün istifadə oluna bilən “Karayel”in qa nad açıqlığı 10.5 metr, uzunluğu 6.5 metr, maksimum qalxma ağırlığı 550 kq, faydalı yükü isə 70 kq təşkil edir. Uçuş sürəti 60-80 mil, uçuş yüksəkliyi 22500 fut, havada qalma
müddəti 20 saatdır. PUA-nın link mənzili 150 km-dən çoxdur. Pilot suz aparatın faydalı yükünə rəngli gündüz kamerası, IR gecə kamera
sı, lazer məsafə ölçən və lazer işarə l əyici daxildir. Gündüz və gecə ka meraları X50-yə qədər optik böyüt mə özəlliyinə sahibdir.
noyabr - dekabr 2013 27
Müsa h İbə Xəbər verdiyimiz kimi prezident İlham Əliyev Ankaraya rəsmi sə fəri çərçivəsində Türkiyənin TAI şirkətinə baş çəkərək burada is tehsal edilən müxtəlif aviasiya vasitələri və kosmik sistemlərlə tanış olub. Səfər çərçivəsində prezident T-129 ATAK helikopte ri və “Hürkuş” təlim təyyarəsi nin uçuşlarını izləyib. Səfərdən sonra AZERİ DEFEN CE jurnalının suallarını cavab landıran TAI-nin baş direktoru Məhərrəm Dördqaşlı rəhbərlik etdiyi şirkətin fəaliyyəti, həya ta keçirdiyi layihələr barədə danışıb.
Məhərrəm Dördqaşlı:
“Türkiyənin Azərbaycana verə biləcəyi məhsullar var” - Məhərrəm bəy əvvəlcə TAI şir kəti barədə Azərbaycan oxucuları na məlumat verməyinizi xahiş edi rik. TAI-nin keçdiyi yol barədə nələri söyləyə bilərsiniz? - TAI və yaxud bizim türkcə ifa də etdiyimiz TUSAŞ 1984-cü ildə, F-16 təyyarələrinin istehsalı məq sədi ilə Amerika ilə ortaq müəssisə
28 AZERI DEFENCE
olaraq qurulub. 2005-ci ilin yanvar ayında Türk ortaqlığı Amerikanla rın səhmlərini satın aldı və həmin ildən şirkətimiz tamamilə milliləş di. Bu gün TAI-dəki fəaliyyətimizi iki hissəyə ayıra bilərik: birincisi dünya aviasiya sənayesi ilə birgə həyata keçirdiyimiz işlər və həyata keçirilən ixracatlar, ikincisi isə mil li, özümüzə məxsus sistemlərin ya radılmasıdır. Sonuncuya milli təy
yarə, helikopter, pilotsuz uçuş apa r atı (PUA), peyklərin istehsalı da xildir. Məhsul portfeli baxımından geniş imkanlara malik şirkət oldu ğumuzu deyə bilərəm. Hazırda şir kətimiz dünyanın 100 böyük mü dafiə firması arasında 85-ci yerdə qərarlaşır. 2011-ci ildə endossa mentimiz 800 milyon dolları keçib. Bu gün artıq bizim layihələrin çə tin dövrləri geridə qalıb. “Anka”, “Hürkuş” kimi bəzi məhsulların
Müsa h İbə Deyə bilərəm ki, ixracat baxımın dan da sektorumuzda ilk sırada yıq. TAI eyni zamanda F-16 təyyarə lərinin yerləşdiyimiz coğrafiyada yeganə istehsalçısı və modernləş dirən şirkətdir. Bu günə qədər Tür kiyə Silahlı Qüvvələri üçün 270 ədəd, Misir üçün 46 ədəd F-16 is tehsal etdik. Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri və İordaniya Hava Qüv vələri üçün F-16-ların modernləş dirilməsini həyata keçirdik. Hazır da Pakistan Hava Qüvvələrinin F-16 təyyarələrinin modernləşdiril məsi işləri davam edir.
sifarişlərini almışıq. ATAK heli kopteri layihəsində isə son mərhə lədəyik. Özümüzün milli helikop terimizin yaradılması layihəsinə start verdik. Milli peykimizi ötən il kosmosa göndərmişdik və yeni peyklər üzərində çalışırıq. Hazırda TAI-də təxminən 4600 nəfər çalışır ki, onların 1600-ü mühəndisdir.
- Son illərdə Türkiyə müdafiə sənayesində başladılan böyük la yihələrin bir çoxunda TAI-nin im zası var. Başlayaq T-129 ATAK ilə. Son zamanlar bəzi mətbuat or qanlarında ATAK-ın testlərində problemlər yaşandığını və bu sə bəbdən Türkiyə Quru Qoşunları nın helikopterdən imtina etdiyinə dair xəbərlər yayılıb. - Bu gün bazarda bizim heli kopterin rəqibləri var və böyük ehtimalla xəbərlərin dövriyyəyə ötürülməsi onların xeyirlərinə iş ləyən məsələdir. Ticarət dünya sında buna bənzər hadisələr daim yaşanır. ATAK-ın test qəbulları davam edir və nəticəyə çox yaxın laşmışıq. Bu cür müasir bir məh sulun istehsalını Türkiyə sənayesi olaraq bəlkə də ilk dəfə həyata ke
çiririk. Təhvil alan qurum da çox həssaslıqla yanaşır. Bu səbəbdən onlar təhvil prosesini tam həyata keçirə bilmədilər. Başqa sözlə, ilk helikopter olduğu üçün təhviltəslim prosesi xeyli uzun sürdü. Helikopterlə bağlı Silahlı Qüvvə lər tərəfindən təhvil-təslim prose sinin uzanmasına rəğmən, hər hansı bir narazılıq, performans kriteriyalarına uyğunsuzluğu, uçuş əmniyyəti kimi problemlər yoxdur. Aşağı-yuxarı 2 min saat üzərində uçuşlar reallaşdırılıb. Həqiqətən ATAK çox gözəl bir he likopter oldu. Əminliklə deyə bi lərəm ki, ATAK Amerikada və Avropadakı analoqlarından daha yüksək texnologiyaya sahibdir. Həm qiymətlər münasibdir, həm də öz performansına görə rəqiblə rindən çox irəlidədir. Qüvvətli mühərriki helikopterə həm isti havalarda, həm də yüksək hün dürlükdə uçmağa imkan verir. Si lahlanmasına gəlincə, bura top, idarə olunan və olunmayan raket lər, tank əleyhinə raketlər, “havahava” raketləri daxildir. Silah yü künə 600 ədəd 20 mm çaplı mər mi, 76 ədəd idarə olunmayan ra ket, hər tərəfdə 4 ədəd olmaqla, 8 ədəd idarə olunan raket, 4 ədəd tank əleyhinə raket, eləcə də “ha va-hava” tipli raket daxildir. Ümumilikdə Silahlı Qüvvələrimiz ATAK-ı seçənə və bu yerə gətirə nədək 10 il çalışdı.
noyabr - dekabr 2013 29
Müsa h İbə Hazırda ATAK ilə yaxından ma raqlanan 3-4 ölkə var. - “Anka” PUA layihəsi hansı mərhələdədir? - “Anka”nın testləri bitdi. Türk Hava Qüvvələri bununla bağlı bizə seriyalı sifariş verib. On ədəd “An ka”nın çatdırılmasına və logistik xidmətlərin göstərilməsinə dair müqavilə imzaladıq və istehsala başladıq.
- Yayılan məlumatlarda ATAKın üzərindəki yük yüngülləşdik dən sonra helikopterdə titrəyişin yarandığı, bunun aradan qaldırıl ması üçün əlavə yük qoyulduğu bildirilir. - Helikopterlər təyyarə deyil. Onlar hər zaman titrəyişə məruz qalırlar. Bu xəbərdə nə demək istə nildiyini, nə söylənildiyini anlaya bilmirəm. - Azərbaycan prezidenti TAI-də ATAK-la maraqlandı. Azərbay candan bu helikopterə maraq ne cədir? Tələb varmı? Məlumatlar vardı ki, Azərbaycana qiymətlər təklif olunub. - Cənab prezidentlər İlham Əli yev və Abdullah Gül ATAK-ın uçuşlarını izlədilər, onlara brifinq lər verildi. Bu helikopterin Azər
30 AZERI DEFENCE
baycan üçün bir avantaj olacağını düşünürəm. Bu mənim şəxsi qə naətimdir. Qiymət təklifindən isə xəbərim yoxdur. Bu görüşmələr hökumət üzərindən həyata keçiri lir. Ola bilsin ki, Azərbaycan tərəfi Türkiyə Müdafiə Nazirliyindən bununla bağlı bilgi istəyib. Belə olan halda bu bizim proqramın Azərbaycan hökumətinin mənafe lərinə uyğun genişləndirilməsinə səbəb ola bilər. - ATAK-ın mühərriki ABŞ is tehsalı olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycana ixracında problemi yaşanmaz ki? - Düşünmürəm ki, ixracatda hansısa problemlər çıxsın. Müxtə lif yerlərdə biz ATAK-ın bazara çı xarılması istiqamətində işlər aparı rıq. Belə bir sıxıntını düşünmürəm.
- “Anka”nın uçuş müddətinin artırılması üzərində də işlər apa rılırdı… - Bu fəaliyyətlərimiz davam edir. Hədəfimiz uçuş aparatının havada 24 saat qalmasını, 30 min fut yük səkliyə qalxmasını təmin etməkdir. Prototip testləri keçirilərkən bu nunla bağlı kiçik məsələlər qalmış dı. “Anka” testlərdə dəyişik yük lərlə 21-22 saat uçdu və 27 min fut yüksəkliyə qalxdı. Üstündən 6-7 ay keçib. İndi burada çox az fərq var. Qeyd edim ki, indiyədək apa rat yerdən link ilə idarə olundu ğundan hərəkət radiusu da linklə məhdudlaşırdı. İndi qeyd olunan problemi aradan qaldıracaq fəaliy yətlər yürüdürük. Bu PUA-nın idarəetməsi peyk üzərindən təmin olunacaq. - “Anka”nın silahlandırılması istiqamətində hansı işlər görü lür? - “Anka”nı biz ISR məqsədi ilə hazırlamışıq. İndi “Anka”nın “abi si” (“böyük qardaşı”) deyilə bilə cək daha böyük ölçülü PUA üzə rində çalışırıq. Bu PUA üzərinə si lah inteqrasiya etmək imkanımız mövcuddur. Hazırda qeyd etdiyim PUA üzərində silahları yoxlayırıq. - IDEF-2013 sərgisində TAI Tür kiyənin ilk milli döyüş təyyarəsi nin 2023-cü ilə hazır olacağını bə yan etmişdi. Bu müddət sizcə uzaq deyil ki?
Müsa h İbə
- İlkin araşdırmaları hazırlayıb doqquz fərqli formada SSM və Ha va Qüvvələrinə göndərdik. İlin so nuna qədər bu təkliflər öyrəniləcək və daha sonra müqaviləni imzala yacağıq. Biz yeni döyüş təyyarəsi layihə sində Rusiya və Ukraynanın mü hərrik məsələsində alternativ ola biləcəyini düşünürük. Adıçəkilən ölkələrin firmaları ilə bu məsələyə dair görüşlərimiz oldu. Arzu olu nan səviyyədə olmasa da görüş mələr davam edir. İndi yalnız onu deyə bilərəm ki, bizim bu təyyarə stels özəlliyinə sahib, döyüş sur satlarını qapalı şəkildə daşıyan 5-ci nəsil döyüş təyyarəsi sayılacaq. - “Hürkuş” proqramı üzrə ilk sifarişi aldınız. Bu proqramla bağ lı vəziyyət necədir? - İlk uçuşunu avqust ayında ke çirən “Hürkuş”un testləri davam edir. “Hürkuş” eyni zamanda Av ropa Aviasiya Komitəsinin nəzarə tində olan bir məhsulumuzdur. Bu arada Türkiyə hökuməti 15-i dəqiq və 40 ədəd gözlənilən olmaqla ilk sifarişini verdi. “Hürkuş”un mü hərriki qüvvətli olduğu üçün bir
neçə ton raket və döyüş sursatı qal dıra bilir. İndi bununla əlaqədar “Hürkuş”un silahlandırılmış versi yası üzərində də çalışırıq. Silahlı “Hürkuş” “Super Tucano”ya bən zər bir təyyarə olacaq. - TAI-nin məhsul portfelinə nə zər yetirdikdə hədəf təyyarələri və rotorlu PUA-ları görürük. Bu sahədə mövcud potensialınızla bağlı nələri söyləyə bilərsiniz? - Başlayım rotorlu PUA-lardan. Bu PUA-lar gəmilərdən qalxıb-enə bilir. Dəniz Qüvvələri, Quru Qo şunları, Sahil Təhlükəsizlik və sər həd mühafizə qüvvələri tərəfindən müxtəlif tapşırıqların icrasında is tifadə olunma xüsusiyyətlərinə malikdir. Biz bu modeli əvvəlcə bir helikopteri insansız vəziyyətə gə tirməklə hazırladıq. Avtopilotunu özümüz hazırladıq. Hazırda 10, 30, 300 kq və bir neçə ton çəkidə çəkili helikopter tipli PUA hazırlamaq dır. Biz eyni zamanda 5 tonluq mülki və hərbi təyinatlı helikopter üzərində işləyirik. Burada ara məh sul olaraq, milli transmissiya və motorla təchiz olunmuş 1 ton ya rımlıq helikopter istehsal etməyi
düşünürük. Onu da insansızlaşdı ra biləcəyik. Hədəf təyyarələrinə gəlincə, qeyd edim ki, 15-20 ildir “Durna” adlı dronumuz (hədəf təyyarəsi -AD) Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin inventarındadır. Piston motorlu bu dronlar 180 mil sürət yığa, 1 saat havada qala, 50 km məsafəyə hərə kət edə bilir. “Durna” Quru Qo şunları və Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələrinin atış testlə rində təcrübədən keçirilib. Yeni dronumuz “Şimşək” isə 400 mil sürətə malik Hava Qüvvələrinin hava-hava, dəniz qüvvələrinin ha vadan müdafiə konsepsiyasında istifadə edə biləcəyi məhsuldur. “Şimşək”in test uçuşları davam edir. Qısa zamanda məhsul sertifi kasiyanı tamamlayacaq. - Azərbaycandan sizin məhsul lara maraq necədir? - Azərbaycandan bizim məhsul lara bəlli bir marağın olduğunu, lakin indiyədək bir müqavilənin imzalanmadığını deyə bilərəm. Cənab prezidentin TAI-yə səfəri ilə bu prosesin sürətlənəcəyini düşü nürəm. Bizim kimi tək millət olan iki dövlət arasında əlaqələrin bu mənada artmasının lazım olduğu nu düşünürük. Ümidimiz bu əməkdaşlığın sözdə qalması deyil reallaşmasıdır. Bu gün Türkiyə keçmiş Türkiyə deyil. Türkiyənin qərb standartlarına uyğun istehsal etdiyi və Azərbaycana verə biləcə yi məhsullar var. Azərbaycan Tür kiyə kimi problemli coğrafiyada yerləşir və ona görə də qüvvətli ol ması lazımdır. Biz öz məhsulları mızı qarşılıqlı işbirliyi çərçivəsində özümüz istehsal edə biləriksə daha güclü ola bilərik. Səfər zamanı prezidentin sualla rına detallı cavab verdik. Mən mü dafiə sənayesi sahəsində əməkdaş lığı dostluq və qardaşlıq səviyyəsi nə gətirməliyik. AD
noyabr - dekabr 2013 31
TEXNOLOGIYA
FN Herstal yeni pulemyotunu nümayiş etdirdi FN Herstal şirkə t i 5.56 və 7.62 mm çaplı yeni nəsil əl pulemyotunun təq dimatını keçirib. Parisdə MILIPOL2013 sərgisində nü mayiş etdirilən FN Minimi Mk3 adlı pulemyot analoqla rından daşınması nın asanlığı, təkmil ləşdirilmiş erqonomikası ilə fərq lənir. Pulemyot tənzimlənən 5 mövqeli qundağa malikdir və eh tiyac duyulanda qundağı yanağa
uyğunlaşdırmaq mümkündür. İs tifadəçi həm mexaniki, həm də optik nişangahlara gözünü düz gün tarazlaşdıra bilər. Qundaq pulemyotu atıcının çiynində sax
lamaq imkanın verir və geri təp məni azaldır. Yeni qundaq yatağı əllərin qorunmasını təmin edir və 3 ədəd MILSTD 1913 Picatinni rel sinə malikdir.
Paramount Group Mərkəzi Asiyada möhkəmlənir Paramount Group Kazakhstan Engineering şirkəti ilə birgə Qa zaxıstanda zirehli maşınların bir gə istehsalını həyata keçirəcək. Dekabrın ortalarında Astanada təməli qoyulan zavodda təkərli döyüş texnikalarının istehsalı və təmiri reallaşdırılacaq. Qazaxıs tan Müdafiə Nazirliyinin yaydığı məlumata görə, tərəflər arasında təkərli döyüş maşınlarının isteh salı və Qazaxıstanda onların tex
32 AZERI DEFENCE
niki xidmətinin qurulmasına dair memorandum noyabr ayının sonlarında imzalanıb. Noyabr ayında Afrika qitəsi nin aparıcı tərsanələrindən olan Nautic Africa şirkətinə sahib ol duğunu açıqlayan Paramount Group bu tərsanədə 42 metr uzunluğa malik trimaran patrul katerinin tikintisinə başlayıb. Otuz nəfərin xidmət edəcəyi gə minin sürəti 40 dəniz milidir.
Ümumilikdə 70 metrlik adi gə milərin imkanlarını özündə bir ləşdirən bu trimarana helikopter və PUA-lar yerləşdirmək müm kün olacaq. Gövdəsi alüminiumkompozit birləşməsindən hazır lanacaq katerin eni 12 metr, su tutumu 185 ton təşkil edəcək.
TEXNOLOGIYA
ASELSAN-dan sərhədçilər üçün yeni termal kameralar ASELSAN şirkəti sər həd təhlükəsizlik qüvvə ləri üçün yeni nəsil Sabit və Mobil Termal Kamera Sistemləri hazırlayıb. Yeni nəsil Sabit Termal Kamera Sistemi özündə orta dal ğalı infraqırmızı tezliklə çalışan termal göstərmə vahidi, gündüz göstərmə vahidi, lazer məsafə ölçər, rəqəmli maqnit kompas, GPS, operator və koman da vahidi, uzaqdan ko manda olunan istiqamət ləndirmə vahidi və akse suarları birləşdirir. Yeni nəsil Mobil Termal Kame ralar isə yüngül, erqono mik və eyni zamanda yüksək mənzil perfor mansa mailk olmaqla ya naşı əldə rahatlıqla istəni lən yerə daşına bilir.
“Excalibur” 48 kilometrdə 1 metr sapma ilə vurdu ABŞ Ordusu və Raytheon şir kəti “PzH2000” özüyeriyən haubitsalarından “Excalibur” idarə olunan mərmiləri ilə atış sı naqları keçirib. Raytheon şirkəti nin yaydığı məlumata görə, test lərdə mərmilər 48 kilometrə qə dər məsafədə hədəfləri 1 metr
sapma ilə vurub. Raytheon Missi le Systems şirkətinin yerüstü dö yüş sistemləri bölməsinin rəhbəri Mişel Loxmeyer bildirib ki, da ha əvvəl bu nəticələr İsveç və ABŞ Ordusunun “Archer” özüyeriyən haubitsalarında alı nıb.
noyabr - dekabr 2013 33
Reportaj
VI Dəniz Sistemləri Seminarı Noyabrın 28 və 29-da Türkiyə nin paytaxtı Ankara şəhərində, Or ta Doğu Texnik Universitetində ke çirilmiş 6-cı Dəniz Sistemləri Semi narı dəniz sistemlərinin istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən firma ları və mütəxəssisləri bir araya gə tirməklə yanaşı maraqlı təqdimat larla diqqət çəkdi. Türkiyə Müda fiə Sənayesi Katibliyinin (SSM) dəstəyi ilə baş tutan seminarın açı lış mərasimində çıxış edən tədbirin təşkilatçısı, istefada olan polkov nik Zəfər Betonər bu ilki seminara rekord sayda - 800-dən artıq dinlə yicinin qatıldığını qeyd edib. O, ASELSAN, HAVELSAN və ME TEKSAN kimi firmalar tərəfindən dəstəklənən seminarda müxtəlif şirkətlərin təqdimatlarla çıxış edə cəyini vurğulayıb. Tədbirdə çıxış edən müdafiə sə nayesi katibinin müavini Sədat Güldoğan Türkiyə dəniz sənayesi nin gəldiyi yer və gələcək prioritet ləri barədə danışıb. Türkiyənin 2000-ci illərin əvvəllərindən dəniz layihələrinə başladığını deyən S. Güldoğan birinci 7-8 ili əhatə edən mərhələdə həyata keçirilmiş layi hələrin ümumi dəyərinin 2 mil yard dollardan artıq olduğunu bil dirib: “İlk mərhələdə vaxtı ilə Tür kiyədə mülki gəmi istehsalı sahə
34 AZERI DEFENCE
sində fəaliyyət göstərən firmalara hərbi gəmilər sifariş verildi. Artıq bu gün Türkiyə olaraq xaricə gəmi ixrac edirik. MILGEM, Sahil Təhlü kəsizlik gəmiləri kimi mühüm la yihələrimiz var. Qarşıdakı on ildə daha böyük proyektlərimiz olacaq. Bundan sonrakı hədəfimiz xarici bazarlara çıxmaqdır. İndi orta Asi ya və Malayziyada tərsanə qurub gəmi inşa edən firmalarımız var. Bu gün qərb bazarına nə isə sat
maq çətindir. Şərq bazarlarına isə sıfır kreditlə mal satan ölkələr ol duğundan, bu istiqamətdə çoxlu işlər görmək lazımdır”. Seminarda həmçinin qeyd olu nub ki, hazırda Türkiyədə SSM tə rəfindən müqaviləsi imzalanmış dəniz vasitələrinin çatdırılmasına dair 24 layihə mövcuddur və bu müqavilələr üzrə sifarişlərin məc mu dəyəri 8 milyard ABŞ dolları təşkil edir.
Reportaj
Pakistan Türkiyənin dəstəyi ilə hərbi gəmi inşasına başladı Türkiyənin STM şirkətinin layi həsi əsasında Pakistan Dəniz Qüv vələri üçün Dənizdə Dəstək Tanke rinin (Fleet Tanker) inşasına başla nıb. Karaçi Tərsanəsində tikilən gə minin ağırlığı 15600 ton, uzunluğu 156 metr, sürəti 20 dəniz mili təşkil edəcək. STM şirkətindən AZERİ DE FENCE-yə verilən məlumata görə, gəmi dənizdə hərəkət edən digər donanma vahidlərinə yanacaq, su kimi mayeləri, qida, dərman kimi bərk yüklərin nəqlini reallaşdıra bi ləcək. Gəminin arxa hissəsində heli kopter anqarı və helikopter mey dançası mövcuddur. Gəminin qaynaq mərasiminə Tür kiyənin müdafiə sənayesi katibi Mu rad Bayar, Pakistan rəsmiləri, Pakis tanın müdafiə sənayesi naziri Rana Tanvər, STM baş direktoru Rəcəb Barut və digər şəxslər qatılıblar. Təd birdə qeyd olunub ki, STM və Kara çi Tərsanəsi arasında layihə üzrə müqavilə 2013-cü il yanvarın 22-də imzalanıb. Gəmi Karaçi tərsanəsin də STM-in iştirakı ilə inşa olunacaq. MİLGEM layihəsi ilə 2006-cı il dən etibarən dəniz layihələrinə baş layan STM bu sahədə mühəndislik, dizayn və əməliyyat xidmətləri gös tərən peşəkar kadr heyətinə malik dir. TCG “Heybeliada” və TCG
“Büyükada” korvet layihəsində di zayn və inşaat işləri ilə yanaşı, mal və xidmətləri tədarük edən STM həmçinin Gölcük Tərsanəsində inşa ediləcək 6 ədəd yeni dənizaltı layi həsində tədarük və dizayn fəaliy yətləri, tərsanə infrastrukturunun yenilənməsi, “Ay” sinifli dənizaltı ların cihaz/sistem modernləşdiril məsi layihəsi, Dənizdə Təchizat və Hərbi Dəstək Gəmisi layihəsində gəminin texniki göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi, ön dizayn və funksional dizayn kimi fəaliyyətlər həyata keçirilir.
STM şirkəti dekabrın 10-dan 12-dək Küveytdə keçirilən GDA-2013 ikinci beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisində də təmsil olunub. Şirkətin stendin də ziyarətçilərə MİLGEM kor veti, Dənizdə Dəstək Tankeri, paraşütçülərin hazırlığında isti fadə olunan Şaquli Külək Tune li, taktik data linklər, gəmi inşa sı və modernləşdirilməsi işləri, müşavirlik və sertifikasiya layi hələri barədə məlumat verilib. Sərgi müddətində Türkiyə, Azərbaycan və Banqladeşin Küveytdəki səfirləri, ha belə müxtəlif ölkə lərdən hərbi nü mayəndə heyətlə ri STM şirkətinin stendində olub, həyata keçirilən layi hələr barədə məlumatlandırı lıblar.
noyabr - dekabr 2013 35
Reportaj
ASELSAN-ın dəniz sistemlərində yenilikləri bitmir
Dəniz Sistemləri Seminarında müxtəlif təqdimatlarla çıxış edən ASELSAN nümayəndələrinin söz lərinə görə, hazırda şirkət suüstü, sualtı və hava hədəfləri üçün sürətli reaksiya və həssas istiqamətlənmə imkanına sahib olan 12 mm-dən 40 mm-ə qədər stabilləşdirilmiş silah sistemləri, dənizaltı müdafiə vasitə ləri, su üstü və hava hədəflərinə qarşı 12.7 mm-dən 76 mm çapadək silahlar üçün uzaqdan komanda və atış kontrol sistemlərinin istehsalını
reallaşdırır. ASELSAN-ın məhsul portfelinə suüstü və sualtı platfor malar üçün elektronik dəstək və elektron qarşı tədbir sistemləri, ra darlar, rabitə sistemləri, termal gö rüş sistemləri, naviqasiya sistemlə ri, sonarlar və s. daxildir. Son illərdə torpeda qarşı tədbir sistemləri ilə də ön plana çıxan ASELSAN tərəfin dən müxtəlif qarışdırıcılar, saxta hədəflər və s. hazırlanıb. Suüstü gə milər üçün nəzərdə tutulmuş “Xı zır” adlı torpeda qarışdırıcısı torpe
İnsansız sualtı vasitələrə GATE Elektronik imzası Türkiyənin aparıcı müdafiə firma larından olan GATE Elektronikin fəaliyyət sahələrindən biri də insan sız sualtı vasitələrin (İSV) istehsalıdır. GATE Elektronik tərəfindən “Gelibo lu” müşahidə-xilasetmə, “Çanaqqa la” sualtı minaları məhvetmə aparatı, GMK-C sualtı müşahidə aparatı və Milli AUV adı verilmiş insansız mü şahidə vasitəsi hazırlanaraq istifadə çilərə təqdim olunub. İki hidravlik qola malik “Gelibolu” batmış ava danlıqların çıxarılması, dəniz dibinin öyrənilməsi, su altından nümunələ rin toplanması kimi əməliyyatlarda istifadə oluna bilir. 150 kq faydalı yük daşıma imkanına malik İSV 1500 metr dərinlikdə (3 min metrə çatdırı la bilir) çalışır. Bu aparatın üzərində ki ülgüc 30 mm qalınlığındakı poladdəmir teli kəsməyi bacarır. İSV müx təlif kameralar, lampa və sonarlarla təchiz olunub. Həm kabellə, həm də kabelsiz isti fadə oluna bilən GMK-C isə 100 metr dərinlikdə çalışma imkanına malik
36 AZERI DEFENCE
dir. Aparat ön və yanda sonarlara, rəngli kameraya, akustik modemə, mövqe təyin ediciyə, altimetrə, tempratur və dərinlik ölçənə, GPS və WiFi sisteminə malikdir. GATE-nin önəmli məhsulların dan olan Milli AUV isə liman və boğaz giriş çıxışlarında minaların olub olmadığını müəyyənləşdirmək, minaların tanınması və zərərsizləş dirilməsi, təlimlər zamanı itmiş tor
aları təsbit edir, sinifləndirir, yerini d müəyyənləşdirərək təqibə başlayır və ən uyğun tədbiri qəbul edir. Se minarda ASELSAN-ın yeni məhsu lu olan “Zoka” adlı akustik torpeda aldadıcısı barədə məlumat verilib. Qeyd olunub ki, şirkət hazırda “Zo ka”nın xaricə ixracatı üzərində də çalışır. Bu sistemin özəlliyi onun həm su topundan, həm də buraxıcı qurğudan atıla bilməsidir. Sistem modern torpedalara qarşı ən mü kəmməl qarşı tədbir sistemi sayılır. pedalar və s. cihazların axtarışında istifadə olunur. Aparat əvvəlcədən proqramlaşdırılmış marşrut üzrə hərəkət edərək kəşfiyyat aparmaq özəlliyinə sahibdir. Milli AUV-un ça lışma dərinliyi kabelsiz 1000 metr, kabellə 300 metrdir. Uzunluğu 2.4 metr, eni 0.7 metr təşkil edən aparat iki mühərrik, ön və yan sonarları, rəngli kamera, zəif işıq kamerası, akustik modem, sürət, axın, dərin lik, hərarət, mövqe və istiqaməti ölç mə sistemi, transponder, altimetr və s. malikdir. Şirkət yetkililərinin söz lərinə görə, Azərbaycanın sifarişi ilə əlaqədar olaraq yaxın vaxtlarda Ba kıda İSV-lərin təqdimatının keçiril məsi planlaşdırılır.
Tanıtım
Taktik Sahə İnteqrə Rabitə Sistemi
TASMUS
XXI əsrdə hərbi əməliyyatların uğurlu və effektiv olması üçün taktik sahədəki sensorlar, silah sistemləri, kompüterlər və komanda mərkəzləri arasında çoxsaylı və çox sürətli məlumat mübadiləsi zərurətə çevrilib. Günümüzün hərbi əməliyyatları quru, hava və dəniz qüvvələrində ki müxtəlif ünsürlərin bir-biri ilə əlaqəli fəaliyyətini təmin edib, eyni səviyyəyə gətirməklə situasiyanı dəyişməyi hədəfləyir. Bunu təmin edən ən önəmli faktor taktik sahə və bu sahə üzərində çalışacaq tak tik rabitə həllidir. Hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələri bütün taktik xə bərləşmə ehtiyaclarını ASELSAN həlləri ilə qarşılayır, bunun üçün xüsusi hazırlanmış ASELSAN sis tem və cihazlarına önəm verir. Bu məqsədlə hazırlanmış həl lərin təməlini • Mobil səs və görüntü xidmət ləri, • Real vaxt rejiminə ən yaxın şə kildə yüksək həcmli məlumat mü badiləsini təmin edərək, komandakontrol imkanlarını ən yüksək sə viyyəyə daşımaq, • Rabitənin təhlükəsizliyi üçün şifrələməni təmin etmək, • Dinləmə və qarışdırma kimi elektron mübarizə vasitələrinə qar şı ən son texnologiyalara əsaslanan elektron mühafizəyə sahib olması və mövcud digər strateji sistemlərə inteqrasiya oluna bilmə xüsusiyyə ti təşkil edir. Qeyd edək ki, milli həllərin və texnologiyaların istehsalı məqsədi ilə yaradılmış ASELSAN fəaliyyət göstərdiyi 40 il ərzində özünəməx sus sistem və cihazların dizaynı,
inteqrasiyası sahəsində ixtisasla şıb. Xüsusilə Taktik Rabitə sahəsin də Türkiyə daxilində lider qurum olmaqla yanaşı xaric bazarda rəqa bət aparan beynəlxalq firma möv qeyinə sahib olub. ASELSAN tərə findən yuxarıda sadalanan məq sədlər nəzərə alınmaqla, 2000-ci il lərin əvvəllərində sahədə tətbiqinə başlanılan, sonrakı dövrlərdə yeni ehtiyaclara və texnologiyalara görə inkişaf etdirilərək 2002, 2003, 2005 və 2012-ci illərdə müxtəlif birliklə rə təhvil verilən TASMUS (Taktik Saha Haberleşme Sistemi) ortaya çıxıb. Son olaraq Türkiyə Silahlı Qüvvələri üçün hazırlanmış TAS MUS-G (“Geliştirilmiş TASMUS”) 10 ildən artıq bir müddətdə qaza nılmış təcrübə, son yeniliklər və IP rabitə texnologiyaları ilə dünyanın ən modern və örnək göstərilən Taktik Sahə Rabitə sistemi sayılır. Taktik sahədə istifadəçilərin hər
cür səs, məlumat və video rabitə ehtiyaclarını qarşılayan bu sistem Türkiyə və NATO təlimlərində müvəffəqiyyətlə istifadə olunmaq dadır. TASMUS-G həlli NATO-nun yeni nəsil taktik sahə rabitə sistem lərinin yaradılması proqramı çərçi vəsində, ASELSAN-ın da iştirakı ilə hazırlanan TACOMS POST 2000 infrastrukturuna uyğun şəkildə di zayn olunub. TASMUS təməl olaraq 4 alt sis temdən ibarətdir. Bu alt sistemlər aşağıdakılardır: • Geniş Sahə Alt Sistemi (WAS - Wide Area Subsystem): Əməliy yat bölgəsini əhatə edən radiolink cihazları ilə bir-birinə bağlanan Sistem Giriş Nöqtələrindən (SGN) meydana gəlir və sistemin əsas göndərmə dairəsini grid infrast rukturda təmin edir. Yerli Sahə Alt Sistemləri arasında yüksək tutum lu açarlama xidmətlərini təmin
noyabr - dekabr 2013 37
Tanıtım edən bu alt sistem həm də milli te lekommunikasiya şəbəkəsi, NATO rabitə sistemləri kimi strateji sis temlərə çıxışı imkanları verir. Ayrı ca peyk bağlantısı vasitəsi ilə digər TASMUS vahidlərinə də çıxış im kanları mövcuddur. • Yerli Sahə Alt Sistemi (LAS Local Area Subsystem): Taktik sa hədəki bütün istifadəçilərə xidmət edən, Mobil Abonent Giriş Nöqtə ləri (MAGN) və Komanda Yeri Çı xış Paketlərindən (KEP) ibarət sis temdir. Sistemin içindəki simli və simsiz rabitə istifadəçilərin səs, da ta və görüntü əlaqəsi LAS vasitəsi ilə təmin edilir. KEP daxilində stan siyalar vasitəsi ilə komanda nöqtə lərinə yüksək tutumlu İT infrast rukturu yaradılır. Məhz bu infrast ruktur ilə taktik sahədə istifadəsi sürətlə artan İP bazalı komandanəzarət tətbiqlərinin rabitə perfor mansları yüksəlir. • Mobil Alt Sistem (MS - Mobile Subsystem): TDMA rejimində çalı şan ASELSAN proqramlı radios tansiyalardan ibarətdir. MS siste min simli rabitə istifadəçilərə təq dim etdiyi bütün kommunikasiya xidmətlərini eyni formada mobil istifadəçilərə təmin edir. • Sistem Kontrol Alt Sistemi (SİS KON): Sistemin işləmə planlarının, bütün vahidlərin konfiqurasiyala rının hazırlanmasını, dəyişdirilmə sini, sistemin monitorinqi kimi iş ləri yerinə yetirir. TASMUS sisteminin əsas xüsu siyyətləri aşağıdakılardır: • TASMUS IP (Internet Proto col), ATM (Asynchronous Transfer Mode), ISDN (Integrated Services Digital Network) açarlama texno
38 AZERI DEFENCE
logiyalarını özündə birləşdirir. • Birləşmələrin əməliyyat ehti yaclarına uyğun bütün səs, data, faks və görüntü (video/video konf rans) rabitə ehtiyaclarını inteqrə sistem həlli ilə qarşılayır. • Birliklərin coğrafi mövqeləri nin bir mərkəzdən avtomatik və davamlı olaraq izlənməsini təmin edir. • TASMUS IP üzərindən səs mə lumatlarının daşınması (VoIP) inf rastrukturuna uyğundur. • Sistemdəki bütün linklər isti fadəçi ölkə üçün milli olaraq hazır lanan kriptolar ilə qorunur. • Sistemdəki bütün terminallar başdan başa şifrəli rabitəni həyata keçirir. • Geniş Sahə Alt Sistemindəki SGN-lərin bir-birinə bağlantısında yüksək ötürmə tutumuna malik 2/8/34 Mbps sürətlərini dəstəklə
yən Band IV radio linklərdən isti fadə edilir. Yerli Sahə Alt Sistemin dəki MAGN-lərin bir-birinə və SGN-lərə bağlantısında istifadə olunan Band III radio linklər isə 2/8 Mbps sürətləri dəstəkləyir. • Dinləmə və kəsilməyə qarşı qorumanı təmin edən zəif müəy yən olunma/kəsilmə riski LPI/LPD və DSSS xüsusiyyətləri ilə yanaşı, yatırılmaya qarşı tezlik atlama ki mi texnologiyaları istifadə edir. • TASMUS ilə tək kanalı CNR şəbəkələrini inteqrasiya edən inter feyslər mövcuddur. Hazırda TASMUS beynəlxalq əməliyyatlarda iştirak edən mo dern orduların taktik sahədə xə
Tanıtım bərləşmə ehtiyaclarını qarşılayacaq bir taktik sahə rabitə sistemi hesab olunur. Hər cür təbii şəraitlərdə kəsintisiz xid mət üçün dizayn edilmiş TASMUS ən son texnologiyaları özündə birləşdirmək lə, Silahlı Qüvvələrin taktik sahədə hər cür döyüş şərtlərinə uyğun və dəyişən ehtiyaclarını qarşılayan gələcəyin rabitə sistemi olaraq xidmətə daxil edilib. TAS MUS göstərdiyi xidmətlər ilə Silahlı Qüv vələr üçün əlavə güc mənbəyi, bir çox komanda-kontrol tətbiqləri üçün rabitə infrastrukturunu təmin edir. Asan qurul ması, sürətli inteqrasiya, ayrıla bilən his sələri ilə dəyişik ölçülərdə xəbərləşmə sistemlərinin qurulmasına imkan yara dır. Standart interfeyslər ilə həm köhnə, həm də yeni rabitə sistemlərinə inteqrasi ya olunur. ASELSAN müştərilərə rabitə sistemlə ri sahəsində ən vacib element olan məlu mat təhlükəsizliyi sahəsində hazırladığı şifrə, alqoritm həlləri və hər bir istifadəçi üçün mövcud təhdidləri dəyərləndirərək hazırlanan xüsusi elektron mübarizə va sitələri ilə hər cür şəraitdə mövcud təh didləri aradan qaldıran xüsusi həllər təq dim etməkdədir. AD
noyabr - dekabr 2013 39
ANALİZ
Xəzərdə silahlanma
Xəzər dənizində gedən sürətli silahlanma prosesində əsas rol oy nayan Rusiya və İran faktiki olaraq bununla digər sahilyanı ölkə ləri öz hərbi potensiallarını artırmağa təhrik etməkdədir. Son onil likdə Rusiya və İran Xəzərdəki hərbi donanmalarını əhəmiyyətli şəkildə gücləndirməyə nail olub lar. Xəzər dənizində həyata keçirdiyi silahlanma proqramları ilə daha çox diqqəti cəlb edən Rusi ya Xəzər Flotiliyasının döyüş sıralarını yeni raket-artilleriya gəmiləri hesabına gücləndirməklə yanaşı, Sahil Mühafizəsinin də müşahidə, nəzarət və kəşfiyyat, imkanlarını artırıb, sahilboyu əra zilərdə uzaq mənzilli raket sistemlərinin yerləşdirilməsini başa çatdırıb.
Ramil Məmmədli
Rusiya
Hazırda Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Xəzər Flotiliyası Həş tərxan və Mahaçqalada bazalaşdı
40 AZERI DEFENCE
rılan iki hissədən ibarətdir. Flotili yanın tərkibində əsas yeri 1980-cı illərdə düzəldilmiş gəmilər tutur. Donanmanın yeni döyüş gəmiləri
hesabına gücləndirilməsi prosesi nə 2003-cü ildə start verilib. Aparı lan müşahidələr göstərir ki, Rusiya Xəzər Flotiliyasında silahlanmanın
ANALİZ
aktiv mərhələsinə 2009-cu ildən başlayıb. Bu istiqamətdə işlər do nanmanın yeni gəmilər hesabına gücləndirilməsi, yeni uzaq məsafə li raket sistemləri ilə silahlandırıl ması, sahil mühafizəsinin imkanla rının artırılması, dəniz üzərində nəzarətin yaradılması, yeni bazala rın inşası və heyətin döyüş qabiliy yətinin artırılması ilə müşahidə olunur. Hazırda Rusiyanın Xəzər Flotili yasının zərbə gücü 11661 “Gepard” layihəli “Tatarıstan” və “Dağıstan”
gözətçi gəmiləridir. “Dağıstan” gə misi Xəzər dənizində ilk dəfə olaraq “Kalibr-NK” qanadlı raketləri ilə silahlandırılıb. Ümumilikdə “Ge pard” layihəli gəmilərin əsas silahı 130 kilometrə qədər atış uzunluğu na malik olan X-35E raketlərindən atəş açan “Uran-E” zərbə komplek sidir. Gəmilərin silahlanmasına əla və olaraq 76.2 mm AK-176M (152 mərmi) və 30 mm AK-630M (2000 mərmi) avtomatik toplar, hava hü cumuna qarşı müdafiə üçün “OsaMA” raket qurğusu və 20 raket da
xildir. Hər bir gəmidə iki ədəd 533 mm çaplı torpeda aparatı, torpeda əleyhinə RBU-6000 reaktiv bom baatanları qurulub. AZERİ DEFENCE araşdırma qrupunun əldə etdiyi məlumata görə, Rusiya 2010-cu ildə Xəzər Flotiliyasının tərkibinə 1 ədəd 12421 R-32 layihəli raket kateri, 1 ədəd 950 tonluq 21631 “Buyan-M” sinfli (“Qrad Sviyajsk”), 2011-ci il də 21630 “Buyan” layihəli (“Volqo donsk”) kiçik artilleriya gəmisini daxil edib. Bundan başqa, Flotili yanın sıralarına 2012-ci ildə 1 ədəd 11661 “Gepard” layihəli (“Dağıs tan”), 1 ədəd 21630 “Buyan” layi həli (“Mahaçqala”), 2013-cü ildə 1 ədəd 21980 “Qraçonok” layihəli anti-diversiya kateri, 3 ədəd “Ser na” tipli desant çıxarma kateri, 1 ədəd 21630 “Buyan” layihəli (“Uq liç”) gəmi daxil edib. “Zelenodolsk” Gəmiqayırma za vodunda hazırlanmış “Buyan” la yihəli kiçik artilleriya gəmiləri Xə zər dənizində və Volqa çayının deltasında hərəkət üçün nəzərdə tutulub. 21630 “Buyan” və 21631 “Buyan-M” layihəli kiçik raket gə milərinin su basımı 949 tondur. Gəminin silahlanmasında “Kalibr” və ya “Oniks” tipli 8 raket, 30-mm AK-630M1-2 “Duet” topu, 3M47 “Qibka” sistemi, 14.5-mm çaplı pu lemyot yer alır. Gəmilərlə yanaşı 2012-2013-cü illərdə Rusiya Rusiya Xəzər Flotili yasını iki divizion “Bal” sahil raket kompleksi və “Podsolnux” radiolo kasiya stansiyası ilə təchiz edib. Flotiliyanın komandanı, kontr-ad miral Serqey Alyekminskinin söz lərinə görə, “Podsolnux” RLS-i 450 km məsafədə suüstü və hava hə dəflərini aşkar etmək imkanına malikdir. RLS düz görünüşdə ol mayan obyektləri aşkar etməyi ba carır. Səthi şüa ilə yeri təyin etmə prinsipinin tətbiq olunduğu RLS gəmiləri su basımına müvafiq ola
noyabr - dekabr 2013 41
ANALİZ
“Gepard” layihəli gəmi
raq 200-400 km məsafədə, təyyarə ləri 200-500 km (3 metrdən hün dürlüklərdə və yuxarı) müşahidə edə bilir. Ümumilikdə Rusiyanın Xəzər Flotiliyasının döyüş tərkibini aşa ğıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Flotiliyanın döyüş sıralarına 2003-2012-ci illərdə istehsal olun muş 11661 “Gepard” layihəli (“Ta tarıstan” və “Dağıstan”) raket gə misi, 4 ədəd kiçik artilleriya gəmi si daxildir. Bunlardan 1 ədəd 12411 layihəli MAK-160 “Qomel” gəmisi 1988-ci ildə donanmaya daxil edilib. 2011-ci ilin dekabr ayında aparılmış əsaslı təmir və müasirləşdirilmə nəticəsində gə
mi iki yeni mühərrik, müasirləşdi rilmiş qaz turbin qurğuları, yeni artilleriya silahları, rabitə və navi qasiya sistemləri ilə təchiz olunub. Flotiliya 2006-2012-ci illərdə “Bu yan” layihəli 3 gəmi (“Həştərxan”, “Volqodonsk” və “Mahaçqala”) alıb. Hazırda Xəzər Flotiliyasının si lahlanmasında 1969-1972-ci illərdə istehsal olunmuş 4 ədəd 1204 “Şmel” layihəli, 1990-cı ildə isteh sal olunmuş 1 ədəd 1400M “Juk” layihəli artilleriya kateri, 19781983-cü illərdə istehsal olunmuş 3 ədəd 206-MP “Matka” layihəli, 1985-ci ildə istehsal olunmuş 1 ədəd 12411 “Tarantul” layihəli ra
Qazaxıstandan daha bir artilleriya gəmisi Qazaxıstan Hərbi Dəniz Qüvvələri “Oral” ra ket-artilleriya gəmisini silahlanmaya qəbul edib. Aktau dəniz bazasında keçirilən mərasimdə gəmidə Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bayrağı qaldırılıb və “Oral” Qazaxıstan HDQ-nin döyüş tərkibinə qəbul olunub. Gəmi suya cari ilin aprel ayında endirilib. “Oral” gəmisi raket-artilleriya silahları və müasir rabitə vasitə ləri, naviqasiya və şturman sistemləri ilə təchiz olunub. Gəminin tam su basımı – təxminən 250 tondur. Bu Qazaxıstan Hərbi Dəniz Qüvvələri tərkibinə qəbul edilmiş ikinci raket-artilleriya gəmisidir.
42 AZERI DEFENCE
ket kateri yer alır. Donanmanın döyüş sıralarına daxil olan 6 de sant katerinin (1 ədəd 1176 “On datra” layihəli, 4 ədəd 11770 “Ser na” layihəli, 1 ədəd 21820 “Dyu qon” layihəli) hamısı son 20 ildə tikilib. Onlardan 3-ü son 12 ildə si lahlanmaya daxil edilib. Flotiliyanın tral qrupunda 5 gə mi (2 ədəd 10750, 1 ədəd 1258, 2 ədəd 12650 layihəli) yer alır. Cari ilin avqust ayında Xəzər dənizinə “Qraçonok” layihəli antidiversiya kateri daxil edən Rusiya hazırda bu layihə üzrə daha 2 kate rin inşasını həyata keçirir. 20132014-cü illərdə Flotiliyanın döyüş sıralarına iki ədəd 21630 “Buyan” layihəli gəmi (“Uqliç” və “Velikiy Ustyuq”) və 3 ədəd 21820 “Dyu qon” layihəli kavernalı kiçik de sant gəmisinin daxil edilməsi plan laşdırılır. Nijni-Novqorod şəhərin də hazırlanan 21820 “Dyuqon” la yihəli desant gəmisinin tam su ba sımı 230 ton, uzunluğu 45 m, sürə ti saatda 50 mildir. Gəmi 140 ton yükü daşımaq gücünə, o cümlədən desantın döyüş maşını ilə birgə şəxsi heyətini də daşımaq imkanı na malikdir. Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələri rəsmilərinin açıqladıq ları məlumata görə, Xəzər Flotili yası 2020-ci ilədək 16 yeni gəmi alacaq. Paralel olaraq Cənub Hərbi
ANALİZ Dairəsinin tərkibində Xəzərdə yeni sahil raket hissələri və aviasiya qruplarının yaradılması, Flotiliya nın döyüş sıralarına kiçik qabaritli dənizaltılar daxil edilməsi planlaş dırılır. Rusiya Flotiliya ilə yanaşı Sahil Mühafizəsini də gücləndirməkdə davam edir. Açıq məlumatlara gö rə, 2006-cı ildə Federal Sərhəd Xid məti Xəzər Sahil Mühafizəsinin sı ralarına 2 ədəd 12150 “Manqust” layihəli kater, 2012-ci ildə isə 22460 “Rubin” layihəli (“Brilliant”) pat rul kateri daxil edib. Su basımı 630 ton olan bu katerin uzunluğu 62.5 metr, sürəti 21 mildir. Dənizdə 24 heyətlə muxtar şəkildə 60 gün qala bilən gəminin silahlanmasında 1 ədəd 30-mm AK-630 topu, 2 ədəd 12.7-mm çaplı “Kord” pulemyotu, “Uran-E” zərbə kompleksi, habelə “Horizont G-Air S-100” pilotsuz uçuş aparatı yer alır. Sadalananlarla yanaşı, Rusiya Federal Sərhəd Xidmətinin Xəzər Sahil Mühafizəsinin istifadəsində 2 ədəd 745P layihəli patrul kateri, 6 ədəd 10410 “Svetlyak” layihəli sər həd gözətçi gəmisi, bir neçə ədəd 14310 “Miraj”, 20910 “Çilim”, 1400M “Qrif”, 1398B və s. layihəli katerlər mövcuddur.
İran
SSRİ dağıldıqdan sonra Xəzər dəniz ilə bağlı iddialarını ortaya qoyan İran bu bölgədə öz hərbi po tensialını əhəmiyyətli şəkildə güc ləndirməklə, açıq şəkildə digər öl kələri analoji addımlar atmağa va dar edir. Əvvəlki illərdə Bəsrə Kör fəzində öz potensialını artıran rəs mi Tehran son illərdə şimala – Xə zər dənizinə xüsusi diqqət ayır maqdadır. Hazırda 40-a yaxın gəmi və ka teri olan İranın Xəzər sahilində 3 hərbi dəniz bazası mövcuddur. Bunlardan Bəndər-Məhşər və Bən dər-Ənzəlidə hərbi gəmilər yerlə
44 AZERI DEFENCE
şir. Bəndər-Pəhləvi isə təlim baza sıdır. 1990-cı illərdə İranın Xəzər dəni zində əsas hərbi gəmisi “Hamzeh” olub. 1936-cı illərdə İran şahı üçün Niderlandda tikilmiş bu 600 ton su basımına malik gəminin təyinatı islam inqilabından sonra dəyişdiri lib. Gəminin silahlanmasına 20 mm çaplı artilleriya qurğusu, 4 ədəd S-802 “Noor” gəmi əleyhinə raketi və 2 pulemyot daxildir. Hazırda bu gəmi bu dünyada idarə olunan ra ketlərlə silahlandırılmış ən köhnə gəmi hesab olunur. İranın Xəzər dəniz donanması nın zərbə gücünü 2003 və 2006-cı illərdə döyüş sıralarına qəbul olun muş 2 ədəd “Sina” layihəli raket kateri (“Peykan” və “Couşan”) təş kil edir. Su basımı 300 ton, uzunlu ğu 47 metr, eni 7 metr təşkil edən
bu katerlər Çin istehsalı olan dizel mühərriklə təchiz olunub. Katerlə rin sürəti 35 dəniz mili təşkil edir. “Sina” layihəli katerlərin əsas sila hı 120 kilometrə qədər atış uzaqlı ğına malik S-802 “Noor” raketidir (Çin istehsalı olan S-802 raketinin İran versiyası). Gəminin silahlan masında həmçinin 76 mm çaplı OTO Melara avtomat topu, 40 mm çaplı zenit topu, 2 ədəd 12.7 mm çaplı pulemyot mövcuddur. Donanmanın gücləndirilməsi proqramı çərçivəsində İran 2012 və 2013-cü illərdə “Vilayət” eskadra tral gəmisi və “Camaran-2” desto yerini Xəzər dənizində silahlanma ya qəbul edib. Marine Industries Group of Defense Industries Orga nization (DIO) tərəfindən hazırlan mış “Mouc” sinifli 1420 ton sututu muna malik “Camaran” gəmisi
ANALİZ 20000 at gücünə malik mühərrik ilə təchiz olunub və saatda 30 dəniz mili sürətlə hərəkət edə bilir. Heyə ti 120-140 nəfər olan gəminin silah lanmasına “səth-yer”, “yer-hava” tipli müxtəlif raketlər, torpedalar, müasir artilleriya sistemləri daxil dir. Gəmidə əlavə olaraq bir ədəd helikopter yerləşir. Gəminin üzə rində İran istehsalı olan 4 ədəd S-802 “Noor” uzun mənzilli gəmi əleyhinə raketlər yerləşir. Qeyd edək ki, 2010-cu ildə keçirilmiş test lərdə bu raketlər 200 km məsafədə hədəflərə qarşı tətbiq olunub. Gə midə həmçinin 1 ədəd 76 mm çaplı DP avtomatik topu, 1 ədəd 40 mm çaplı “Fəth” markalı top (AA Bo fors), 2 ədəd 20 mm “Oerlikon” to pu, 2 torpeda qurğusu (hər birində 3 ədəd 324 mm-lik torpeda), 4 ədəd “Fəcr” raketi yer alır. Bundan baş qa, gəmi müasir Plessey AWS-1 ra darına və elektron döyüş sisteminə malikdir. Bu gəmilərlə bərabər İran Hərbi Dəniz Qüvvələri Xəzər donanması üçün yeni freqatlar tikməyi plan
noyabr - dekabr 2013 45
ANALİZ
laşdırır. Hazırda Ənzəli tərsanə sində inşa olunan “Dəmavənd” freqatı 2014-cü ilin mart ayında do nanmanın sıralarına daxil olacaq. Yaxın perspektivdə isə İran Xəzər donanmasının tərkibinə 10-a yaxın “Peykaap II” tipli kiçik və sürətli kater daxil etmək niyyətində oldu ğun açıqlayıb. Su basımı 14 ton, sürəti 52 mil təşkil edən bu katerlər atış uzaqlığı 20 km təşkil edən 2 ədəd FL-10 (Çin istehsalı) və ya İran istehsalı olan 30 km mənzilli “Nəsr-1” gəmi əleyhinə raketləri ilə silahlandırılacaq. Bəzi məlumatlara görə, hazırda İranın Xəzərdə iki ədəd “Qadir” tipli (Şimali Koreya ilə birgə isteh sal olunmuş) mini dənizaltısı möv
46 AZERI DEFENCE
c uddur. Bu dənizaltıların su bası mı 120 ton, uzunluğu 29 metr təşkil edir. Qeyd edək ki, 2006-cı ildən Ən
zəlidəki gəmiqayırma zavodunda Xəzər donanması üçün hərbi gəmi lərin tikintisini həyata keçirməyə başlayan İran bu ilin ortalarında akvatoriya üzərində nəzarəti təmin edən sistemin yaradıldığını bəyan edib. Hazırda rəsmi Tehran Xəzər də nizində İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) xüsusi böl mələrinin yaradılması istiqamətin də işlər apardığın açıqlayıb. Ötən il SEPAH-ın Xəzər sahilində təlim mərkəzinin yaradılmasını İranın Xəzər regionunda təhlükəsizliyə böyük əhəmiyyət verməyə başla ması kimi şərh edən ekspertlərin fikrincə, sözügedən proses Xəzər dəki hərbi vəziyyətin yaxın dövrdə daha da kəskinləşməsinə səbəb olacaq. AD