Een lang gekoesterde droom ging in oktober, november 2019 voor mij in vervulling. We zijn op vakantie geweest in Zuid Marokko, misschien kun je beter zeggen op ontdekkingstocht door een land vol contrasten en oude nieuwe culturen. Een reis door een Noord Afrikaans land waar oude tradities en het moderne leven door elkaar lopen. Een land vol tegenstellingen, cultuur, kleur en indrukwekkende landschappen. Oranje bruine bergen met groen en grijs tinten, waar de Sahara begint en je ontdekt dat een woestijn niet alleen maar zand is. Het land waar klei nog steeds een grote rol speelt, waar uit klei en stro gebouwde Kasbahs langzaam weer in de grond verdwijnen. Waar mannen en vrouwen een totaal ander leven leiden dan hier in Europa. Marokko waar je ogen en soms begrip tekort komt. Land waar mijn klei verleden weer naar boven komt , keramiek overal aanwezig is en pottenbakkerijen nog steeds een grote rol spelen. De traditionele Tajine en de heerlijke gerechten hieruit maken het uit eten gaan tot een culinair genot. Zuid Marokko waar ik na 30 jaar ineens weer een potje draaide in een traditionele pottenbakkerij. Jarenlang was ik nieuwsgierig hoe er kastelen en huizen van klei werden gebouwd in Afrika en hoe het mogelijk was dat ze bleven bestaan. Ik heb nu gezien hoe de kleiblokken worden gemaakt, gedroogd en gestapeld tot muren. Onze tocht door Zuid Marokko ging langs de route van de 1000 Kasbahs. Deze indrukwekkende kleine forten gemaakt van klei die in tijden van gevaar een toevluchtplek waren voor de dorpsbewoneres staan er nog steeds, half vergaan of als ze worden onderhouden nog eeuwen meegaan. De Kasbahs die niet worden onderhouden zag ik weer in de kleigrond versmelten. Vrijheid. 72% van de Marokkaanse bevolking is Berber. Zij hebben een eigen vlag en eigen vrijheidstekens die al uit een ver verleden stammen. Volgens een paar mannen die we hierover spraken gaan de in Marokko levende Berbers en andere groepen goed met elkaar om en geloven ze in één Marokko. Het teken van de springende mens is het teken van vrijheid. Ons gevoel van vrijheid is anders. De vrouwen die gesluierd door het leven gaan, die zware lasten moeten dragen, geen contact met buitenlanders willen of mogen, geven ons geen vrijheidsgevoel. Foto´s van mensen mogen bijna niet gemaakt worden, ook niet als je vriendelijk vraagt. Wij dachten dat dit misschien door de Koran of Iman is opgelegd maar de verklaring van de eigenaar van één van de Kasbahs waar we logeerden was: Dit komt door het internet. Mannen zagen hun vrouwen lachend op Facebook, Instagram en andere sociale media verschijnen en dachten dat de vrouwen sexuele omgang met de fotograaf gehad zouden hebben gehad. Daarom zouden de vrouwen hun gezicht bedekken als ze een fototoestel zien en geen toestemming voor een foto geven. In het laatste verblijf waar wij logeerden werd dit weer ontkracht omdat de jonge moeder en zuster van de eigenaar in traditionele kleding gewoon op de foto gingen. Wel vertelden zij dat de vrouw zwaar werk doet en in de keuken staat. De eigenaar vertelde echter dat hij acht jaar keihard had gewerkt om het indrukwekkende huis waarin wij logeerden zelf te bouwen en te decoreren. De zakken cement van 50 kg op zijn rug naar boven had gesjouwd etc. Over het algemeen leek iedereen toch gelukkig te zijn en de mensen die wij hebben ontmoet en die ons niets wilden verkopen waren allemaal erg aardig.
Na een paar dagen door Marrakech te hebben gewandeld hebben we onze huurauto opgehaald. De kleine Fiat Panda heeft ons zonder problemen overal gebracht. Een klapband middenin de steenwoestijn leverde alleen een slechte ervaring op. Er zit tegenwoordig geen reserveband meer in kleine auto´s alleen een soort spuit waarmee je een lekke band provisorisch kunt maken. Gelukkig kregen we snel hulp van een Marokkaanse jongen en twee vrouwen die in Frankrijk woonden maar op familiebezoek waren en allerlei contacten in het volgende dorp bleken te hebben.
De autorit naar Boumalne Dades kreeg een onverwachtse wending door een klapband midden in de steenwoestijn. Het wisselen van de band voor een nieuwe duurde tijden waardoor we onverwachts in het dorp Nkob belanden en moesten overnachten in een overigens mooi hotel.
Onderweg reden we door een stadje en zagen we deze nieuwbouw, strak en vol kleur.
Na een voorspoedige autorit kwamen we aan in Boulmane Dades. Hier nog even eenorme weekmarkt bezocht maar weinig foto´s gemaakt daarna op zoek naar onze overnachtingsplek. Na wat zoeken kwamen we bij een enorme Kasbah. We werden vriendelijk ontvangen door de eigenaar en zijn dochtertje. Even later zaten we aan de thee en vertelde de eigenaar dat hij de Kasbah zelf in acht jaar had gebouwd op traditionele wijze met kleiblokken. Alleen de basissteun pilaren waren van beton. In de tuin kon ik zien hoe de kleiblokken werden gemengd met stro en daar werden ze dan een paar dagen gedroogd. Hierna werden ze gebruikt om muren te bouwen en wat aangesmeerd met leem. Onderweg hadden we al honderden vergane kleihuizen en intacte Kasbahs gezien en het was een genot om door deze nieuwe Kasbah te lopen en te zien hoe alles was gebouwd. Tegen 7 uur kregen we in de eetzaal onze cous cous en zagen we dat er ook nog vier Duitse gasten waren. Onze gastheer vroeg of we plannen hadden om te gaan wandelen dan kon hij wel een gids regelen. We besloten om een keer een wandeling met een gids te doen en daar hebben we geen spijt van gehad. Tegen een uur of drie zijn we nog met onze gastheer op stap geweest en heeft hij ons de vallei van de vogels laten zien en een gebied waar nomaden zouden zijn.
Deze vakantie was een groot avontuur. We hebben ook een aantal dingen gedaan die we op andere vakanties nooit deden, misschien omdat het een vakantie buiten Europa was misschien omdat we ouder, wijzer worden? Misschien omdat we wat meer geld hebben te besteden? Enfin het varieerde van hele gewone dingen zoals het afsluiten van een all risk verzekering voor de auto tot een koetsje huren in Marrakech. Het rijden in een tuk tuk ook in Marrakech en in de Sahara een 4 x 4 huren met chauffeur wat beslist een aanrader is en hier in Boumalne Dades hebben we een wandeling met de eigenaar van de Kasbah gemaakt naar de vogelvallei waar we ongeveer drie vogels hebben gespot. Daarna nog naar een lege rivierbedding geweest waar Nomaden zouden zijn maar er alleen een eenzame wandelaar te zien was. Het leuke van die wandeling was wel dat de man van alles vertelde en dat we gesprek kregen over de Islam en hoe hij er tegen aankeek. Op het eind van de wandeling vertelde hij zowaar dat hij op deze plek soms met een vriend genoot van de stilte en de oneindigheid onder het genot van een flesje bier. Hij vroeg even later of wij bij het diner ook bier wilden maar we hebben het bij muntthee gehouden. Op zijn aanraden hebben de volgende dag een gids gehuurd die ons meenam door de Dades kloof en we op plekken zijn geweest waar we anders nooit zouden zijn gekomen. Ook een aanrader dus!
Vanmorgen gaan we met de gids wandelen. Het blijkt een aardige man te zijn die perfect Engels spreekt. We gaan met onze auto en hij zal de weg wijzen. Na een half uur rijden stoppen we bij een parkeerplaats en vandaar begint de wandeling door de Dades vallei. We lopen via een bosrijk gebied langs de Dades rivier richting een kloof. De bergen rondom ons zijn indrukwekkend en lijken op vingers, dit gebied heet dan ook de Monkey fingers. We komen op plaatsen waar we zonder gids nooit terecht zouden zijn gekomen. Halverwege zijn een paar enorme Kasbahs niet meer in gebruik maar nog behoorlijk intact. Als we even later langs een huis wandelen gaat de deur open en we mogen zelfs binnen kijken. Voor dat we het weten zitten we aan de thee en de koekjes. Het huis is enorm en er wonen drie families. We mogen bijna alles gewoon bekijken. De gids verteld dat hij hier ook nog nooit binnen is geweest. Een tijdje later nemen we als goede bekenden afscheid en vervolgen onze wandeling. We wandelen door een klein dorp dat wel afgesneden van de wereld lijkt. Even later zijn we weer bij het beginpunt we gaan met de auto nog naar de Dades pas, al met al een prachtige begin van de dag! Straks richting Skoura.
6 november
Boumalne Dades naar Skoura ( 75 km.) We verlaten de ruige Dades vallei waar het inmiddels toch ook kouder is geworden. Boumalne ligt ongeveer op 1600m hoogte en dat merk je dus. Onderweg naar Skoura komen we door een klein dorpje waar we lunchen op kleurrijk plastic meubilair en Sjaklien in een even kleurrijk winkeltje het beroemde rozenwater en Argan olie koopt. We beklimmen nog even het uitzichtpunt en gaan verder. Bijna in Skoura dat in een van de grootste palmenoases van Noord Afrika ligt, nemen we een verkeerde afslag en belanden we na een uur rijden in een klein dorp. Toch maar weer terug. In Skoura benzine getankt en daar werden we natuurlijk aangesproken door een aardige meneer die ons wel naar een goed hotel wilde brengen. We moesten hem maar volgen en hij pakte zijn brommertje. We reden door de oase en kwamen bij een huis waar we maar even moesten kijken maar het was niet wat wij wilden. Hij wist nog wel een mooi hotel met zwembad. Daar zijn we uiteindelijk beland, het was een 200 jaar oude Kasbah die ze aan het renoveren waren. Een mooie plek met een prachtige tuin. Het was maar voor 1 nacht morgen gaan we naar Telouet waar we ook in een oude Kasbah overnachten. We.)
Skoura, ons nieuwe onderkomen voor 1 nacht. De reden dat we hier naar toe wilden is dat het een enorme palmoase is en het ligt op de route van de 1000 Kasbahs die we eigenlijk al vanaf Finnt volgen. We hebben inmiddels onderweg al honderden Kasbahs gezien en onverwachts komen we dus in deze 200 jaar oude terecht. Hij wordt gerenoveerd en dat is ook wel nodig maar het is een fantastische plek. Na het ontbijt hebben we alles nog eens goed bekeken en zijn door de palmoases gereden en natuurlijk weer verdwaald. Ook al werkt google maps niet goed in Marokko, we hebben na een paar uur rondrijden prachtige Kasbahs en een enorme oase gezien en de N10 uiteindelijk gevonden! De palmen hebben hier duidelijk ook te lijden van de palmkever. Je ziet overal dode palmen en het moet tot voor een paar jaar terug echt indrukwekkend zijn geweest hoeveel palmen er hier stonden. Een indrukwekkend schouwspel voltrekt zich als je bij een vervallen Kasbah loopt en merkt dat de kleiblokken langzaam weer in de grond verdwijnen en de natuur het overneemt. De nieuwe of gerenoveerde Kasbahs worden meestal als luxe hotels gebruikt.
lekker slapen, het is helaas maar voor een nachtje.
7 november
Skoura naar Telouet. Na een tocht door opnieuw een indrukwekkend berglandschap hebben we na wat zoeken ons logies gevonden. De parking en de entree waren weer even schrikken maar ons verblijf is prachtig. Door een lange gang komen we op een binnenplaats waar links onze slaapkamer is en rechts in een gedeelte van de oude Kasbah de eetkamers. Onze gastheer verteld ons van alles en verzoekt ons streng om wel de pantoffels aan te doen in de slaap- en eetkamers. Ze staanjin de gang op ons te wachten. Dat is ook weer eens iets anders. Voor het eten gaan we nog even wandelen door de oase en komen tot de conclusie dat we weer een prachtige plek hebben gevonden. We zitten hier ook op 1600 m. dus de jassen gaan aan.
Kasbah Telouet, Vergeten macht Ooit de paleisachtige residentie van de Heren van de Atlas - de familie Glaoui, staat de Kasbah nu in puin nadat de laatste Pasja vluchtte na het vertrek van de Fransen. In Marokko was een Pasja de vertegenwoordiger van de Sultan in een stad of provincie. Thami El Glaoui, meestal bekend als Thami Glaoui, is een van de bekendste omdat hij Pasha van Marrakech was. Glaoui had de Fransen gesteund tijdens hun bezetting van Marokko, wat hem in ruil daarvoor de wederzijdse steun van de Franse koloniale autoriteiten opleverde. Tijdens het hoogtepunt van zijn carrière had Glaoui aanzienlijke macht gehad, waardoor hij een van de belangrijkste politieke figuren in het land was. De strategische locatie van de Kasbah illustreert de macht en invloed die hij had. Met uitzicht over prachtige bergen, groene en vredige Berberdorpen, is het gemakkelijk te zien waarom de familie besloot om hun Kasbah op deze plek te bouwen. Gepositioneerd op de doorgang van koopmanskaravanen en in de buurt van welvarende zoutmijnen, hadden de Glaoui's het voorrecht om geschenken te ontvangen van hen die voorbij reisden. Maar dit voorrecht was een gevolg van de brute krijgsheer en opperstatus van Thami El Glaoui. Hoewel sommigen hem als een fijne man beschouwen, beschouwen velen hem als een bloeddorstige verrader. Hij was een van de twee broers die zonen waren van een Ethiopische slavin. Ze waren prominente broers binnen de Glaoui-stam en met bruut geweld wisten ze in het begin van de twintigste eeuw veel van Zuid-Marokko te regeren. Thami El Glaoui's toewijding aan de Fransen keerde zich tegen hem tijdens de onafhankelijkheid van Marokko. Na verlaten te zijn toen ze zich terugtrokken uit Marokko en een verrader brandmerken door Marokkaanse nationalisten, kon Glaoui zich nergens keren en stierf in de Kasbah in 1956, slechts een paar maanden na de onafhankelijkheidsverklaring. Uit angst om Marokkaanse nationalisten in gevaar te brengen en vanwege de wens om een sterk politiek engagement te handhaven, bleef de Kasbah vele jaren verlaten. Door de recente renovatie van de Kasbah kunnen bezoekers het prachtige en ingewikkeld ontworpen interieur opnieuw zien. Sommige kamers zijn goed onderhouden en goed verzorgd. De hoofdkamers en receptieruimtes, met een inrichting in Andalusische stijl, geven een geweldige illustratie van de luxe waarin Thami El Glaoui leefde. Ondanks de de Kasbah grotendeels een ruïne is blijft het de mooiste Kasbah die wij gezien hebben. Daarnaast zijn de landschappen in de omgeving onvergetelijk mooi.
Bij de Kasbah hebben we ons laten verleiden tot de aankoop van een Kelim die bij ons op de vloer komt te liggen. Het kleed schijnt onder anderen geweven te zijn met zijde draden van cactussen.
Vandaag gaan we via het Atlas gebergte richting Aït-Ben-Haddou. Hier staat volgens de toeristische informatie één van de mooiste Kasbahs van Marokko en er zijn verschillende grote internationale speelfilms opgenomen. Het is ongeveer een uur rijden maar het landschap is zo indrukwekkend dat we er veel langer over doen en onderweg lunchen. Aït-Ben-Haddou blijkt een grote toeristische trekpleister te zijn. Heel veel winkeltjes en boven op de berg wel een fantastisch uitzichtpunt maar de Kasbah valt ons tegen. De weg terug is door de avondzon misschien nog wel indrukwekkender, de dorpjes vallen door hun aardetinten bijna weg tegen de bergwanden. Het landschap is onvergetelijk.
9 november. Telouet naar Imlil ( 173 km.) Vandaag naar onze laatste bestemming , het dorpje Imlil in de hoge Atlas. Het is inmiddels wat kouder geworden en we zijn blij dat we ook een trui hebben meegenomen. We moeten terug naar de N10. Het is de grootste maar vaak ook gewoon een tweebaans weg door het zuiden van Marokko. Gedeeltelijk gaan we nu dezelfde weg terug als op de heenweg. De N10 is een drukke weg en er zijn overal werkzaamheden. Onderweg staan we zeker 20 minuten in een file omdat een bulldozer een eind verder grote rotsblokken naar beneden schuift. We vinden uiteindelijk de afslag naar Imlil. In de dorpen is het overal druk, het blijkt de geboortedag van Mohammed te zijn en die wordt gevierd met lekker eten paarden dromedaris rijden en genieten van het vooral in de zon aangename weer. Wij hebben ons door alle feestelijkheden verreden en bij de zoveelste verkeerscontrole verteld een aardige agent dat we helemaal terug moeten, de weg die Google ons vertelde is afgesloten of is alleen voor 4 x 4 auto´s begaanbaar. Uiteindelijk vinden we de goede weg en we zien opnieuw veel markt en feest taferelen en we besluiten mee te vieren en te gaan lunchen.
9 november
Telouet naar Imlil ( 173 km) waar we zeven uur over hebben gedaan. Na een lange rit kwamen we eindelijk in het dorpje Imlil. Volgens Google moest de Berber Family Lodge net iets buiten het dorp zijn maar nergens een bordje. Uiteindelijk zagen we een wandelaar en die vertelde dat het bijna tegenover ons was, we moesten van de weg afslaan en een tussen de bomen verscholen brug over. Vanaf daar leek het makkelijk totdat de weg ophield en we nog nergens een bordje zagen alleen een paadje het dorp in. Onze mobiel had geen bereik. Ineens zagen we boven op een berg een man staan zwaaien. Daar zou het dus zijn. Voor de zekerheid de koffers maar even in de auto gelaten. Trapje op, trapje af en uiteindelijk staan we voor een deur. Ik druk de deur open en zie een groot plat dak verder niets. Terug dan maar. Even later komt er een Berber mevrouw achter ons aan ze vraagt of we naar de Gite moeten? Ja zeggen we. Ik breng jullie wel even, het is al schemerig en we gaan voor ons gevoel langs een wir war van steegjes. Dan klopt ze op een deur en even later komt een jonge vrouw de deur openen. Welkom in Berber Family Lodge. We kijken in een donkere gang, een soort steeg en lopen achter de mevrouw aan en voelen ons ongemakkelijk. Dan komen we in een grote kamer met een familie en twee buitenlanders, we moeten gaan zitten. Ik zie nog net op tijd dat er twee kinderen op de lange bank liggen te slapen. We zijn een beetje van slag, is dit het? Er wordt thee ingeschonken, lekkere koekjes uitgedeeld en de buitenlanders blijken Canadezen te zijn die hier ook logeren. Zij vertellen dat de kinderen ziek zijn. Na de thee wordt er gevraagd of we de kamer willen zien. We gaan een trapje op en zien een prachtige ruimte met een deur waarachter onze slaapkamer ligt. Het ziet er allemaal keurig uit. Inmiddels zijn we er achter gekomen dat de jonge vrouw een zus heeft en zij vragen aan Sjaklien of ze de koffers moeten ophalen. Ik loop met de twee vrouwen mee naar de auto in het begin van het dorp. Ik mag de koffers niet dragen wat ik ook zeg, een rugzakje mag nog net. Koffers dragen doen de vrouwen hier. Puffend lopen ze met mij naar boven en ik mag wonderwel een foto van de dames maken. Als we weer bij de lodge zijn moet ik wel lachen dit hadden we nooit verwacht. We wilden in eerste instantie morgen weer weg maar het is zo mooi en de mensen zijn zo aardig dat we blijven en wel zien wat er gebeurd.
11 november 2019 terug in Malaga AndalusiĂŤ.