Цөмийн зэвсэг Цөмийн задрал буюу нэгдлийг ашигласан цөмийн реакцаас устгах хүч үүсгэсэн тэслэгч төхөөрөмжийг цөмийн зэвсэг гэдэг. Цөмийн реакц нь асар их хэмжээний эрчим хүч ялгаруулдаг. Орчин үеийн технологи ашиглан бүтээсэн, халуун цөмийн зэвсэг нь ганц мянган кг жинтэй хэдий ч тэрбум гаруй энгийн дэлбэрэгч төхөөрөмжийн ялгаруулж чадах дэлбэрэлтийн хэмжээтэй дүйцэхүйц энерги ялгаруулж чадна. Маш жижиг хэмжээтэй цөмийн зэвсэг ч бүхэл бүтэн хотыг устгах чадалтай. Цөмийн зэвсгийг үй олноор хөнөөх зэвсэг хэмээн үздэг бөгөөд цөмийн зэвсэг бүтээгдсэн үеэс эхлэн түүнийг хянах, хэрэглэх асуудал нь олон улсын бодлогын төвд байсаар иржээ. Хүн төрөлхтний дайн байлдааны түүхэнд хоёрхон удаа цөмийн зэвсэг хэрэглэгдсэн бөгөөд тэдгээрийг АНУ Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үед хэрэглэсэн. Эхнийх нь 1945 оны 8 сарын 6-ны өглөө АНУ Японы Хирошима хотод “ Бяцхан жаал” хэмээх нууц нэртэй галт зэвсэгийн бүтэцтэй ураны цөмийн зэвсгийг хаясан явдал юм. Хоёрдох нь түүнээс 3 өдрийн дараа буюу 1945 оны 8 сарын 9-нд Японы Нагасаки хотод “Тарган эр”хэмээх нууц нэртэй дотогш чиглэсэн тэсрэлттэй плутон /цацраг идэвхт/ цөмийн зэвсгийг хаясан өдөр юм. Эдгээр атомын цөмийн зэвсэгүүдээс болж 120 мянган хүн нас барж, цацраг идэвхит туяанд хордон зуун зуун хүн насаараа зовж шаналах болжээ.Эдгээр цөмийн зэвсэгийг яагаад хэрэглэсэн нь одоог хүртэл маргаантай байдаг. Энэхүү 2 цөмийн зэвсэгээс хойш туршилт , ажиглалтын журмаар нийтдээ 2000 гаруй цөмийн зэвсгийг туршсан байна. Цөөхөн улсууд л тиймэрхүү цөмийн зэвсгийг эзэмшдэг. Тэдгээрээс хэдхэн нь л цөмийн зэвсгийг туршиж байсан. Тэдгээр нь АНУ, ЗХУ, Их Британи, Франц, БНХАУ, Энэтхэг, Бакистани, Хойд Солонгос. Израйль улсыг цөмийн зэвсэгтэй хэмээн сэжиглэж байгаа боловч яг тийм гэж хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй.
Цөмийн зэвсгийн төрөл Цөмийн зэвсэг нь үндсэн 2 төрөлтэй. 1 дэх төрөл нь зөвхөн атомын задралын реакцаас энерги үйлдвэрлэдэг. Тиймэрхүү атомын задралын зэвсэгүүдийг ерөнхийдөө атомын бөмбөг буюу А-бөмбөг гэж нэрлэдэг. Тийм бөмбөгнүүдийн атомынх нь төвөөс энерги гарч байдаг. Атомын бөмбөгүүдэд маш их хэмжээний уран эсвэл плутоноор баяжуулсан амархан тэсэрдэг элментүүд агуулагдаж байдаг бөгөөд тэдгээр элементүүдийг цөмийн гинжин реакцийг маш хурдацтайгаар нэмэгдүүлж байхаар маш их хэмжээгээр авч цөмийн зэвсэгээ угсардаг. Ингэж угсрахдаа 2 төрлийн аргыг ашигладаг. 1. Нэг хэсэг элемент нь нөгөө хэсэгтээ цохилт түлхэлт өгч байхаар буюу галт зэвсгэн бүтэцтэй арга юм. 2. Химийн тэсрэх бодисыг олон дахин нягтруулж шахах арга буюу дотогш чиглэсэн тэсрэлттэй арга юм. Эхний арга нь сүүлийнхээсээ илүү боловсронгуйд тооцогддог бөгөөд зөвхөн плутон нь амархан тэсэрдэг материал байх тохиолдолд энэ аргыг ашигладаг. Цөмийн зэвсэг нь дэлбэрч дуусахаасаа өмнө өчүүхэн жижиг хэсэг бүр нь хэрэглэгдсэн байх явдал нь бүх л загварын цөмийн зэвсэгт тулгарч байгаа гол асуудал юм. Атомын бөмбөгнөөс гарч болох энергийн хэмжээ нь 1-500 мянган тоннтой тэнцүү байдаг.
2 дах төрлийн цөмийн зэвсэг нь цөмийн нэгдлийн реакцаас их хэмжээний энерги гаргадаг зэвсэг юм. Тиймэрхүү зэвсэгүүдийг ерөнхийдөө халуун цөмийн зэвсэг буюу устөрөгчийн бөмбөг /Н-бөмбөг/ гэж нэрлэдэг. Ингэхдээ изотоп болон устөрөгчийн хоорондох нэгдлийн урвалаар үүсдэг. Атомын цөмийн зэвсэгийг 6 улс туршсан байдаг. Үүнд: АНУ, Орос, Их Британи , БНХАУ, Франц ,Энэтхэг. Энэтхэг нь олон шат дараалалтайгаар халуун цөмийн зэвсгийг туршсан гэдэг нь маргаантай байгаа. Бусад төрлийн цөмийн зэвсэгүүд бас байдаг. Жишээлбэл жижиг хэмжээний нэгдлийн урвалыг ашиглан тэсрэлтийг бий болгож байдаг түлхэлттэй атомын зэвсэг байдаг. Түлхэлттэй бөмбөгөнд нэгдлийн урвалаар бий болсон нитронууд нь амтомын бөмбөгийн тэсрэлтийг нэмэгдүүлж байдаг. Зарим зэвсэгүүд нь өөр онцгой тохиолдлоор хийгддэг. Үүнд: Ниртоны бөмбөг. Энэ бөмбөг нь харьцангуй жижиг тэсрэлтйг үүзүүлдэг халуун цөмийн зэвсэг боловч их хэмжээний нитроны цацралыг бий болгож байдаг.
Тринитийн туршилт Тринити бол атомын цөмийн зэвсгийг туршсан анхны туршилт юм. Энэхүү ажиллагааг АНУ 1945 оны 7 сарын 16-нд Шинэ Мексикийн Сокоро хотоос зүүн өмнө тийш 56км зайд явуулжээ. Тринити нь дотогш чиглэсэн тэсрэлттэй плутон бөмбөгийг турших туршилт байсан юм. Цөмийн бөмбөгийн нууц нэр нь “Гаджет” байсан бөгөөд яг үүнтэй төстэй загвараар “Тарган эр”-г хийж 8 сарын 9-нд Японы Нагасаки хотыг бөмбөгдсөн билээ. Гаджед бол дэлхийн 2 дайны үед Манхаттаны төлөвлөгөөгөөр хэрэгжүүлсэн хамгийн анхны цөмийн туршилтын нууц нэр байсан бөгөөд 1945 оны 7 сарын 16 нд Тринитийн туршилтын газар туршсан. Тринитийн дэлбэрэлт нь нийтдээ 20кл тонны энергийг гаргасан бөгөөд ерөнхийдөө үүнийг атомын эрин үеийн эхлэл гэж үздэг.
Манхаттаны төлөвлөгөө Энэ нь дэлхийн 2-р дайны үед хийгдсэн цөмийн төлөвлөгөө юм. · Үйл ажиллагаа: 1942-1945 · Салбар: АНУ-ын инженериын корпус · Оролцогч : АНУ, Их Британи, Канад Манхаттаны төлөвлөгөө Дэлхийн 2 дайны үеийн буюу цөмийн хөгжлийн эхэн үед хийгдсэн. АНУ-ын удирдлаган дор бөгөөд Англи, Канад зэрэг улс оролцсон. Энэ нь Манхаттений Инженерийн тойрогт хийгдсэн ба АНУ-ын Цэргийн инженерийн корпусын хяналтан дор Генерал Леслие Гровын удирдлагаар 1942-1945 оны хооронд хийгдсэн. АНУ-ын физикч Роберт Оппенхеймэр судалгааны ажилыг хйисэн байна. Энэ ажил хийгдэх гол үндэслэл нь 1930 оноос Нацист Герман Цөмийн зэвсгийн судалгаа хийх болсноор юм. Судалгааны хөтөлбөр нь 1939 оноос эхэлсэн ба Манхаттаны төлөвлөгөөгөөр нийтдээ 130000 хүнийг ажлын байртай болгосон. Тухайн үедээ 2 тэрбум одоогийн хангаар 22 тэрбум доллар зарцуулсан. Үүний үр дүнд нь нэгдмэл бүтээгдэхүүнийг гаргасан ба маш том нууц бий болсон. Төсөл нь нийтдээ АНУ, Англи, Канадын 30 гаруй газар хийгдсэн. Энэ төслийн үед маш олон хүмүүс тагнуулч байсан байна. Ялангуяа ЗХУ, Франц, Англи.
Бяцхан жаал Бяцхан жаал
Цөмийн зэвсэг Төрөл Үйлдвэрлэсэн газар Америкийн Нэгдсэн Улс Онцлог 4,000 kg (8,900 паунд) Жин 3.0 метр (120 инч) Урт 710 мм (28 инч) Диаметр Дэлбэрэлтийн хүч
13–18 кило тонн (54–75*1012 Жоуль)
“Бяцхан жаал” бол 1945 оны 8-р сарын 6-ны өдөр Японы Хирошима хотод АНУ-ын нисэх хүчний хурандаа Paul Tibbets-ын жолоодож явсан онгоцоор хаясан атомын бөмбөгийн нууц нэр юм. Энэ бол зэвсгийн зориулалтаар ашигласан анхны атомын бөмбөг байсан ажээ. 2 дахь бөмбөг нь үүнээс 3 өдрийн дараа Нагасакид хаясан “Тарган эр” юм. Энэхүү бөмбөгийг дэлхийн 2-р дайны үеэр Манхаттаны төлөвлөгөөний дагуу үйлдвэрлэсэн бөгөөд уран 235-ын атом цөмийн задралаар их хэмжээний тэсрэлтийн хүчийг бий болгож байв. Хирошима дахь бөмбөгдөлт нь Тринитийн туршилтын дараах түүхэн дэхь 2 дахь цөмийн дэлбэрэлт бөгөөд хамгийн анхны уранд үндэслэсэн цөмийн зэвсэг байжээ. Ойролцоогоор нийт массынх нь 600 миллиграмм нь энерги болох бөгөөд нийтдээ 13-18 кило тоннтой тэнцэхүйц хэмжээний энергийг үүсгэж 140,000 орчим хүний амь насыг авч оджээ. Энэхүү загварын бөмбөгийг илүү нарийн хийцтэй плутоны бөмбөг “Тарган эр” шиг өмнө нь туршиж үзээгүй байна. Тэр үед баяжуулсан уран ховор байсан бөгөөд галт зэвсэгэн төрлийн уранын бөмбөгийн тиймэрхүү загвар нь турших шаардлагүйгээр ажиллана гэдэгт итгэж байжээ. “Бяцхан жаал нь” 3 метр урт, 71 см диаметртэй, 1800 кг жинтэй байжээ.
Тарган эр Тарган эр
Цөмийн зэвсэг Төрөл Үйлдвэрлэсэн газар Америкийн Нэгдсэн Улс Онцлог 4,630 кг (10,200 паунд) Жин 3.25 метр (10.7 фийт) Урт 1.52 метр (5 фийт) Диаметр Дэлбэрэлтийн хүч
21 кило тонн
“Тарган эр ” бол 1945 оны 8-р сарын 9-ны өглөөний 11:02 минутанд АНУ-ын Японы Нагасаки хотод дэлбэлсэн атомын бөмбөгийн нууц нэр юм. Энэ бөмбөг бол Хүн төрөлхтний дайн байлдааны түүхэнд хэрэглэсэн хоёрхон цөмийн зэвсгийн нэг бөгөөд цөмийн бөмбөгийн 3дахь туршилт байжээ. “Тарган эр” хэмээх нэр нь ерөнхийдөө“Тарган эр” загварт үндэслэсэн эрт үеийн Америкийн цөмийн зэвсэгийн загвартай холбоотой юм. Энэ загвар нь плутоны цөм агуулсан дотогш чиглэсэн тэсрэлт бүхий цөмийн зэвсэг бөгөөд түүнээс 1 сарын л өмнө Шинэ Мексикийн элсэн цөл Тринитид туршиж байсантай төстэй байжээ. “Тарган эр” хэмээх үг нь Винстон Черчилийн нэрээр нэрлэгдсэн байж магадгүй гэх боловч Роберт Сербер /Манхатаны төлөвлөгөөнд оролцсон физикч/ өөрийн эрдэм шинжилгээний өгүүлэлдээ “Тарган эр” нь тарган, дугуй хэлбэртэй байсан учраас 1941 онд гарсан Мальтийн шонхор хэмээх киноны Sydney Greenstreet-ийн дүр болох Kasper Gutman-ий нэрээр нэрлэсэн хэмээн бичжээ. “Тарган эр”-ийн угсралтын загвар нь үндсэндээ 1945 оны 7-р сард Тринитийн туршилтанд дэлбэлж байсантай ижил байжээ. “Тарган эр”-ийг Нагасаки хотын дээр далайн түвшнээс дээш 550 м орчимд дэлбэлсэн бөгөөд ахмад Чарлес Свинийгийн жолоодож явсан B-29 бөмбөгдөгч онгоцоор дээрээс хаяжээ. Бөмбөгийн энерги нь 21 кило тонн буюу 88*1012 жоуль байсан бөгөөд Нагасаки уулархаг газар нутагтай учраас харьцангуй тэгш гадаргуутай Хирошимаагаас арай бага газар нутгийг хамарчээ. Үүнээс болж ойролцоогоор 39,000 хүн газар дээрээ нас барж, 25000 гаруй хүн шархтаж бэртсэн байна.
Дараа нь дэлбэрэлтийн долгионоос болж мянга мянган хүн нас барж, цацраг идэвхит туяанд хордон зуун зуун хүн насаараа зовж шаналах болжээ. Нагасаки хотын тэнгэрт асар хүчтэй гялбаж, хэдхэн мөчийн дотор хэдэн мянган хүний амийг авч одсон энэ цөмийн бөмбөг хамгийн их хор хөнөөл учруулсан 3 довтолгооны нэг байсан бөгөөд 1945 оны 3-р сарын 9-10 онд Токёо руу мөн довтолсон байдаг. Энэхүү бөмбөг нь 128 инч буюу 3,3 метр урт, 1,5 метр диаметртэй, 10200 паунд буюу 4600 кг жинтэй байжээ. Нэрнээс нь ч харвал түүнээс 3 өдрийн өмнө Хирошимад хаясан “Бяцхан Жаал”-аас 2 дахин өргөн боловч жингийнхээ хувьд түүнээс 15-хан хувиар л илүү байжээ.
Олон улсын аюулгүй байдал дах цөмийн зэвсгийн асуудал Îëîí óëñûí ø¿¿õ èéì òºðëèéí çýâñãèéã õýðýãëýõ íü õóóëü ¸ñíû ýñýõ òàëààð ÿìàð íýãýí õýì õýìæýý áàéõã¿é ãýæ òîäîðõîéëñîí.1961 îíä ͯÁ-ýýñ öºìèéí çýâñýãèéã õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ õýä õýäýí òîãòîîë ãàðãàñàí. Òóõàéí ¿åèéí ÇÕÓ áîëîí ÀÍÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí 1971 îíû öºìèéí äàéíû àþóëûã áàãàñãàõ òóõàé, 1973 îíû öºìèéí äàéíûã òàñëàí çîãñîîõ òóõàé çºâøèëöºë¿¿ä íü áîäèòîé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí.1968 îíû öºìèéí çýâñýãèéã ò¿ãýí äýëãýð¿¿ëýõã¿é áàéõ òóõàé ãýðýýíä äèéëýíõ óëñ îðíóóä îðñîí þì. Öºìèéí çýâñýã ýçýìøèæ áóé òîì ã¿ðí¿¿ä çýâñýãã¿é óëñóóäàä ò¿¿íèéã äàìæóóëàí ºãºõã¿é, íºãºº òàë íü àâàõã¿é, ¿éëäâýðëýõã¿é ãýæ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. ͯÁ-ûí Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí ãýðýýã áàòëàõààñ ºìíº öºìèéí çýâñýãòýé óëñ çýâñýãã¿é óëñûí ýñðýã ò¿ðýìãèéëýë ¿éëäýõã¿é áàéõ áàòàëãàà ãàðãàæ ºãºõèéã óðèàëñàí òîãòîîë ãàðãàñàí. Öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñ íü öºìèéí çýâñýãèéã õÿçãààðëàõ, öºìèéí çýâñýãã¿é óëñóóäûí àþóëã¿é áàéäàëä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. 1967 îíä Ëàòèí Àìåðèêò öºìèéí çýâñýã õýðýãëýõã¿é áàéõ ãýðýý ãàð÷ öºìèéí çýâñýãýýñ àíãèä á¿ñ ãýæ çàðëàñàí. Îðîëöîã÷èä íü öºìèéí çýâñýã îëæ àâàõã¿é, ¿éëäâýðëýõã¿é, òóðøèõã¿é èéìýðõ¿¿ ¿éëäëèéã áóñàä îðíóóä íü õèéõèéã çºâøººðºõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéíà. Ãýðýýíèé íýìýëò 2 ïðîòîêîëüд öºìèéí çýâñýã á¿õèé 5 ãàðûí ¿ñýã çóðæ Ëàòèí Àìåðèêèéí öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ãýðýýíèé ãèø¿¿í îðíóóäûí ýñðýã öºìèéí çýâñýã õýðýãëýõã¿é , ñ¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí.2 äàõü öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñ íü Íîìõîí äàëàéä áàéãóóëàãäñàí. 1985 îíä Íîìõîí äàëàéí ºìíºä õýñýãò öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñèéí òóõàé ãýðýý /Ðàðàòîíãà / áàéãóóëñàí. Ýíýõ¿¿ á¿ñèéí ãýðýý íü á¿õ òàëààðàà Òëàòåëîëêîãûí ãýðýýòýé èæèë áºãººä ãàãöõ¿¿ á¿ñèéí ãýñýí õýì õýìæýý íýìæ îðóóëñàí. Öºìèéí çýâñãèéã ãàçàð ç¿éí õóâüä õÿçãààðëàäàã ººð áóñàä õýä õýäýí á¿ñ¿¿ä áèé. • ÿâóóëäàã.
1959 îíû Àíòàðêòèäûí òóõàé ãýðýý öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà
• 1967 îíû ñàíñàðûí òóõàé ãýðýý. Òîéðîã çàìä áîëîí ñàíñàрûí îðîí çàéä öºìèéí çýâñýã îðóóëæ áîëîõã¿é. • 1979 îíû ñàðíы òóõàé ãýðýý. Òýíãýðèéí ýðõñ¿¿ä äýýð öºìèéí çýâñýã áàéðëóóëàõûã õîðèãëîñîí. • 1971 оíû ãýðýýãýýð äàëàé, òýíãèñèéí ¸ðîîë áîëîí ò¿¿íèé õýâëèéä öºìèéí çýâñýã áàéîëóóëàõûã õîðèãëîñîí. 1963 îíû Ìîñêâàãûí ãýðýýãýýð öºìèéí çýâñýãèéã àãààð мàíäàë, ñàíñàрûí îðîí çàéä áîëîí óñàí äîîð òóðøèæ áîëîõã¿é ãýæ çààñàí. ̺í òóðøèëò õèéõ ÿâäëûã á¿ðýí õîðèãëîõîîð çýõýæ áàéíà. Ñòðàòåãèéí çýâñýãèéã õîðîãäóóëàõ òàëààð õóó÷èí ÇÕÓ, ÀÍÓ õîîðîíä áîäèòîé àëõàìóóä øàт äàðààëàí õèéãäýæ áàéæýý. Åðäèéí çýâñýãëýëèéã õîðîãäóóëàõ ¿éë ÿâö øèíý òóòàì áàéíà.Ýíý òàë äýýð 1990 îíû åðäèéí çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé Åâðîïûí ãýðýýã àìæèëòòàé øèíý áîëãîìîîð áàéíà. Ãýðýýíä õóóðàé çàìûí áîëîí àãààðûí õ¿÷íèéã ¿ëýмæõýí õýìæýýãýýð õîðîãäóóëàõ òóõàé çààæýý.
Цөмийн зэвсгийг хураах асуудал Ийт зэвсгийг хураах нь хүн төрөлхтний соёл иргэншил оршин тогтнох нөхцлийг хангахтай шууд холбоотой. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн анхны чуулган дээр атомын зэвсгийг устгах асуудлаар эхнийхээ тогтоолыг гаргасны нэг учир нь үүнд оршино. Цөмийн дайныг хэзээ ч гаргаж болохгүй гэдгийг одоо нийтээр зөвшөөрсөн. Энэ зорилгод хүрэх хамгийн найдвартай арга нь цөмийн зэвсгийг бүрэн хориглох явдал юм.Өөрөөр хэлбэл энэ төрлийн зэвсгийг турших, хэрэглэх, үйлдвэрлэхийг хориглож хуримталсан нөөцийг нь устгах явдал юм. Цөмийн зэвсэг хэрэглэхийг хориглох асуудал: ОУЭЗ ердийн нөхцөлд зэвсэг хэрэглэхийг хориглосон ерөнхий хэм хэмжээ тогтоосон. Цөмийн зэвсэг хэрэглэхийг хориглох асуудлыг энэхүү хэм хэмжээнд хамааруулж болох боловч түүний онцгой аюулыг харгалзан тусгай гэрээгээр хориглох нь илүү баталгаатай юм. Эдүгээ, цөмийн зэвсэг хэрэглэхийг хориглох талаар олон улсын гэрээ байгуулж биелүүлэх хэм хэмжээ тогтоох хойшлуулшгүй зорилт тулгарч байна. Цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүд олон улсын гэрээ байгуулахыг хүлээхгүйгээр энэ зэвсгийг хэрэглэхгүй байх тунхаглал гаргавал уг зорилгод хүрэхэд дөхөм болох нь тодорхой. Цөмийн зэвсэг туршихийг хориглох тухай: энэ зорилгод хүрэх үйлсэд Цөмийн зэвсэгт Агаар мандал, Сансар огторгуй, Усан доор Туршихийг хориглох тухай гэрээ анхны чухал алхам болсон. Цөмийн аливаа төрлийн туршилт бүх орчинд хийхийг хориглох гэрээг 1996 онд байгуулсан нь түүхэнд ач холбогдолтой алхам болсон.Түүнийг хүчин төгөлдөр болоход нь Энэтхэг, Пакистаны талаас учруулж байгаа саадыг арилгах асуудал байгаа юм. Энэ гэрээнд нэгдэн орохоос татгалзаж байгаа эдгээр 2 орон 1998 онд цөмийн туршилтийг хийсний учир дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн хүчтэй даралт шахалтанд автаж байр суурьд нь нааштай өөрчлөлт гарах байдал ажиглагдаж байна. Цөмийн зэвсэгийг дэлгэрүүлэхгүй байх асуудал: 1968 онд Цөмийн зэвсгийг дэлгэрүүлэхгүй байх тухай гэрээ байгуулагдаж 1970 онд хүчин төгөлдөр болсноор энэ хөнөөлтэй зэвсэг түгэхэд саад тавьсан эрх зүйн хэм хэмжээ буй болсон. Энэ гэрээнд оролцонч улсуудад 2 төрлийн гол үүрэг оногдуулсан. а) цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүд бусад улс гүрэнд цөмийн аливаа хэрэгсэл дамжуулахгүй, мөн цөмийн зэвсэгтэй болоход нь туслахгүй байх. б) цөмийн зэвсэггүй гүрнүүд бие дааж цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэхгүй, мөн бусдаас тийм зэвсэг авахаас татгалзах үүрэг авсан юм.Үл дэлгэрүүлэх гэрээний биелэлтийн байдлыг хэлэлцэх хурлыг 5 жил тутамд хийж байхаар анхнаас нь тогтоосон. Эдгээр нь үл дэлгэрүүлэх дэглэмийг өргөтгөн бататгах арга замыг их анхааран хэлэлцдэг. Òóõàéëáàë: • Ãýðýýã ò¿ãýýìýë áîëãîõ ÿëàíãóÿà öºìèéí çýâñýãòýé áîëîí òèéì çýâñýã ¿éëäâýðëýõ ÷àäàâõèòàé óëñûã ò¿¿íä îðîëöóóëàõ àñóóäàëä îíöãîé àíõààðäàã.
• ýçýëäýã.
ÌÀÃÀÒÝ-ãèéí áàòàëãààíû ñèñòåìèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëò ÷óõàë áàéð
• Öºìèéí ìàòåðèàë, òîíîã òºõººðºìæ, òåõíîëîãèéã äàìæóóëàõàä òàâèõ õÿíàëòûã õ¿÷òýé áîëãîõîä èõýýõýí àíõààðäàã. • C-ä äóðüäñàí ç¿éëñèéã òåððîðèñò þìóó áóñàä õîðîõ çîðèëãîîð àøèãëàõ àþóëààñ ñýðãèéëýõ àñóóäàëä ÿëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí ¿åä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéíà. • áîëæ èðæýý.
Öºìèéí çýâñýãã¿é óëñóóäûí àþóëã¿é áàéäëûã íàõãàõ íü õàìãèéí ÷óõàë çîðèëòûí íýã
¯ë äýëãýð¿¿ëýõ ãýðýýíèé ¿éë÷ëýõ õóãàöààã áàéíãûí áîëãîõ òóõàé ãýðýýã 1995 îíä áàéãóóëñàí. Öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñèéí òóõàé: Àëèâàà íóòàã äýâñãýð, îðîí çàéã öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñ áîëãîõ íü óг çýâñãèéí òàðõàëòûã õÿçãààðëàõ, óëñ ã¿ðíèé èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý ïðàêòèêèéã íýëýýä äýëãýðýíã¿é õýðýãëýõ áîëñîí. 1967 îíä áàéãóóëñàí ñàíñðûí óóäìûí òóõàé ãýðýýãýýð òýíä öºìèéí áîëîí ¿é îëíîîð õºíººõ áóñàä çýâñãèéã áàéðëóóëàõûã õîðèãëîõ äýãëýì òîãòîîñîí. Äàëàé òýíãèñèéí ¸ðîîë, ò¿¿íèé õýâëèéä òýäãýýð çýâñãèéã áàéðëóóëàõûã õîðèãëîñîí ãýðýýã 1971 îíä áàéãóóëæ 1972 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëãîñîí. Ëàòèí Àìåðèêò öºìèéí çýâñãèéã õîðèãëîõ ãýðýýã óã òèâèéí 18 óëñ áàéãóóëñàí íü 1969 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí. Òëàòåëîëêèéí ãýæ íýðøñýí ýíý ãýðýýíä îðîëöîã÷èä íü ººðèéí íóòàã äýâñãýðò öºìèéí çýâñýã õàäãàëàõ, õýðýãëýõ, òóðøèõèéã õîðèãëîõ, òèéì çýüñýã ¿éëäâýðëýõã¿é , áóñäààñ àâàõã¿é áàéõ ¿¿ðýã àâñàí. Ýíý ãýðýýãýýð áóé áîëñîí ñòàòóñûã õ¿íäýòãýõ òóõàé ïðîòîêîëä öºìèéí çýâñýãòýé ã¿ðýí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí. Õàðèí ýíý ãýðýýíä Ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì òîì îðîí îðîëöîîã¿é áàéãàà íü ò¿¿íèé çààëòûã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõýä òîòãîð áîëîõ òàëòàé þì. Íîìõîí äàëàéí ºìíºä õýñãèéã öºìèéí çýâñýãã¿é á¿ñ áîëãîí çàðëàñàí ãýðýý 1986 îíû 12 ñàðä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí. Ýíý ãýðýýãýýð óã á¿ñèéí 11 îðîí äîîð äóðüäñàí ¿¿ðýã àâñàí. ¯¿íä: öºìèéí àëèâàà äýëáýðýõ áàéãóóëàìæèéã ¿éëäâýðëýõã¿é, îëæ àâàõã¿é, ýçýìøèõ áóþó ìýäýëäýý áàéëãàõã¿é, íóòàãòàà áàéðëóóëàõ áóþó òóðøèõã¿é, á¿ñèéí õÿçãààð äîòîð öàöрàã èäýâõèòýé áîäèñ áàéðëóóëàõã¿é áàéõ çýðýã þì.Цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүдэд хандаж гаргасан 3-н нэмэгдэл протоколд энэ бүсийн орнуудын эсрэг цөмийн зэвсэг хэрэглэхгүй, хэрэглэхээр заналхийлэхгүй, нутаг дэвсгэр дээр нь цөмийн аливаа байгууламжийг туршихгүй байх , энэ бүсийн статусыг хүндэтгэх үүрэг авахыг уриалсан. 1995.12 сард АСЕАН-ы гишүүн орнууд Зүүн Өмнөд Азийг цөмийн зэвсэггүй бүс болгох тухай гэрээнд гарын үсэг зурсан. Гэрээгээр авсан үүрэг болон цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүдэд тавьсан нөхцөл санал нь дээрхтэй бүхэлдээ төстэй юм.Африк тивийг цөмийн зэвсэггүй бүс болгох тухай гэрээний төслийг НҮБ-аас Африкийн Нэгдлийн Байгууллагатай хамтран байгуулсан мэргэжилтний хэсэг боловсруулсныг Африкийн орнууд 1996 онд баталснаар Пелиндабагийн гэрээ гэдэг нэртэй шинэ чухал баримт бичиг буй болсон.
Ерөнхий Ассамблейн 50 дугаар чуулган энэ гэрээг сайшаагаад түүнийг дэмжихийг цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүдэд уриалсан. Трателолкийн, Раротогийн дээр өгүүлсэн бусад гэрээг баталгаажуулах протоколуудад цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүд гарын үсэг зурж нотлох талаар сүүлийн үед мэдэгдэхүйц ахиц гарч байна. Дэлхийн бусад хэсэгт тухайлбал Төв ба Хойд Европын, Ойрхи дорнод, Төв Азид цөмийн зэвсэггүй бүс буй болгох санал гарсан. Монгол улс өөрийн нутаг дэвсгэрийг цөмийн зэвсэггүй бүс болгож 1992 онд зарласан. Үүнийг цөмийн зэвсэгтэй таван гүрэн, мөн Эвсэлд Үл Нэгдэх Хөдөлгөөн дэмжсэн. Улс төрийн ийм дэмжлэгийг эрх зүйн үндэстэй болгож батлахын тулд манай тал сүүлийн жилүүдэд нэлээн чармайлт гаргасан боловч цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүд тийм баталгаа өгөхөөс зайлсхийж ирэв. Ийм нөхцөлд Монгол улсын гадаад аюулгүй байдал, цөмийн зэвсэггүй статусыг баяжуулан бэхжүүлэхэд хамтран ажиллахыг НҮБ-ын бүх гишүүн, түүний дотор цөмийн зэвсэгтэй гүрнүүдэд уриалсан тогтоолыг Ерөнхий Ассамблей 1998 онд манай санаачилгыг үндэслэн гаргасан нь чухал үйл явдал болсон. Энэ нь Ази тив тухайлбал зүүн хойд азид тогтвортой байдлыг хангахад дөхөм үзүүлэх үүрэг гүйцэтгэх нэг хүчин зүйл болох бололцоотой юм.
Цөмийн дайныг сэргийлэх, улс гүрний итгэлцлийг бэхжүүлэх асуудал Олон улсын аюулгүй байдлыг хангах хэрэгт улс гүрний итгэлцлийг бэхжүүлэх арга хэмжээ олон талын ач холбогдолтой болж, үүрэг нь улам нэмэгдэж байна. Зэвсэг хураах үйлсэд ч эерэг нөлөө үзүүлэх чадвартай. Цөмийн зэвсгийг хорогдуулах, үл дэлгэрүүлэх, тийм зэвсэггүй бүс байгуулах зэрэг салбарт бүрэлдэж байгаа ОУЭрх зүйн хэм хэмжээ нь цөмийн зайныг сэргийлэх итгэлцлийг бэхжүүлэх зорилтод үйлчилж байгаа юм. Сүүлийн үед цөмийн дайныг сэргийлэх зорилготой тусгай хэлэлцээрийн систем бүрэлдэн тогтож байна. Эдгээрийн нэг хэсэг нь дайны аюулыг сэрэмжлэлийн тулд авах тодорхой арга хэмжээний тохиролцоо байдаг. Жишээ нь цөмийн дайныг урьдаар сэргийлэх асуудлаар АНУ, ЗХУ-ын хооронд 1973 онд байгуулсан хэлэлцээрээр тийнхүү сэрэмжлэхийн тулд бүхий л бололцоотой арга хэмжээ авч байх үүрэг 2 тал авсан. Нөгөө хэсэг нь ослоор юм уу командлалын зөвшөөрөлгүйгээр цөмийн зэвсэг хэрэглэх тохиолдлыг гаргахгүй байх механизмыг буй болгоход чиглэсэн байна. Ийм хэлэлцээрийг ЗХУ-аас АНУ-тай 1971 онд Францтай 1976 онд Англитай 1977 онд тус тус байгуулсан.Цөмийн ослыг багасгах төвүүд буй болгох хэлэлцээрийг АНУ ба ЗХУ 1987 онд байгуулсан байна. 1990 онд Парист болсон дээд хэмжээний уулзалтаас мөргөлдөөнийг сэргийлэх төв байгуулсан. Уг төв Европ дахь цэрэг-улс төрийн байдлыг хянан мэдэж хүчний тэнцвэрт бага ч гэсэн өөрчлөлт гарвал зохицуулах талаар арга хэмжээ төлөвлөж байх үүрэгтэй. Аюулгүй байдлыг хангахад цэргийн салбарт итгэлцлийг бэхжүүлэх ажиллагаа онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг. Европын Аюулгүй байдал, Хамтын ажиллагааны Байгууллагын гишүүн улсууд энэ чиглэлээр олон янзын арга хэмжээ авч ирсэн. Тухайлбал доор дурьдсан зүйлүүдийн талаар бие биедээ урьдчилан мэдээлж байх журам тогтоосон байна. Үүнд а) хуурай замын
цэргийн том хэмжээний сургуулилалтын талаар б) хөрш улсын нутагт ойр газар хийх ердийн хэмжээний сургуулилалтын талаар в) цэргийн ихээхэн хэмжээний хөдөлгөөний талаар тус тус урьдаас мэдэгдэж байх болсон. Цэргийн сургуулилтын үед ажилчид, төлөөлөгчид харилцан илгээх аргыг өргөн хэрэглэдэг болсон. Хамтарсан сургуулилалт хийх явдал улам өргөжиж байна. Тэр ч байтугай 17 мянгаас илүү бүрэлдэхүүнтэй цэргийн шилжилт хөдөлгөөн хийхэд ажиглагч оролцуулах журамтай болсон. Бас цэргийн талын үйл ажиллагааны жил бүрийн төлөвлөгөөг солилцож байх журам тогтсон. Газар дээр нь хийх шалгалтын өргөн систем тогтоосон. Цэргийн салбарт итгэлцлийг бэхжүүлэх асуудлаар нэг талаас Казахстан, Кыргызстан, Оросын холбоо, Тажикистан, нөгөө талаас БНХАУ-ын хооронд 1996 онд байгуулсан Шанхайн хэлэлцээрт бүхэлдээ дээл дэрьдсан үзэл санаа баримтлал олонх арга хэмжээг тусгасан байна. Түүнд бас доор дурдсан өвөрмөц заалт оржээ. Үүнд: а) итгэлцлийн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх бүсийг хилийн шугамаас 2 тийш 100 км-ээр тогтоосон б) бие биеийн эсрэг чиглэсэн байдалтай байлдааны сургууль хийхгүй байхыг заасан. в) хилийн цэргүүд хил зөрчигчидтэй хүнлэг бусаар, бүдүүлэгээр харьцахыг хориглосон заалт зэрэг орсон. Харин газар дээр нь шалгалт явуулах тохиролцоо ороогүй. Шанхайн хэлэлцээр нь манай улсыг шууд тойрон гео-орчинд, Төв Азид мөн Ази, Номхон далайн бүсэд цэргийн талаар итгэлцлийг бэхжүүлэхэд зохих хувь нэмэр оруулах ач холбогдолтой. Итгэлцлийг бэхжүүлэх чухал арга хэмжээний дотор зэвсгийн худалдааг хязгаарлах, яваандаа зогсоох асуудал орж байгаа юм. Үүнтэй холбогдуулан дурдахад, энгийн зэвсгийн худалдааны талаар НҮБ-д бүртгэл хөтлөх тухай тогтоол Ерөнхий Ассамблей 1991 онд гаргасан нь энэ зорилгод тус болох нэг алхам болсон.
Улс
Стратегийн цөмийн зэвсэг
Стратегийн бус цөмийн зэвсэг
Нийт цөмийн зэвсэг
Хятад
20
390
410
Франц
384
80
464
Энэтхэг
0
60+?
60+?
Израйль
0
200+?
200+?
Пакистан
15-25?
0
15-25?
Орос
~ 6,000
~ 4,000
~10,000
Англи
185
0
185
АНУ
7,200
~ 3,300
~10,500
Цөмийн зэвсгийн тоогоор АНУ тэргүүлж байна. Цөмийн зэвсэгтэй орнууд
Цөмийн зэвсгийн тоо
Туршсан тоо
АНУ
10600 орчим
920
Орос
700 орчим
640
Франц
350 орчим
180
Израйл
100-200 орчим
-
Хятад
400 орчим
35
Англи
200 орчим
42
Пакистан
48 орчим
7
Энэтхэг
40-90 орчим хийх боломжтой
6
Хойд солонгос
Мэдээлэл байхгүй
2
Дэлхийг сөнөөе гэвэл хэдэн ширхэг цөмийн зэвсэг хэрэгтэй вэ?
ДЭЛХИЙН НИЙТ ГАЗРЫН ХЭМЖЭЭ НЬ 148,940,000 km² БӨГӨӨД ҮҮНИЙГ 12,5ХУВЬД НЬ ХҮН ТӨРӨЛХТӨН АМЬДАРДАГ.
ДЭЛХИЙ ДЭЭРХИ ХАМГИЙН ХҮЧТЭЙ ЦӨМИЙН ЗЭВСЭГ БОЛОХ В83 НЬ ХИРОШИМИД ХАЯСАН ЦӨМИЙН ЗЭВСГЭЭС 200 ДАХИН ХҮЧЭЙ БУЮУ НИЙТ 14.9 km² ГАЗРЫГ УСТГАХ ЧАДВАРТАЙ ЮМ.
ТЭГВЭЛ ДЭЛХИЙГ СӨНӨӨЕ ГЭВЭЛ ХЭДЭН ЦӨМИЙН ЗЭВСЭГ БАЙХ ШААРДЛАГАТАЙ ВЭ?
ХАРСАНЧЛАН 1,241,166 ШИРХЭГ В83 ЦӨМИЙН ЗЭВСЭГ ХЭРЭГТЭЙ ЮМ БАЙНА. ДЭЛХИЙ ДЭЭР БАЙГАА НИЙТ ЦӨМИЙН ЗЭВСГИЙН ТОО БОЛ 10,227Ш ЮМ БАЙНА.
ДЭЛХИЙН ХҮН АМЫН 50 ХУВЬ НЬ ХОТОД АМЬДАРДАГ БӨГӨӨД ТЭД НАРЫГ УСТГАЯ ГЭВЭЛ 99.293Ш ЦӨМИЙН ЗЭВСЭГ БАЙХАД Л ХАНГАЛТТАЙ ЮМ БАЙНА. ОДОО БАЙГАА НИЙТ ЦӨМИЙН ЗЭВСГЭЭР ДЭЛХИЙН 10 ХУВААСНЫ НЭГИЙГ НЬ УСТГАХ БОЛОМТЖОЙ ЮМ БАЙНА.