ARTETERAPIA

Z PRZEDMOW Y

Cathy A. Malchiodi

Powszechnie przyjmuje się, że ekspresja artystyczna jest metodą wizualnego wyrażania myśli i uczuć, które są zbyt bolesne, by ubrać je w słowa. Twórcze działanie wykorzystuje się również w psychoterapii i poradnictwie psychologicznym nie tylko dlatego, że posługuje się innym językiem, ale także dlatego, iż w naturalny sposób ułatwia ludziom, niezależnie od ich wieku, analizowanie emocji i przekonań, zmniejszanie stresu, rozwiązywanie problemów i konfliktów oraz poprawę samopoczucia.

pod r eda kcj ą

Cathy A. Malchiodi

Niniejsza publikacja ma pomóc w lepszym zrozumieniu arteterapii i jej praktycznych zastosowań, a także pokazać możliwości oraz skuteczność wykorzystania technik arteterapeutycznych u różnych grup pacjentów. W książce kompleksowo przedstawiono metodologię i praktykę w oparciu o liczne przypadki kliniczne, różnorodność koncepcji i źródeł wiedzy. Analizę praktyczną arteterapii rozwojowej wzbogacono o podejście „neurosekwencyjne” pokazujące, jak bieżące informacje na temat ludzkiego mózgu mogą wpływać na współczesne zastosowania arteterapii.

PODR ĘCZNIK

www.universalis.com.pl

PODR ĘCZNIK

p od r eda k c j ą

%CVJ[ # /CNEJKQFK

PODR ĘCZNIK

Tytuł oryginału: Handbook of Art Therapy (second edition) Przekład: Emilia Bochenek Redakcja językowa: Beata Żukowska Korekta i indeks: Magdalena Kirska-Okuniewska Redakcja techniczna: Magdalena Hinz Projekt i wykonanie okładki: Sandra Dudek

Copyright © 2012 The Guilford Press A Division of Guilford Publication, Inc. Published by arrangement with The Guilford Press Copyright © for the Polish edition by Harmonia Universalis, 2012

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody wydawnictwa Harmonia Universalis.

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: universalis@universalis.com.pl Harmonia Universalis należy do Grupy Wydawniczej HARMONIA, którą tworzą trzy wydawnictwa: Wydawnictwo Harmonia, Harmonia Universalis i Wydawnictwo Józef Częścik.

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.universalis.com.pl

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.

Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

ISBN 978-83-7744-073-5 Gdańsk 2014 – Wydanie I

Spis treści O redaktorze

8

Autorzy tomu

9

Podziękowania Przedmowa

11

12

CZĘŚĆ I. ARTETERAPIA JAKO NAUKA I SZTUKA Wprowadzenie

19

Rozdział 1. Krótka historia arteterapii Randy M. Vick

22

Rozdział 2. Arteterapia i mózg 36 Cathy A. Malchiodi Rozdział 3. Materiały i media plastyczne wykorzystywane w arteterapii Cathy A. Malchiodi

48

Rozdział 4. Arteterapia w praktyce. Etyka, dowody i wrażliwość kulturowa Cathy A. Malchiodi CZĘŚĆ II. ARTETERAPIA – PODEJŚCIA KLINICZNE Wprowadzenie

79

Rozdział 5. Teorie psychoanalityczne, analityczne i relacji z obiektem Cathy A. Malchiodi Rozdział 6. Podejścia humanistyczne Cathy A. Malchiodi

103

Rozdział 7. Terapie poznawczo-behawioralne oraz ciała i umysłu Cathy A. Malchiodi i Aimee Loth Rozum

5

117

83

65

Spis treści

Rozdział 8. Terapia narracyjna i skoncentrowana na rozwiązaniu Shirley Riley i Cathy A. Malchiodi Rozdział 9. Arteterapia rozwojowa Cathy A. Malchiodi

133

144

Rozdział 10. Terapia ekspresyjna i podejścia multimodalne Cathy A. Malchiodi

162

CZĘŚĆ III. ZASTOSOWANIE ARTETERAPII W LECZENIU DZIECI I MŁODZIEŻY Wprowadzenie

177

Rozdział 11. Rysowanie i opowiadanie historii w psychoterapii dzieci Masahiro Tanaka i Madoka Takada Urhausen

183

Rozdział 12. Wykorzystanie rysunku w krótkoterminowej terapii traumy William Steele i Caelan Kuban

199

Rozdział 13. Arteterapia i ludoterapia dzieci wykorzystywanych seksualnie Eliana Gil Rozdział 14. Arteterapia w leczeniu ADHD Diane S. Safran

232

Rozdział 15. Arteterapia dzieci ze spektrum autyzmu Robin L. Gabriels i Lyndsay J. Gaffey Rozdział 16. Arteterapia medyczna dzieci Tracy Councill Rozdział 17. Arteterapia nastolatków Gretchen Miller

214

246

264

285

CZĘŚĆ IV. ZASTOSOWANIA KLINICZNE ARTETERAPII W LECZENIU DOROSŁYCH Wprowadzenie

305

Rozdział 18. Sztuki wizualne w pomocy psychologicznej Samuel T. Gladding Rozdział 19. Kreatywność a starzenie się Cathy A. Malchiodi

309

323

Rozdział 20. Arteterapia osób dorosłych z poważną chorobą psychiczną Susan Spaniol

337

Rozdział 21. Arteterapia w leczeniu uzależnień. Kreatywność a redukcja wstydu 353 Marie Wilson 6

Spis treści

Rozdział 22. Arteterapia weteranów wojennych i personelu wojskowego Cathy A. Malchiodi

373

Rozdział 23. Arteterapia a przemoc domowa 390 Cathy A. Malchiodi i Gretchen Miller CZĘŚĆ V. ZASTOSOWANIA KLINICZNE ARTETERAPII W TERAPII GRUP, RODZIN I PAR Wprowadzenie

407

Rozdział 24. Arteterapia grupowa. Podejście interaktywne Diane Waller Rozdział 25. Tematy dla grup arteterapeutycznych Marian Liebmann

410

427

Rozdział 26. Terapia grupowa dzieci wykorzystywanych seksualnie P. Gussie Klorer

444

Rozdział 27. Zastosowanie arteterapii w grupach wsparcia dla pacjentów onkologicznych 460 Cathy A. Malchiodi Rozdział 28. Arteterapia rodzin i par Cathy A. Malchiodi

474

Rozdział 29. Arteterapia grupowa dzieci w żałobie Aimee Loth Rozum

488

CZĘŚĆ VI. OCENA PACJENTA W OPARCIU O SZTUKI WIZUALNE Wprowadzenie

503

Rozdział 30. Krótki przegląd metod diagnostycznych opartych na sztukach wizualnych 504 Cathy A. Malchiodi Rozdział 31. Co może powiedzieć nam sztuka, a czego nie Frances F. Kaplan

515

ANEKS A. Tytuły zawodowe, edukacja, superwizja oraz standardy praktyki i etyki zawodowej 528 ANEKS B. Źródła informacji 564 ANEKS C. Objaśnienia tytułów zawodowych obowiązujących w krajach anglojęzycznych 567 Indeks

570 7

O redaktorze Doktor Cathy A. Malchiodi jest dyplomowaną arteterapeutką, której kwalifikacje zostały potwierdzone przez amerykańską komisję Art Therapy Credentials Board (ATR-BC1) oraz inne instytucje zajmujące się arteterapią na terenie Stanów Zjednoczonych (LPAT2, LPCC3). Cieszy się międzynarodowym uznaniem jako specjalista w dziedzinie arteterapii dzieci, dorosłych i rodzin. Jest autorką wielu książek, między innymi The Art Therapy Sourcebook, Understanding Children’s Drawings i Breaking the Silence: Art Therapy with Children from Violent Homes, oraz redaktorem Creative Interventions with Traumatized Children. Napisała także ponad siedemdziesiąt artykułów i rozdziałów książek. Na całym świecie wygłosiła przeszło 350 wykładów poświęconych arteterapii. Doktor Malchiodi na stałe pracuje na Uniwersytecie Lesley, ale prowadzi także wykłady na innych uczelniach w Stanach Zjednoczonych i za granicą.

Jest założycielką Trauma-Informed Practices Institute. Swoją wiedzą i umiejętnościami dzieli się z różnymi osobami i instytucjami zainteresowanymi arteterapią. Udziela konsultacji przede wszystkim na temat zastosowania arteterapii w interwencji kryzysowej, pomocy ofiarom katastrof i ochronie zdrowia, nie tylko psychicznego. Zasiada w zarządzie organizacji takich jak American Counseling Association, Association for Humanistic Counseling, International Child Art Foundation i Alzheimer’s Association. Jest prezesem organizacji non profit Art Therapy Without Borders wspierającej inicjatywy i usługi arteterapeutyczne na całym świecie. Jako jedyna dr Malchiodi otrzymała wszystkie trzy najważniejsze odznaczenia Amerykańskiego Stowarzyszenia Arteterapii w uznaniu za pracę kliniczną i naukową (Distinguished Service Award, Clinician Award i Honorary Life Member Award). Została także wyróżniona przez organizację Kennedy Center and Very Special Arts w Waszyngtonie.

1

2

3

Board Certified Art Therapist – tytuł potwierdzający kwalifikacje arteterapeuty po zdaniu państwowego egzaminu organizowanego przez amerykańską komisję Art Therapy Credentials Board (przyp. tłum.).

Licensed Professional Art Therapist – licencja przyznawana arteterapeutom w stanach Nowy Meksyk, Kentucky, Maryland i Missisipi (przyp. tłum.).

Licensed Professional Clinical Counselor – amerykańska licencja przyznawana psychiatrom, psychologom klinicznym, pielęgniarkom psychiatrycznym i przedstawicielom innych zawodów związanych ze zdrowiem psychicznym (przyp. tłum.).

8

Autorzy tomu41 Tracy Councill, MA, ATR-BC, Tracy’s Kids Art Therapy Program, Division of Pediatric Hematology/Oncology, Lombardi Comprehensive Cancer Center, Georgetown University, Waszyngton Robin L. Gabriels, PsyD, ATR, Neuropsychiatric Special Care Program, Department of Psychiatry and Behavioral Sciences, The Children’s Hospital, Department of Psychiatry, University of Colorado, Denver, Kolorado Lyndsay J. Gaffey, MA, LPC, ATR, Neuropsychiatric Special Care Program, Department of Psychiatry and Behavioral Sciences, The Children’s Hospital, Denver, Kolorado Eliana Gil, PhD, RPT-S, ATR, Gil Center for Healing and Play, Fairfax, Wirginia Samuel T. Gladding, PhD, Department of Counseling, Wake Forest University, Winston-Salem, Karolina Północna Frances F. Kaplan, MPS, DA, ATR-BC, Department of Art Therapy Counseling, Marylhurst University, Lake Oswego, Oregon P. Gussie Klorer, PhD, ATR-BC, LCSW, LCPC, Art Therapy Counseling Program, Southern Illinois University Edwardsville, Edwardsville, Illinois Caelan Kuban, LCSW, CTC-S, National Institute for Trauma and Loss in Children, Starr Institute for Training, Albion, Michigan Marian Liebmann, PhD, PGCE, CQSW, RATh, Centre for Personal and Professional Development, University of Bristol, Inner City Mental Health Team, Bristol, Wielka Brytania 4

Objaśnienia tytułów zawodowych znajdują się w Aneksie C. 9

Autorzy

Cathy A. Malchiodi, PhD, ATR-BC, LPAT, LPCC, Art Therapy Without Borders, Louisville, Kentucky; Department of Expressive Therapies, Lesley University, Cambridge, Massachusetts; Trauma-Informed Practices Institute, Louisville, Kentucky Gretchen Miller, MA, ATR-BC, Domestic Violence and Child Advocacy Center, Art Therapy Outreach Services, Cleveland, Ohio Shirley Riley, MA, MFT, ATR (nieżyjąca), Department of Art Therapy, Marital and Family Therapy Graduate Program, Phillips Graduate Institute, Encino, Kalifornia Aimee Loth Rozum, MA, LMHC, ATR-BC, Hospice and Palliative Care of Cape Cod, Hyannis, Massachusetts Diane S. Safran, MS, LMFT, ATR-BC, Attention Deficit Disorders Institute, Westport, Connecticut Susan Spaniol, EdD, ATR-BC, Art Therapy/Counseling Graduate Program, Springfield College, Springfield, Massachusetts, oraz artysta-plastyk, West Hartford, Connecticut William Steele, MSW, PsyD, National Institute for Trauma and Loss in Children, Starr Institute for Training, Albion, Michigan Masahiro Tanaka, MA, Department of Psychological Counseling, Mejiro University, Tokio, Japonia Madoka Takada Urhausen, MA, LMFT, ATR-BC, prywatna praktyka oraz School Based Services, The Guidance Center, Long Beach, Kalifornia Randy M. Vick, MS, ATR-BC, LCPC, Department of Art Therapy, The School of the Art Institute of Chicago, Chicago, Illinois Diane Waller, MA (Royal College of Art), ATC, DipGroupPsych, DPhil, FRSA, Centre for Mental Health, Imperial College, Londyn, Wielka Brytania Marie Wilson, PhD, CSAT-S, ATR-BC, LPC, Art Therapy Programs, Department of Psychology, Caldwell College, Caldwell, New Jersey

10

Podziękowania Wydanie Podręcznika arteterapii z 2002 roku było moją pierwszą próbą zredagowania tak obszernej książki. Za drugim razem jest nieco łatwiej, ale podziękowania za współpracę i pomoc należą się równie licznej grupie osób. Po pierwsze, dziękuję autorom, bez których nie byłoby tej książki. Dzięki ich cierpliwości i wsparciu tworzenie Podręcznika było dla mnie prawdziwą przyjemnością. Wierzę, że ich wkład w rozwój arteterapii jest znaczący, za co jestem im niezmiernie wdzięczna. Bez nich moja praca redaktorska nie miałaby sensu ani nie dałaby mi tak dużej osobistej satysfakcji.

Pragnę podziękować także wydawnictwu Guilford Press za cenne wskazówki i wspieranie tego projektu od wczesnego etapu brudnopisów aż do momentu powstania ostatecznej wersji tekstu i wydania tej książki. Serdecznie dziękuję Rochelle Serwator, która dzięki swojemu doświadczeniu i umiejętnościom edytorskim przekształciła chaotyczny zbiór rozdziałów w książkę, którą świetnie się czyta, czyli pierwsze wydanie Podręcznika. Porady Rochelle były też bardzo pomocne, gdy powstawało niniejsze wydanie. Kiedy z nią pracuję, zawsze czuję się zaszczycona, ponieważ wiem, że współdziałanie sprawi mi radość, a jego efekt będzie bardzo satysfakcjonujący. Szczególne podziękowania należą się Mary Beth Wood, Annie Nelson, Paulowi Gordonowi i wielu innym pracownikom wydawnictwa Guilford za pomoc na różnych etapach przygotowywania publikacji do druku.

Chciałabym także wspomnieć, że pomysł wydania tej książki nigdy by się nie narodził, gdyby nie porady i wsparcie kolegów zajmujących się arteterapią, terapiami ekspresyjnymi, ludoterapią, poradnictwem i psychologią, jak również moich mentorów, którzy od trzydziestu lat mojej pracy są dla mnie podporą. W miarę upływu lat poszerza się grono osób mających wpływ na to, co piszę i redaguję. Mam szczęście i zaszczyt, że spotykam na swojej drodze tylu mądrych ludzi, od których mogę się tak wiele dowiedzieć. Równie ważni są dla mnie moi pacjenci – dzieci, młodzież, dorośli i rodziny, którzy nauczyli mnie, jak dużą rolę arteterapia odgrywa w rozwoju osobistym, powracaniu do zdrowia i odzyskiwaniu dobrego samopoczucia. Na koniec pragnę podziękować mojemu mężowi Davidowi za umożliwienie mi wszystkiego.

Jestem głęboko wdzięczna Wam wszystkim za to, że ta książka powstała.

11

CZĘŚĆ I

ARTETERAPIA JAKO NAUKA I SZTUKA

Wprowadzenie Arteterapia opiera się na przekonaniu, że proces twórczy ułatwia wyzdrowienie, umożliwiając komunikowanie myśli i uczuć w sposób niewerbalny. Podobnie jak inne formy pomocy psychologicznej, na przykład psychoterapia, terapię sztuką stosuje się, by wspierać rozwój osobisty. Jest ona wykorzystywana w różnych kontekstach w pracy z dziećmi, dorosłymi, rodzinami i grupami. Pomaga ludziom w każdym wieku nadać sens przytłaczającym emocjom oraz urazom, uwolnić je, zrozumieć i doznać ulgi, rozwiązać konflikty i problemy, wzbogacić życie codzienne oraz osiągnąć dobre samopoczucie [Malchiodi, 2006]. W arteterapii dominuje pogląd, że wszyscy ludzie są zdolni do ekspresji twórczej, przy czym jej efekt nie jest tak istotny, jak związany z nim proces terapeutyczny. Terapeuta nie skupia się więc na artystycznym aspekcie twórczości pacjenta, tylko na jego potrzebie wyrażenia myśli i uczuć. Ważne jest, aby pacjent był zaangażowany w pracę i podejmował inicjatywę przy wyborze działań twórczych, które będą mu pomocne, natomiast terapeuta powinien wspierać pacjenta w odnajdowaniu znaczenia w procesie twórczym oraz ułatwiać dzielenie się doświadczeniem, jakim jest tworzenie.

Wielu specjalistów, którzy za cel postawili sobie niesienie pomocy innym, z dużym przekonaniem stosuje arteterapię w pracy z różnymi grupami pacjentów, bez względu na ich wiek, mimo że inne formy terapii są uważane za skuteczniejsze.

Arteterapeuci, psychologowie, pracownicy opieki społecznej, terapeuci rodzinni, psychiatrzy, a nawet inni przedstawiciele zawodów medycznych wykorzystują terapię sztuką, by pomagać dorosłym, dzieciom i ich rodzinom. Poprzez ćwiczenia artystyczne pacjenci są w stanie szybciej zakomunikować ważne problemy, co ma duże znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy coraz większy nacisk kładzie się na zakończenie leczenia w ciągu ograniczonej liczby spotkań. Dzięki temu terapeucie łatwiej jest postawić właściwą diagnozę i rozpocząć interwencję. Nawet najprostszy rysunek daje ogromne możliwości ekspresji i tym samym pomaga dziecku i dorosłemu wyrazić to, czego nie potrafili ubrać w słowa.

19

Arteterapia jako nauka i sztuka

Chociaż arteterapia jest już uznaną formą leczenia, dla wielu specjalistów wciąż pozostaje tajemnicą. Wprawdzie terapeuci stosujący ją w pracy ze swoimi pacjentami są świadomi jej skuteczności, ale większość z nich nie zna jej bogatej historii ani teorii na temat mechanizmu jej działania. Nie wiedzą też, jakie przynosi korzyści ani jakie ma ograniczenia jako metoda terapii i oceny. W pierwszej części tej książki czytelnik znajdzie informacje o początkach arteterapii, wpływie badań układu nerwowego na jej rozwój, znanych dowodach na skuteczność tej metody, podstawowych zasadach praktyki zawodowej oraz wykorzystywanych materiałach i rekwizytach.

Rozdział 1 zawiera krótką historię arteterapii oraz opis wpływu, jaki sztuka, psychiatria i ogólnie pojęta medycyna wywarły na rozwój tej dziedziny. Sześćdziesiąt lat temu była ona formą leczenia stosowaną przede wszystkim w szpitalach psychiatrycznych. Obecnie jest główną metodą terapeutyczną w szpitalach, przychodniach, schroniskach dla ofiar przemocy domowej, domach opieki, ośrodkach leczenia uzależnień, przytułkach dla bezdomnych, zakładach poprawczych i domach kultury. Początkowo arteterapeuci zajmowali się cierpiącymi na choroby psychiczne i deficyty poznawcze oraz niepełnosprawnymi fizycznie. Teraz arteterapię stosuje się często w leczeniu dzieci, które są osierocone, maltretowane, zaniedbywane lub mają problemy w nauce, w pomaganiu rodzinom i parom w trudnej sytuacji, nosicielom wirusa HIV, pacjentom cierpiącym na raka i inne ciężkie choroby, osobom starszym z demencją, chorobą Alzheimera i niepełnosprawnością, ludziom zmagającym się z nałogami oraz dorosłym pogrążonym w żałobie, na przykład po stracie dziecka. Wszędzie, gdzie leczenie polega na psychoterapii, arteterapia jest powszechną formą interwencji.

Ze względu na to, że arteterapia traktowana jako dziedzina nauki powstała stosunkowo niedawno, wciąż debatuje się nad jej definicją. Niektórzy terapeuci twierdzą, że jest to metoda leczenia, która pomaga pacjentom zwerbalizować myśli, uczucia, poglądy i problemy. W takim rozumieniu stanowi ona uzupełnienie psychoterapii, wspomagając ten proces zarówno poprzez tworzenie obrazów, jak i komunikację werbalną z terapeutą. Inni z kolei uważają, że sztuka sama w sobie jest terapią, gdyż formy twórczości plastycznej, takie jak rysunek, malarstwo czy rzeźba, uprzyjemniają życie i w rezultacie mają działanie terapeutyczne.

W rzeczywistości oba wspomniane ujęcia arteterapii świadczą o tym, że jest to skuteczna forma leczenia, a większość terapeutów podpisuje się bez wahania pod jedną i drugą definicją. Twórczość artystyczna – poprzez obrazy i słowa – naprawdę ułatwia ludziom komunikację. Co więcej, pod okiem terapeuty pomaga pacjentom wyrazić to, co trudno im zwerbalizować. Powoli zaczynamy dostrzegać korzyści płynące z rysowania i innych form ekspresji wizualnej.

Twórczość artystyczna angażuje mózg w sposób, który może pomóc w terapii i ocenie pacjenta. Rozdział 2 poświęcony jest związkowi między arteterapią 20

Wprowadzenie

i mózgiem. Wyjaśnia, jak badania układu nerwowego przyczyniają się do lepszego zrozumienia ekspresji twórczej w leczeniu i dlaczego arteterapia sprawdza się w przypadku różnorodnych zaburzeń.

Rozdział 3 został dodany dopiero do drugiego wydania Podręcznika. Poświęcony jest materiałom i rekwizytom wykorzystywanym w terapii. Wszyscy specjaliści, których celem jest niesienie pomocy poprzez arteterapię, powinni być znawcami tego tematu. W przeciwnym razie nie będą w stanie pomyślnie przeprowadzić leczenia w oparciu o wytwory plastyczne. Czytelnicy dowiedzą się więcej nie tylko o tradycyjnych materiałach, ale także o fotografii i wpływie mediów cyfrowych (komputerów, nowoczesnego oprogramowania i innych technologii) na praktykę arteterapeutyczną na początku XXI wieku.

Rozdział 4 to również nowy dodatek do tego tekstu. Zawiera krótki opis różnych aspektów praktyki arteterapeutycznej, na przykład etyki zawodowej, badań naukowych i kwestii wrażliwości kulturowej. Standardy etyczne w terapii sztuką wyróżnia jedna cecha – dbałość o wytwory działalności artystycznej pacjenta i związany z nią problem ich przechowywania, zatrzymywania i poufności. Pod każdym innym względem są one podobne do obowiązujących w większości zawodów medycznych związanych ze zdrowiem psychicznym. Ponadto w rozdziale 4 pokrótce opisano najnowsze dowody na skuteczność interwencji arteterapeutycznej oraz metody przynoszące najlepsze wyniki. W tej części Podręcznika uwzględniono także kwestie różnorodności, na przykład kulturowej, o których specjaliści muszą pamiętać w swojej pracy z pacjentami pochodzącymi z rozmaitych środowisk i grup wiekowych.

Arteterapia jest niezwykle ciekawą dyscypliną, która wciąż dynamicznie się rozwija. Dla praktykującego arteterapeuty sztuka jest punktem wyjścia i wpływa na sposób widzenia świata. Natomiast psychologowie, psychiatrzy, pracownicy opieki społecznej i inni specjaliści traktują ją jako narzędzie uzupełniające terapię werbalną. Pierwsza część tej książki zapoznaje profesjonalistów wykorzystujących ćwiczenia artystyczne w pracy klinicznej z historycznymi podstawami tej dziedziny, nowymi metodami w badaniach układu nerwowego, rolą materiałów i rekwizytów przydatnych w leczeniu i ocenie stanu pacjenta oraz kwestiami wpływającymi na jakość praktyki arteterapeutycznej, takimi jak etyka zawodowa, poparcie teorii dowodami czy wrażliwość kulturowa.

LITERATURA Malchiodi, C. A. (2006). The art therapy sourcebook (wyd. 2). New York: McGraw-Hill.

ROZDZIAŁ 1

Krótka historia arteterapii Randy M. Vick

Historia arteterapii przedstawiona w tym rozdziale skupia się na nowatorskich i stałych trendach wpływających na teorię i praktykę oraz literaturze odzwierciedlającej rozwój tej dyscypliny. Osiągnięcia naukowe, podobnie jak historia, oparte są na podstawach stworzonych przez naszych poprzedników. Przygotowując ten rozdział, korzystałem z czterech publikacji, których autorom jestem bardzo wdzięczny.

Zarówno Cathy Malchiodi [2006], jak i Judith Rubin [2010] zebrały informacje na temat kierunków kształtujących arteterapię. Podobnie powstawała historia autorstwa Maxine Junge i Paige Asawy [1994], które szczegółowo opisały osoby zaangażowane w tworzenie Amerykańskiego Stowarzyszenia Arteterapii (American Art Therapy Association – AATA) oraz politykę tej organizacji. Moim czwartym podstawowym źródłem informacji była publikacja Johna MacGregora [1989]. Nie zamierzał on nigdy napisać książki o arteterapii, ale udało mu się zarysować „prehistorię” tej dziedziny. Każda z tych pozycji była dla mnie źródłem wiedzy i inspiracji. Dlatego też zachęcam czytelników szukających dodatkowych informacji do zapoznania się z tymi publikacjami. Chciałbym także zaznaczyć, że arteterapia nie kształtowała się wyłącznie w Stanach Zjednoczonych. Czytelnicy zainteresowani jej rozwojem w Europie powinni zapoznać się z publikacjami na ten temat napisanymi przez Diane Waller [1991, 1998] i Susan Hogan [2001].

Historia przypomina gobelin: każda kolorowa przędza jest nie tylko elementem obrazu, ale także wzmacnia strukturę całości. Wyobrażając sobie, jak różnokolorowe nitki współtworzą nowe dzieło sztuki, lepiej zrozumiemy historię arteterapii.

22

Krótka historia arteterapii

WPŁYWY Z DALEKIEJ PRZESZŁOŚCI I DZIEDZIN POKREWNYCH Arteterapia jest hybrydą opartą głównie na sztuce i psychologii. Wybrane cechy obu tych dziedzin ukształtowały nową, wyjątkową dyscyplinę. Połączenie działalności artystycznej z leczeniem nie jest jednak nowym zjawiskiem, ponieważ sięga początków ludzkości. Na przestrzeni dziejów pojawiało się wielokrotnie w różnych miejscach i czasach [Malchiodi, 2006]. Natomiast zawód arteterapeuty jest formalnym zastosowaniem wieloletniej tradycji pod wpływem dwudziestowiecznych trendów intelektualnych i społecznych [Junge i Asawa, 1994].

Królestwo sztuki Twórczość artystyczna jest wrodzoną cechą człowieka, która definiuje nasz gatunek, podobnie jak mowa i wytwarzanie narzędzi [Dissanayake, 1992]. W swojej książce The Discovery of the Art of the Insane (Odkrywanie sztuki chorych umysłowo) MacGregor [1989] opisuje, jak na przestrzeni trzech wieków sztuka i psychologia wzajemnie na siebie oddziaływały. Napisana przez niego historia uwzględnia teorie geniuszy i chorych umysłowo, biografie „szalonych” twórców, sposoby przedstawiania obłędu przez artystów oraz różne próby zrozumienia potencjału sztuki we wspomaganiu rozpoznania i leczenia chorób psychicznych. W 1922 roku niemiecki psychiatra Hans Prinzhorn opublikował książkę Bildnerei der Geisteskranken (Dzieła chorych psychicznie), w której opisał wytwory artystyczne pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych w całej Europie. Praca ta zmusiła specjalistów zarówno w dziedzinie psychiatrii, jak i sztuk pięknych do zrewidowania swoich poglądów na temat chorób psychicznych i sztuki [MacGregor, 1989]. W dalszym ciągu trwa burzliwa debata na polu sztuki marginesu, czyli art brut, i sztuki ludowej między ekspertami próbującymi zakwalifikować prace artystów samouków (wśród których są osoby chore psychicznie) do kanonu historii sztuki [Borum, 1993/1994; Russell, 2002].

Współcześni autorzy zajmujący się arteterapią i innymi dyscyplinami wciąż analizują pojęcie sztuki praktykowanej z zamiarem rozwoju osobistego i samopoznania [Allen, 1995; Cameron i Bryan, 1992; Moon, 2002] oraz tradycyjne granice między sztuką prywatną a publiczną [Lachman-Chapin i in., 1999; Sigler, 1993; Spaniol, 1990; Vick, 2000].

23

Arteterapia jako nauka i sztuka

Medycyna, zdrowie i rehabilitacja Szpitale od dawna pełnią rolę inkubatorów arteterapii. Pojęcia medyczne, takie jak rozpoznanie, choroba i leczenie znacząco wpływają na rozwój większości szkół naukowych wchodzących w skład zachodniej psychoterapii, w tym także arteterapii. Pomimo że to psychiatria od zawsze była specjalizacją najbliższą tej dyscyplinie, arteterapeuci pracują także z pacjentami chorymi na AIDS, astmę, nowotwory i gruźlicę, poparzonymi, uzależnionymi od substancji chemicznych, po przebytych urazach psychicznych i z innymi problemami medycznymi wymagającymi leczenia [Malchiodi, 1999a, 1999b]. Coraz lepiej rozumiemy wzajemne zależności między biochemią, stanem psychicznym i kreatywnością. Ostatnio pojawiła się nowa specjalizacja – sztuka w opiece zdrowotnej [Dileo i Bradt, 2009]. Wszystko to sugeruje, że arteterapia nadal będzie odgrywać ważną rolę w badaniu związku ciała i umysłu.

LECZENIE MORALNE Przez znaczną część dziejów ludzkości nie rozumiano chorób psychicznych i się ich obawiano, traktując je jako przejaw niezbadanych sił boskich lub szatańskich.

Jednak w drugiej połowie XVIII wieku zwolennicy „leczenia moralnego” zaczęli głosić potrzebę dostrzegania człowieczeństwa w „obłąkanych” [Hogan, 2001]. Reformatorzy, tacy jak Benjamin Rush w Stanach Zjednoczonych i Philippe Pinel we Francji, dokonali ogromnego postępu, tworząc bardziej humanitarne warunki dla swoich pacjentów. Zygmund Freud, Ernst Kris i inni przyczynili się do wspomnianej humanizacji, twierdząc, że „produkty” naszej wyobraźni nie są przypadkowymi bredniami, ujawniają bowiem istotne informacje na temat niepowtarzalnego świata wewnętrznego ich twórców [MacGregor, 1989; Rubin, 2010]. Na podstawie tych teorii wielu autorów zaczęło się zastanawiać, w jaki sposób sztuka – szczególny rodzaj ludzkiego wytworu – odzwierciedla zdrowie psychiczne lub jego zaburzenia [Anastasi i Foley, 1941; Arnheim, 2004; Kreitler i Kreitler, 1972]. Inni z kolei dostrzegli potencjał sztuki jako narzędzia stosowanego w leczeniu [Winnicott, 1971].

Jak pisze Hogan [2001], termin „arteterapia” został stworzony w 1942 roku przez brytyjczyka Adriana Hilla. Niedługo potem pojęciem tym zaczęto określać formę psychoterapii, w której ćwiczenia artystyczne oraz interwencja poprzez sztukę stanowią główne metody leczenia, równorzędne z rozmową [Naumburg, 1950/1973].

Ze względu na to, że przedstawiciele psychoanalizy przypisywali duże znaczenie doświadczeniom z okresu wczesnego dzieciństwa, teorie te przeniknęły do sfery edukacji [Junge i Asawa, 1994]. Niektórzy postępowi pedagodzy kładli szczególny nacisk na rolę twórczości artystycznej w ogólnym rozwoju dzieci [Cane, 1951/1983; Kellogg, 1969; Lowenfeld, 1987; Uhlin, 1972/1984], a tendencja do stosowania 24

Krótka historia arteterapii

sztuki w celach terapeutycznych w środowisku edukacyjnym nadal się utrzymuje [Anderson, 1978/1992; Bush, 1997; Henley, 1992].

OCENA PSYCHOLOGICZNA I BADANIA NAUKOWE Nacisk na ustandaryzowane metody oceny diagnostycznej i badań naukowych jest, obok psychoanalizy i humanitarnego traktowania chorych psychicznie, jednym z najsilniejszych trendów we współczesnej psychologii. Według Ernsta Krisa [1952] niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z dziełami zawodowego artysty czy pracami osoby chorej psychicznie, są one wynikiem tego samego procesu psychicznego, czyli „pokazywania światu zewnętrznemu wewnętrznego doświadczenia, wewnętrznego obrazu” [Kris, 1952, s. 115]. Ta „metoda projekcji” stała się podstawą koncepcyjną znacznej części tak zwanych projekcyjnych testów rysunkowych, które pojawiły się w psychologii w XX wieku [Hammer, 1958/1980]. Tego typu proste badania przeprowadzane przy użyciu papieru i ołówka, wraz ze sformalizowanymi procedurami i ustandaryzowanymi metodami interpretacji, zaczęto powszechnie stosować do oceny i rozpoznania w przypadku dorosłych i dzieci.

Wykorzystuje się je nadal, ale w mniejszym stopniu, często zmieniając ich cel i procedurę. We wspomnianym okresie pojawiły się równolegle dwie kwestie: stosunkowo niesformalizowane metody oceny wytworów artystycznych [Elkisch, 1948; Shaw, 1934] oraz różne podejścia do ich interpretacji [Machover, 1949/1980].

Wpływ psychoanalizy na wczesny rozwój arteterapii był niezwykle istotny. Klasyczna książka Emanuela Hammera [1958/1980] o rysunku jako narzędziu projekcyjnym ilustruje zróżnicowanie w tej dziedzinie. Natomiast poświęcenie dwóch rozdziałów książki tematowi arteterapii przez pionierską arteterapeutkę Margaret Naumburg świadczy o nakładaniu się wpływów. Wiele z tych bardziej znanych stereotypów dotyczących arteterapii (specyficzne, przypisane rysunki; malowanie palcami; rola arteterapeuty w odgadywaniu „prawdziwego znaczenia” rysunków) pochodzi właśnie z tego okresu.

Prawie wszyscy ówcześni czołowi autorzy książek na temat arteterapii opracowali swoje własne metody oceny pacjenta oparte na zestawach zadań artystycznych o różnych poziomach złożoności [Kramer i Schehr, 1983; Kwiatkowska, 1978; Rubin, 1978/1984; Ulman i Dachinger, 1975/1996]. Pogląd, że prace plastyczne w pewien sposób odzwierciedlają doświadczenia psychiczne artysty, jest w dalszym ciągu fundamentalną koncepcją w arteterapii.

Pomimo wspólnej historii, podejście do oceny pacjenta w psychologii różni się od tego stosowanego w arteterapii. Arteterapia zakłada bowiem, że tworzenie i oglądanie prac plastycznych ma samo w sobie właściwości terapeutyczne, w co nie zawsze wierzą psychometrycy. Ponadto arteterapeuci zwykle wykorzystują więcej 25

Arteterapia jako nauka i sztuka

zróżnicowanych i wyrazistych materiałów służących ekspresji twórczej, pomniejszając znaczenie wskazówek werbalnych, oraz podkreślają rolę pacjenta w interpretacji własnych prac. Co więcej, arteterapeuci są bardziej skłonni do odejścia od standardowych metod oceny, aby osiągnąć określony cel kliniczny [Mills i Goodwin, 1991].

Powracającym motywem w literaturze przedmiotu jest wyjątkowa rola terapii przez twórczość w ocenie i badaniu pacjenta [Bruscia, 1988; Feder i Feder, 1998].

Osoby współcześnie opracowujące metody oceny arteterapeutycznej odchodzą od ortodoksyjnych sposobów na rzecz technik podkreślających ekspresyjny potencjał zadań i materiałów [Cohen, Hammer i Singer, 1988; Cox i Frame, 1993; Gantt i Tabone, 1997; Landgarten, 1993; Silver, 2002].

Naukowcy prowadzący badania arteterapeutyczne początkowo czerpali z empirycznego podejścia stosowanego w psychologii [Kwiatkowska, 1978]. Ostatnio wykorzystuje się w tym celu modele z nauk behawioralnych i innych dziedzin [Kaplan, 2000; McNiff, 1998; Wadeson, 1992].

ROZWÓJ LITERATURY ARTETERAPEUTYCZNEJ Rozwój każdej dyscypliny najlepiej jest śledzić poprzez ewolucję literatury na ten temat. Zgodnie z przyjętą konwencją historię arteterapii podzielono na trzy etapy.

Okres klasyczny (od lat 40. do 70. XX wieku) W połowie XX wieku grupa niezależnych terapeutów zaczęła posługiwać się terminem „arteterapia”, opisując swoją pracę z pacjentami. W ten sposób wyodrębnili nową dyscyplinę, znacznie różniącą się od innych, starszych dziedzin. Nie było możliwości zdobycia formalnego wykształcenia, więc osoby te były specjalistami z innych obszarów, przeszkolonymi przez psychiatrów, psychoanalityków i przedstawicieli innych zawodów zajmujących się zdrowiem psychicznym. Czołowi autorzy cieszący się powszechnym uznaniem za swój wkład w rozwój tej dyscypliny w tym czasie to: Margaret Naumburg, Edith Kramer, Hanna Kwiatkowska i Elinor Ulman. Ich oryginalne publikacje są wciąż wykorzystywane jako źródła we współczesnej literaturze arteterapeutycznej, co świadczy o ich nieprzemijającym wpływie na rozwój tej dziedziny.

Mianem głównego twórcy amerykańskiej arteterapii określa się najczęściej Margaret Naumburg, nazywaną także „matką arteterapii” [zob. Junge i Asawa, 1994, s. 22]. Jej pomysły kształtowały się pod wpływem pracy w nowatorskiej placówce 26

Krótka historia arteterapii

edukacyjnej Walden School, którą założyła wraz ze swoją siostrą Florence Cane [1951/1983], a następnie doświadczenia w leczeniu pacjentów psychiatrycznych.

W latach 40. XX wieku zaczęła pisać o zjawisku nazwanym później „arteterapią” [Detre i in., 1983]. Zdaniem Naumburg [1966/1987], która znała koncepcje Freuda i Junga, jej „arteterapia zorientowana dynamicznie” była zbliżona do stosowanych wówczas praktyk psychoanalitycznych. Wytwory artystyczne pacjenta traktowano jak metodę symbolicznego komunikowania nieuświadomionych treści w bezpośredni, nieocenzurowany i konkretny sposób, który według Naumburg [1950/1973] pomagał w realizacji przeniesienia.

Podczas gdy Naumburg czerpała z technik psychoanalitycznych, Edith Kramer zaadaptowała idee pochodzące z teorii osobowości Freuda, aby wyjaśnić proces terapeutyczny. W swojej „sztuce jako terapii” podkreśla nieodłączny potencjał terapeutyczny twórczości artystycznej oraz kluczową rolę mechanizmu obronnego, jakim jest sublimacja w doświadczeniu twórczym [Kramer, 1971/1993]. Dzięki zaangażowaniu Kramer w pracę w szkołach terapeutycznych jej koncepcje łatwiej jest bezpośrednio zastosować w środowisku edukacyjnym niż osiągnięcia Naumburg, która zajmowała się głównie leczeniem psychiatrycznym.

Elinor Ulman wniosła największy wkład w rozwój tej dyscypliny jako redaktor i autor. W 1961 roku założyła The Bulletin of Art Therapy (Biuletyn arteterapii), który wydawano od 1970 do 2002 roku pod nazwą The American Journal of Art Therapy (Amerykańskie czasopismo arteterapeutyczne). Nie istniało wówczas żadne inne czasopismo tego typu [Junge i Asawa, 1994]. Ponadto wraz ze współredaktorką Dachinger [1975/1996] wydały pierwszy zbiór esejów na temat arteterapii, który przez wiele lat był jednym z nielicznych tekstów z tej dziedziny. Ulman miała dar przedstawiania złożonych koncepcji w precyzyjny i syntetyczny sposób.

W swoim eseju Art Therapy: Problems of Definition (Arteterapia: problem z definicją) [1975/1996] porównuje modele autorstwa Naumburg i Kramer w tak przejrzysty sposób, że esej ten do dziś pozostaje najlepszą prezentacją tego teoretycznego kontinuum.

Ostatnia z tych czterech wybitnych kobiet – Hanna Kwiatkowska – zajmowała się badaniami naukowymi oraz arteterapią rodzinną. Swoje doświadczenia zdobyte w różnych kontekstach psychiatrycznych zebrała w książce, która stała się podstawą leczenia rodzin poprzez sztukę [Kwiatkowska, 1978]. Podobnie jak Kramer, Kwiatkowska opuściła Europę w czasie II wojny światowej, wzbogacając listę emigracyjnych myślicieli wpływających na rozwój dyscyplin związanych ze zdrowiem psychicznym na terenie Stanów Zjednoczonych. Jest także współautorką krótkiej publikacji, która pomogła spopularyzować arteterapię [Ulman, Kramer i Kwiatkowska, 1978].

Każda z wymienionych autorek była również aktywnym wykładowcą arteterapii i jednym z pierwszych pedagogów zajmujących się tą dyscypliną. Za ich czasów 27

Arteterapia jako nauka i sztuka

powstały pierwsze programy studiów dyplomowych dla przyszłych arteterapeutów [Junge i Asawa, 1994; Levick, Goldman i Fink, 1967]. Nie wolno też zapomnieć o innych osobach, pracujących w Stanach Zjednoczonych, mających wkład we wczesny rozwój tego zawodu, takich jak chociażby Mary Huntoon z Menninger Clinic [Wix, 2000].

Okres środkowy: inni pionierscy autorzy (od lat 70. do połowy lat 80. XX wieku) Od lat 70. do połowy lat 80. XX wieku powstawało coraz więcej publikacji prezentujących szerszy zakres zastosowań i perspektyw praktyk arteterapeutycznych [Betensky, 1973; Landgarten, 1981; Levick, 1983; McNiff, 1981; Rhyne, 1973/1995; Robbins i Sibley, 1976; Rubin, 1978/1984; Wadeson, 1980], chociaż psychoanaliza wciąż wywierała największy wpływ na arteterapię. Pojawiły się też dwa nowe czasopisma: Art Psychotherapy (Psychoterapia sztuką) w 1973 roku (od 1980 roku The Arts in Psychotherapy – Sztuka w psychoterapii) oraz Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association (Arteterapia: czasopismo Amerykańskiego Stowarzyszenia Arteterapii) w 1983 roku [Rubin, 2010], co wzbogaciło istniejącą literaturę. Coraz większa liczba publikacji, jak również założenie w 1969 roku Amerykańskiego Stowarzyszenia Arteterapii (American Art Therapy Association – AATA), przyczyniły się do wykształcenia tożsamości zawodowej arteterapeuty, powstania tytułów zawodowych i zwiększenia roli arteterapeuty w porównaniu z pokrewnymi zawodami [Shoemaker i in., 1976]. Warto zaznaczyć, że właśnie w tym czasie Lucille Venture napisała pierwszą pracę doktorską z zakresu arteterapii.

Współczesne teorie arteterapeutyczne (od połowy lat 80. XX wieku) Literatura arteterapeutyczna nieustannie się rozwija. W 1974 roku Linda Gantt i Marylin Schmal opublikowały opatrzoną komentarzem bibliografię źródeł związanych z arteterapią obejmującą lata 1940–1973 (1175 artykułów, książek i prac naukowych). Jednak Judith Rubin [2010] zwraca uwagę, że w tym samym roku arteterapeuci napisali tylko dwanaście książek, a liczba ta zwiększyła się do zaledwie dziewiętnastu około dziesięciu lat później. Natomiast w połowie lat 80. XX wieku dostępnych było już ponad sto tytułów, a obecnie nowe pozycje pojawiają się w bardzo szybkim tempie. Rubin [2010] przypuszcza też, że arteterapeuci mogą być bardziej skłonni do działania intuicyjnego niż inni specjaliści zajmujący się zdrowiem psychicznym, ponieważ jako artyści „szczycą się swoją wrodzoną wrażliwością i są zwykle nastawieni antyautorytarnie i antyteoretycznie” [Rubin, 2010, 28

Krótka historia arteterapii

s. 117]. Około 21% arteterapeutów ankietowanych przez AATA opisało swoją podstawową orientację teoretyczną jako „eklektyczną”, co jest największą odnotowaną wartością [Elkins i Stovall, 2000]. Podobne informacje podaje Harriet Wadeson [1980]. Takie stanowisko nie powinno dziwić w przypadku dziedziny, która czerpie z wielu różnych dyscyplin. Kolejne pięć najczęściej wymienianych modeli to: psychodynamiczny (10,1%), jungowski (5,4%), relacji z obiektem (4,6%), sztuki jako terapii (4,5%) oraz psychoanalityczny (3,0%). Wszystkie z nich skupiają się na dynamice intrapsychicznej, a łączny udział procentowy o wartości 27,6% sugeruje, że współczesna praktyka wciąż opiera się na ogólnie pojętych koncepcjach psychodynamicznych [Elkins i Stovall, 2000]. W swojej znaczącej książce pod tytułem Approaches to Art Therapy (Podejścia do arteterapii), która po raz pierwszy została wydana w 1987 roku, Rubin zebrała prace autorów reprezentujących różnorodne podejścia teoretyczne w obrębie tej dyscypliny. Poniżej znajduje się krótkie podsumowanie poglądów przedstawionych w tej publikacji oraz w innych ważnych źródłach.

PODEJŚCIE PSYCHODYNAMICZNE Koncepcje Freuda i jego następców (zob. Malchiodi, rozdział 2 niniejszej publikacji) od samego początku były częścią arteterapii, chociaż współcześni autorzy wolą raczej używać terminów „przeniesienie” czy „mechanizm obronny”, niż w rygorystyczny sposób stosować klasyczne techniki psychoanalityczne. Edith Kramer, Judith Rubin, Elinor Ulman i Marie Wilson [Rubin, 1987/2001; Levick, 1983] posługują się językiem i koncepcjami psychoanalizy. W literaturze arteterapeutycznej można także znaleźć interpretacje nowszych nurtów w psychoanalizie, takich jak teorie Melanie Klein [Weir, 1990], psychologia jaźni (Mildred Lachman-Chapin) i teoria relacji z obiektem (Clive Robbins) [Rubin 1987/2001].

Koncepcje Carla Gustava Junga dotyczące psychologii analitycznej i archetypów w naturalny sposób przeniknęły do arteterapii, ponieważ kładzie się w nich nacisk na obrazy pochodzące z nieświadomości (zob. rozdz. 2 niniejszej publikacji).

PODEJŚCIE HUMANISTYCZNE David E. Elkins i Kay Stovall [2000] sugerują, że tylko niewielka część arteterapeutów kieruje się w swojej pracy podejściem humanistycznym (najwięcej z nich – 2,9% – wybrało pierwszą kategorię spośród następujących teorii: humanistyczne, Gestalt, egzystencjalne i skoncentrowane na pacjencie). Jeśli jednak uznamy, że podejście humanistyczne oznacza „optymistyczne spojrzenie na ludzką naturę 29

Arteterapia jako nauka i sztuka

i kondycję, postrzeganie człowieka jako istoty podlegającej ciągłemu rozwojowi i zdolnej do ponoszenia odpowiedzialności za swój los” [Rubin, 1987/2001, s. 119], liczby te będą przeczyć odczuciom wielu arteterapeutów (zob. Malchiodi, rozdział 3 niniejszej publikacji).

Josef Garai [cytowany w: Rubin, 1987/2001] pisze z humanistycznej perspektywy, Natalie Rogers [1993] i Liesl Silverstone [1997] używają modelu skoncentrowanego na pacjencie, a Sadie Dreikurs [1986] posługuje się koncepcjami autorstwa Alfreda Adlera. Inne modele, które można zakwalifikować do humanistycznych, to egzystencjalny [Moon, 2009], fenomenologiczny [Betensky, 1995] i Gestalt [Rhyne, 1973/1995].

TEORIE ROZWOJOWE I UCZENIA SIĘ Teorie psychologiczne podkreślające uczenie się są zwykle mniej popularne wśród arteterapeutów prawdopodobnie dlatego, że uważa się je za mechanicystyczne. W badaniu przeprowadzonym w latach 1988–1999 [Elkins i Stovall, 2000] nie więcej niż 2% arteterapeutów poparło następujące teorie: poznawczo-behawioralną (zob. Malchiodi, rozdział 6 niniejszej publikacji), poznawczą, rozwojową (Riley, rozdział 8 niniejszej publikacji) i behawioralną. Pomimo to niektórzy autorzy czerpią z nich w swojej pracy arteterapeutycznej.

Rawley Silver [2000] pisze o ocenie pacjenta przy użyciu podejścia poznawczego, a prace Viji Lusebrink [1990] i Aina Nucho [1987] oparte są na ogólnej teorii systemów. Arteterapeuci pracujący z dziećmi niepełnosprawnymi emocjonalnie i rozwojowo przyjęli również koncepcje z psychologii rozwojowej [Aach-Feldman i Kunkle-Miller, cytowane w: Rubin, 1987/2001; Williams i Wood, 1975] oraz behawioralnej [Roth, cytowana w: Rubin, 1987/2001].

TERAPIA RODZINNA I INNE TEORIE Wielu autorów [Landgarten, 1987; Linesch, 1993; Riley i Malchiodi, 1994; Sobol, 1982] korzystało z osiągnięć Hanny Kwiatkowskiej z czasów jej wczesnej pracy z rodzinami, szczególnie w Kalifornii, gdzie arteterapeuci posiadają licencje terapeutów rodzinnych. Shirley Riley [1999] wykorzystuje także koncepcje z terapii narracyjnej (zob. Malchiodi, rozdział 5 niniejszej publikacji). Wpływ na współczesną praktykę arteterapeutyczną miało również podejście relacyjne [Dalley, Rifkind i Terry, 1993] i feministyczne [Hogan, 1997] – oba kwestionują hierarchię w relacji pacjent – terapeuta i propagują upodmiotowienie pacjenta. Publikacje takich autorów jak Pat Allen [2005], Ellen Horovitz-Darby [1994], Mimi Farrelly-Hansen 30

Krótka historia arteterapii

[2001] i Shaun McNiff [1992] pokazują przewagę koncepcji duchowych i filozoficznych nad teoriami psychologicznymi. Michael Franklin, Mimi Farrelly-Hansen, Bernie Marek, Nora Swan-Foster i Sue Wallingford [2000] opisują natomiast transpersonalne podejście do arteterapii, podczas gdy Frances Kaplan [2007] opowiada się za teorią działania społecznego. Pat Allen [1992] z kolei nawołuje arteterapeutów do rezygnowania z orientacji klinicznej i skupienia się na swojej własnej tożsamości artystycznej. Prace Mildred Lachman-Chapin [1983], Paolo Knilla [1995], który jest zwolennikiem terapii ekspresyjnej (zob. Riley, rozdział 8 niniejszej publikacji) oraz Catherine Hyland Moon [2002] pokazują zastosowanie tego podejścia w teorii i praktyce arteterapeutycznej.

PODSUMOWANIE Każdy arteterapeuta zdaje sobie sprawę, że wiele można dowiedzieć się zarówno z samego procesu tworzenia, jak i z analizowania gotowej pracy plastycznej. Gobelinu, jakim jest arteterapia, nie można traktować jak zakurzonego, zabytkowego eksponatu wiszącego w muzeum, gdyż dzieło to wciąż powstaje. Podziwianie wykonanych już elementów pracy jest tak samo ekscytujące, jak tkanie jej dalszej części. Mam nadzieję, że czytelnicy docenią nie tylko ten proces, ale także jego wyniki kształtujące zawód arteterapeuty.

LITERATURA Allen, P. B. (1992). Artist-in-residence: An alternative to “clinification” for art therapists.

Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 9, 22–29.

Allen, P. B. (1995). Art is a way of knowing. Boston: Shambhala.

Allen, P. B. (2005). Art is a spiritual path. Boston: Shambhala.

Anastasi, A., Foley, J. (1941). A survey of the literature on artistic behavior in the abnormal: I. Historical and theoretical background. Journal of General Psychology, 25, 111–142.

Anderson, F. E. (1978/1992). Art for all the children. Springfield, IL: Thomas.

Arnheim, R. (2004). Sztuka i percepcja wzrokowa: psychologia twórczego oka. Przeł. J. Mach.

Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Betensky, M. G. (1973). Self-discovery through self-expression. Springfield, IL: Thomas.

Betensky, M. G. (1995). What do you see?: Phenomenology of therapeutic art expression.

London: Kingsley.

Borum, J. P. (1993/1994). Term warfare. Raw Vision, 8, 23–30.

Bruscia, K. (1988). Standards for clinical assessment in the arts therapies. The Arts in Psychotherapy, 15, 5–10.

Bush, J. (1997). The handbook of school art therapy. Springfield, IL: Thomas.

Cameron, J., Bryan, M. (1992). The artist’s way: A spiritual path to higher creativity. New York: Putnam.

31

Arteterapia jako nauka i sztuka

Cane, F. (1951/1983). The artist in each of us. Craftsbury Common, VT: Art Therapy Publications/Chicago, IL: Magnolia Street.

Cohen, B. M., Hammer, J. S., Singer, S. (1988). The Diagnostic Drawing Series: A systematic approach to art therapy evaluation and research. The Arts in Psychotherapy, 15, 11–21.

Cox, C. T., Frame, P. (1993). Profile of the artist: MARI Card Test research results. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 10, 23–29.

Dalley, T., Rifkind, G., Terry, K. (1993). Three voices of art therapy: Image, client, therapist.

London: Routledge.

Detre, K. C., Frank, T., Kniazzeh, C. R., Robinson, M. C., Rubin, J. A., Ulman, E. (1983). Roots of art therapy: Margaret Naumburg (1890–1983) and Florence Cane (1882–1952): A family portrait. American Journal of Art Therapy, 22, 111–123.

Dileo, C., Bradt, J. (2009). On creating the discipline, profession, and evidence in the field of arts and healthcare. Arts and Health: An International Journal for Research, Policy, and Practice, 1(20), 168–182.

Dissanayake, E. (1992). Homo aestheticus: Where art comes from and why. New York: Free Press.

Dreikurs, S. E. (1986). Cows can be purple: My life and art therapy. Chicago: Adler School of Professional Psychology.

Elkins, D. E., Stovall, K. (2000). American Art Therapy Association, Inc.: 1998–1999 Membership Survey Report. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 17, 41–46.

Elkisch, P. (1948). The “scribbling game”: A projective method. Nervous Child, 7, 247–256.

Farrelly-Hansen, M. (red.). (2001). Spirituality and art therapy: Living the connection. London: Kingsley.

Feder, B., Feder, E. (1998). The art and science of evaluation in the arts therapies: How do we know what’s working? Springfield, IL: Thomas.

Franklin, M., Farrelly-Hansen, M., Marek, B., Swan-Foster, N., Wallingford, S. (2000).

Transpersonal art therapy education. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 17, 101–110.

Gantt, L., Schmal, M. S. (1974). Art therapy: A bibliography. Rockville, MD: National Institute of Mental Health.

Gantt, L., Tabone, C. (1997). Rating Manual for the Formal Elements Art Therapy Scale.

Morgantown, WV: Gargoyle Press.

Hammer, E. F. (red.). (1958/1980). The clinical application of projective drawings. Springfield, IL: Thomas.

Henley, D. R. (1992). Exceptional children, exceptional art. Worcester, MA: Davis.

Hogan, S. (red.). (1997). Feminist approaches to art therapy. London: Routledge.

Hogan, S. (2001). Healing arts: The history of art therapy. London: Kingsley.

Horovitz-Darby, E. G. (1994). Spiritual art therapy. Springfield, IL: Thomas.

Junge, M. B., Asawa, P. P. (1994). A history of art therapy in the United States. Mundelein, IL: American Art Therapy Association.

Kaplan, F. F. (2000). Art, science, and art therapy: Repainting the picture. London: Kingsley.

Kaplan, F. F. (2007). Art therapy and social action. London: Kingsley.

Kellogg, R. (1969). Analyzing children’s art. Palo Alto, CA: National Press.

Knill, P. J. (1995). The place of beauty in therapy and the arts. The Arts in Psychotherapy, 22, 1–7.

Kramer, E. (1958). Art therapy in a children’s community. Springfield, IL: Thomas.

32

Krótka historia arteterapii

Kramer, E. (1971/1993). Art as therapy with children. New York: Schocken Books/Chicago, IL: Magnolia Street.

Kramer, E., Schehr, J. (1983). An art therapy evaluation session for children. American Journal of Art Therapy, 23, 3–12.

Kreitler, H., Kreitler, S. (1972). Psychology of the arts. Durham, NC: Duke University Press.

Kris, E. (1952). Psychoanalytic explorations in art. New York: International Universities Press.

Kwiatkowska, H. Y. (1978). Family therapy and evaluation through art. Springfield, IL: Thomas.

Lachman-Chapin, M. (1983). The artist as clinician: An interactive technique in art therapy.

American Journal of Art Therapy, 23, 13–25.

Lachman-Chapin, M., Jones, D., Sweig, T. L., Cohen, B. M., Semekoski, S. S., Fleming, M. M. (1999). Connecting with the art world: Expanding beyond the mental health world. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 15, 233–244.

Landgarten, H. B. (1981). Clinical art therapy. New York: Brunner/Mazel.

Landgarten, H. B. (1987). Family art psychotherapy. New York: Brunner/Mazel.

Landgarten, H. B. (1993). Magazine photocollage: A multicultural assessment and treatment technique. New York: Brunner/Mazel.

Levick, M. F. (1983). They could not talk so they drew: Children’s styles of coping and thinking.

Springfield, IL: Thomas.

Levick, M. F., Goldman, M. J., Fink, P. J. (1967). Training for art therapists: Community mental health center and college of art join forces. Bulletin of Art Therapy, 6, 121–124.

Linesch, D. (1993). Art therapy with families in crisis. New York: Brunner/Mazel.

Lowenfeld, V. (1987). Therapeutic aspects of art education. American Journal of Art Therapy, 25, 111–146.

Lusebrink, V. B. (1990). Imagery and visual expression in therapy. New York: Plenum Press.

MacGregor, J. M. (1989). The discovery of the art of the insane. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Machover, K. (1949/1980). Personality projection in the drawing of the human figure. Springfield, IL: Thomas.

Malchiodi, C. A. (1999a). Medical art therapy with adults. London: Kingsley.

Malchiodi, C. A. (1999b). Medical art therapy with children. London: Kingsley.

Malchiodi, C. A. (2006). The art therapy sourcebook. Los Angeles: Lowell House.

McConeghey, H. (1986). Archetypal art therapy is cross-cultural art therapy. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 3, 111–114.

McNiff, S. (1981). The arts and psychotherapy. Springfield, IL: Thomas.

McNiff, S. (1992). Art as medicine: Creating a therapy of the imagination. Boston: Shambhala.

McNiff, S. (1998). Art-based research. London: Kingsley.

Mills, A., Goodwin, R. (1991). An informal survey of assessment use in child art therapy.

Art Therapy: Journal of the Art Therapy Association, 8, 10–13.

Moon, B. L. (2009). Existential art therapy: The canvas mirror. Springfield, IL: Thomas.

Moon, C. H. (2002). Studio art therapy: Cultivating the artist identity in the art therapist.

London: Kingsley.

Naumburg, M. (1950/1973). Introduction to art therapy: Studies of the “free” art expression of behavior problem children and adolescents as a means of diagnosis and therapy. New York: Teachers College Press/Chicago, IL: Magnolia Street.

Naumburg, M. (1966/1987). Dynamically oriented art therapy. New York: Grune & Stratton/Chicago, IL: Magnolia Street.

Nucho, A. O. (1987). The psychocybernetic model of art therapy. Springfield, IL: Thomas.

33

Arteterapia jako nauka i sztuka

Prinzhorn, H. (1922). Bildnerei der Geisteskranken. Berlin: Springer.

Rhyne, J. (1973/1995). The Gestalt art experience. Monterey, CA: Brooks/Cole/Chicago, IL: Magnolia Street.

Riley, S. (1999). Contemporary art therapy with adolescents. London: Kingsley.

Riley, S., Malchiodi, C. A. (1994). Integrative approaches to family art therapy. Chicago, IL: Magnolia Street.

Robbins, A., Sibley, L. (1976). Creative art therapy. New York: Brunner/Mazel.

Rogers, N. (1993). The creative connection: Expressive arts as healing. Palo Alto, CA: Science and Behavior Books.

Rubin, J. A. (1978/1984). Child art therapy: Understanding and helping children through art.

New York: Van Nostrand Reinhold/Wiley.

Rubin, J. A. (1987/2001). Approaches to art therapy: Theory and technique. New York: Brunner/Mazel/Philadelphia, PA: Brunner-Routledge.

Rubin, J. A. (2010). Introduction to art therapy: Sources and resources. New York: Routledge.

Russell, C. (2002). Simply art. Raw Vision, 38, 36–41.

Schaverien, J. (1992). The revealing image: Analytical art psychotherapy in theory and practice. London: Routledge.

Shaw, R. F. (1934). Finger painting, a perfect medium for expression. Boston: Little, Brown.

Shoemaker, R. H., Ulman, E., Anderson, F. E., Wallace, E., Lachman-Chapin, M., Wolf, R. i in. (1976). Art therapy: An exploration of definitions. W: R. Shoemaker, S. Gonick-Barris (red.), Creativity and the art therapist’s identity, Proceedings of the 7th Annual American Art Therapy Association Conference (s. 86–96). Baltimore: American Art Therapy Association.

Sigler, H. (1993). Breast cancer journal: Walking with the ghosts of my grandmothers [katalog wystawy, Rockford College Art Gallery]. Rockford, IL: Johnson Press.

Silver, R. A. (2000). Art as language: Access to thoughts and feelings through stimulus drawings. Philadelphia, PA: Brunner-Routledge.

Silver, R. A. (2002). Three art assessments, Silver Drawing Test, Draw A Story, and Stimulus Drawings and Techniques. New York: Brunner-Routledge.

Silverstone, L. (1997). Art therapy: The person-centered way. London: Kingsley.

Sobol, B. S. (1982). Art therapy and strategic family therapy. American Journal of Art Therapy, 21, 43–52.

Spaniol, S. E. (1990). Organizing exhibitions of art by people with mental illness: A step-by-step manual. Boston, MA: Boston University Center for Psychiatric Rehabilitation.

Uhlin, D. M. (1972/1984). Art for exceptional children. Dubuque, IA: Brown.

Ulman, E., Dachinger, P. (1975/1996). Art therapy in theory and practice. New York: Schocken Books/Chicago, IL: Magnolia Street.

Ulman, E., Kramer, E., Kwiatkowska, H. Y. (1978). Art therapy in the United States. Craftsbury Common, VT: Art Therapy Publications.

Venture, L. D. (1977). The black beat in art therapy [nieopublikowana praca doktorska dostępna w bazie ProQuest Dissertations, UMI No. 7729887].

Vick, R. M. (2000). Creative dialog: A shared will to create. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 17, 216–219.

Wadeson, H. (1980). Art psychotherapy. New York: Wiley.

Wadeson, H. (red.). (1992). A guide to conducting art therapy research. Mundelein, IL: American Art Therapy Association.

34

Krótka historia arteterapii

Waller, D. E. (1991). Becoming a profession: The history of art therapy in Britain, 1940–1982.

London: Tavistock/Routledge.

Waller, D. E. (1998). Towards a European art therapy. Buckingham: Open University Press.

Weir, F. (1990). The role of symbolic expression in its relation to art therapy: A Kleinian approach. W: T. Dalley, C. Case, J. Schaverian, F. Weir, D. Halliday, P. N. Hall i in. (red.), Images of art therapy: New developments in theory and practice (s. 109–127). London: Tavistock/Routledge.

Williams, G. H., Wood, M. M. (1975). Developmental art therapy. Baltimore, MD: University Park Press.

Winnicott, D. W. (1971). Therapeutic consultations in child psychiatry. New York: Basic Books.

Wix, L. (2000). Looking for what’s lost: The artistic roots of art therapy: Mary Huntoon. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 17, 168–176.

ROZDZIAŁ 2

Arteterapia i mózg Cathy A. Malchiodi

Z historycznego punktu widzenia arteterapia zawsze broniła się przed jakimkolwiek związkiem z nauką, opierając swoją filozofię i praktykę na sztuce. Jednak nastawienie to uległo zmianie na skutek ostatnich odkryć naukowych dotyczących wpływu obrazów na emocje, myśli i samopoczucie. Sposób, w jaki mózg i organizm człowieka reagują na zajęcia artystyczne, takie jak rysowanie czy malowanie, wyjaśnia, dlaczego arteterapia może być skuteczna w pracy z różnymi grupami pacjentów. Badania naukowe skupiają się na związkach między emocjami i zdrowiem, stresem i chorobą oraz mózgiem i układem odpornościowym. Arteterapia zaś odkrywa nowe zastosowania obrazów i ekspresji artystycznej w leczeniu.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat interwencje dotyczące zdrowia psychicznego bardzo się zmieniły pod wpływem nowych odkryć w dziedzinie nauk ścisłych i medycyny. Wyniki badań nad mózgiem i jego czynnością oddziałują na zakres i praktykę psychoterapii oraz terapii ciała i umysłu. W miarę jak nowe technologie umożliwiają badaczom prześwietlanie mózgu i analizowanie neurologii i fizjologii naszego organizmu, specjaliści zajmujący się zdrowiem psychicznym dowiadują się coraz więcej na temat związku między umysłem i ciałem. Antonio Damasio [2000], Robert Sapolsky [2010], Vilayanur Ramachandran [1999, 2005] i inni autorzy opisują zjawiska neurologiczne i fizjologiczne powiązane z pamięcią, tworzeniem obrazów, jak również ich wpływem na mózg i organizm człowieka. Siegel [2009, 2011], Bessel van der Kolk [2006], Bruce Perry [2001, 2008] i Allan Schore [2003] przyczynili się do lepszego zrozumienia misternych powiązań między mózgiem, fizjologią i emocjami człowieka, znaczenia wczesnego przywiązania dla zjawisk neurologicznych zachodzących przez całe życie oraz wpływu traumy na pamięć. Odkrycia te mają dalekosiężne konsekwencje, kształtując psychoterapię i jej zastosowanie.

36

Arteterapia i mózg

Związek między badaniami układu nerwowego a arteterapią jest na tyle istotny, że wpływa na każdą płaszczyznę praktyki [Malchiodi, Riley i Cohen, 2001]. Frances Kaplan [2000] oraz Noah Hass-Cohen i Richard Carr [2008] podkreślają, jak ważna w praktyce arteterapeutycznej jest otwartość na odkrycia naukowe, zwłaszcza wyniki badań nad układem nerwowym, oraz jak duże znaczenie ma łączność między umysłem a organizmem człowieka dla obrazowania mentalnego oraz działalności artystycznej. Nauki ścisłe są z kolei kluczem do zrozumienia i opisania, na czym polega skuteczność arteterapii. W niniejszym rozdziale dokonano przeglądu głównych założeń, na których opiera się ta dyscyplina i zrozumienie pracy mózgu.

TWORZENIE OBRAZÓW, TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA I CZYNNOŚĆ MÓZGU Coraz bardziej szczegółowa wiedza na temat półkul mózgowych oraz większa świadomość interakcji zachodzących między nimi pomagają zrozumieć, jak powstają obrazy mentalne oraz prace plastyczne. W przeszłości wierzono, że półkule pełnią dwie odrębne funkcje: prawa odpowiada za intuicję i kreatywność, a lewa za myślenie logiczne i mowę. Niektórzy twierdzili, że wartość arteterapii polega na wykorzystaniu funkcji prawej półkuli, do której przynależy działalność artystyczna [Virshup, 1978]. W rzeczywistości także lewa półkula mózgu (gdzie kontrolowana jest mowa) zaangażowana jest w tworzenie sztuki. Howard Gardner [1984], Vilayanur Ramachandran [1999, 2005] i inni pokazali, że obie półkule są niezbędne do ekspresji twórczej. Dowodzą tego rysunki osób z uszkodzeniami określonych części mózgu. Badacze odkryli również związek między mową a pewnymi ruchami wykonywanymi w czasie rysowania. Na przykład wyniki badań z użyciem pozytonowej tomografii emisyjnej (PET), podczas których rejestrowano aktywność mózgu u osób rysujących kształty w przestrzeni, pokazały, że nawet prosty rysunek wymaga złożonych interakcji między wieloma częściami mózgu [Frith i Law, 1995].

Obrazy, bez względu na to, czy powstają w wyobraźni, czy na papierze, pełnią ważną rolę w praktyce terapeutycznej, gdyż poprzez działalność artystyczną pacjenci wyrażają swoje samopoczucie, reagują na jakieś wydarzenie lub doświadczenie i pracują nad zmianą emocji lub zachowania. Jednak w przeciwieństwie do obrazów mentalnych prace plastyczne pozwalają na eksperymentowanie z pożądanymi zmianami za pomocą rysunku, malarstwa lub kolażu. Oznacza to, że pacjent ma do czynienia z namacalnym obiektem, który może zostać fizycznie zmodyfikowany.

Nowe technologie również ułatwiają specjalistom analizowanie wpływu obrazów na różne grupy pacjentów. Badania z zastosowaniem rzeczywistości wirtualnej (virtual reality) pokazują, że pewien typ obrazów może pozytywnie oddziaływać na człowieka. Systemy do tworzenia rzeczywistości wirtualnej zapewniają 37

Arteterapia jako nauka i sztuka

użytkownikom zanurzenie w trójwymiarowym, interaktywnym środowisku opartym na obrazie, które pozwala na oderwanie się od rzeczywistości i – jak przypuszczają naukowcy – dzięki temu możliwe jest redukowanie stresu i uśmierzanie bólu u dzieci, które cierpią z powodu schorzeń onkologicznych i poddawane są bolesnym zabiegom medycznym [Wolitzky, Fivush, Zimand, Hodges i Rothbaum, 2005]. Rzeczywistość wirtualną stosuje się też u dorosłych po urazach psychicznych, którzy cierpią na przykład na pourazowe zaburzenie stresowe (PTSD) [Mary Ann Liebert, Inc./Genetic Engineering News, 2010], aby zmienić reakcję mózgu na niepokojące zdarzenia poprzez „wirtualną” terapię ekspozycyjną.

Ponadto przypadki osób z uszkodzeniami mózgu na skutek urazu, choroby lub udaru wyjaśniają związek między twórczością artystyczną a czynnością mózgu.

Bruce Miller i Jeffrey Cummings [2006] przytaczają historię Sandy Allen, u której wykryto guza położonego w korze mózgowej w pobliżu ośrodka mowy. Ostatecznie został on usunięty z lewego płata skroniowego. Zdarza się, że zabieg chirurgiczny na lewej półkuli wpływa na zdolność mowy i tak też się stało w przypadku Allen. Po operacji u pacjentki zaobserwowano problemy z wypowiadaniem się i czytaniem. Zabieg miał też jednak drugi, zaskakujący skutek – doszło do stymulacji prawej półkuli, co spowodowało nagłe zaciekawienie pacjentki sztuką. Warto zaznaczyć, że przed operacją Sandy Allen interesowała się naukami ścisłymi i medycyną. Jak wiadomo, prawa strona mózgu odpowiada za emocje, orientację przestrzenną i kreatywność. Zwrócenie się pacjentki ku sztuce można częściowo wyjaśnić uszkodzeniem ośrodka mowy. Jest to niezwykły przypadek, ale stanowi on kolejny dowód na to, że ludzki mózg jest zmienny, a jego podział na dwie półkule o odrębnych funkcjach nie tak oczywisty, jak kiedyś sądzono.

Doświadczenia artystów dotkniętych postępującym uszkodzeniem mózgu lub zmagających się ze skutkami udaru są także źródłem cennych informacji. Valeria Drago i jej współpracownicy [2006] ocenili obrazy pewnej artystki namalowane w ciągu jej całej kariery zawodowej, zarówno przed zachorowaniem, jak i po rozpoznaniu demencji, która spowodowała uszkodzenie mózgu. Badacze doszli do wniosku, że prace plastyczne wykonane później, w miarę postępowania choroby, miały większą wartość artystyczną, ale sprawiały wrażenie niekompletnych i mniej nacechowanych emocjonalnie. Drago i jej współpracownicy przypuszczają, że uszkodzenie płata skroniowego zwiększyło kunszt artystyczny kobiety, jednocześnie zmniejszając jej zdolność do ukończenia pracy. Wyniki badań nad artystami plastykami wskazują także, iż prace wykonane po udarze różnią się znacząco od tych stworzonych przed nim; natomiast wybór między stylem abstrakcyjnym i realistycznym zależy od obszaru mózgu uszkodzonego w czasie udaru [Bogousslavsky, Hennerici, Bazner i Basetti, 2010].

Badania osób z zespołem sawanta, objawiającym się niezwykłym talentem plastycznym, muzycznym lub matematycznym, również wzbogacają wiedzę 38

Arteterapia i mózg

naukowców na temat zależności między ekspresją artystyczną a mózgiem. Sawantyzm pojawia się zwykle w dzieciństwie i może mieć związek z autyzmem, konkretną chorobą, udarem lub napadem padaczkowym. Nadia jest jednym z bardziej znanych przypadków wybitnego rozwoju artystycznego osoby autystycznej [Malchiodi, 1998]. Jej prace plastyczne stawały się mniej zaawansowane i bardziej przeciętne pod względem artystycznym, w miarę jak dziewczynka zbliżała się do okresu dojrzewania, co mogło być skutkiem dysfunkcji neurologicznej [Selfe, 2011]. Chociaż tylko pojedyncze osoby autystyczne są artystycznymi sawantami, przypadki takie jak Nadia stanowią nieocenione źródło informacji na temat pracy mózgu człowieka o ponadprzeciętnych zdolnościach artystycznych.

Oliver Sacks [2008] wspomina autystycznego sawanta Stephena Wiltshire’a, który jest znany także jako „ludzka kamera”, ponieważ potrafi rysować z pamięci skomplikowane krajobrazy. Sacks przypuszcza, że Wiltshire, jak większość osób z tym zespołem, obsesyjnie skupia się na jednej czynności pomimo dysfunkcji mózgu uniemożliwiającej opanowanie mowy i komunikację. U ludzi autystycznych neurony związane z obszarami mózgu odpowiedzialnymi za emocje i interakcję społeczną prawdopodobnie nie rozwijają się w pełni lub nie tworzą właściwych połączeń. W rezultacie wiele osób dotkniętych autyzmem ma trudności z nawiązywaniem kontaktu z innymi ludźmi, ale czuje się pewniej, powtarzając określoną czynność, na przykład rysowanie.

Twórczość plastyczna jest więc zajęciem angażującym jednocześnie wiele części mózgu: korę mózgową (myślenie symboliczne, podejmowanie decyzji i planowanie), układ limbiczny (emocje) i śródmózgowie/pień mózgu (integracja bodźców czuciowych i ruchowych). Carol McNamee [2003] twierdzi, że arteterapia może wspomagać zdrowienie w przypadku urazu psychicznego i innych problemów poprzez „bilateralną aktywność artystyczną”, polegającą na czynnościach, które z natury wymagają od pacjentów przekraczania linii pośrodkowej ciała w bezpośredni, widoczny sposób. Ponadto, w zależności od przebiegu arteterapii, zadaniem pacjentów jest też opowiadanie o swoich pracach, dzięki czemu wykorzystują oni ośrodek mowy w lewej półkuli, łącząc słowa z doświadczeniami, które nie muszą być werbalne (prawa półkula) [Malchiodi, 2008].

FIZJOLOGIA EMOCJI Zdrowy rozsądek podpowiada nam, że obrazy mają wpływ na to, jak się czujemy i zachowujemy. Mogą bowiem wywoływać zadowolenie, strach, niepokój lub wyciszenie. Udowodniono, że powodują zmianę nastroju, a nawet wywołują dobre samopoczucie [Benson, 1996, 2000]. Istnieją niezbite dowody na to, że obrazy oddziałują na organizm człowieka. Jak pokazują nawet proste doświadczenia, 39

ROZDZIAŁ 3

Materiały i media plastyczne wykorzystywane w arteterapii Cathy A. Malchiodi

Głównym elementem sesji arteterapeutycznej, odróżniającym ją od psychoterapeutycznej, jest wykorzystanie materiałów plastycznych. Uczestniczące w niej osoby zachęcane są do angażowania się w którąś z form autoekspresji wizualnej. Mogą to być zajęcia polegające na przykład na konstruowaniu, układaniu, mieszaniu, dotykaniu, formowaniu, sklejaniu, rysowaniu, fotografowaniu, filmowaniu, malowaniu lub innym rodzaju tworzenia [Malchiodi, 2002]. Ze względu na szybki rozwój technologii cyfrowej ćwiczenia arteterapeutyczne przeprowadzane są również przy użyciu klawiatury, ekranu komputera oraz innych nowatorskich i niekonwencjonalnych urządzeń służących do kreacji obrazu [Malchiodi, 2000; Moon, 2009; Seiden, 2001].

Arteterapia rozwija się zarówno pod wpływem różnych podejść psychoterapeutycznych, jak i sztuk wizualnych. Na wczesnym etapie historii tej dyscypliny, czyli w połowie XX wieku, arteterapeuci wykorzystywali tradycyjne materiały i metody stosowane w terapiach milieu61z pacjentami psychiatrycznymi. Podczas takich sesji kładziono nacisk na malarstwo i rzeźbę, które służyły autoeksploracji, a zajęcia artystyczne były formą rehabilitacji lub terapii zajęciowej. Od tamtego czasu arteterapia zwiększyła swój zakres zastosowań – obecnie uznawana jest także przez psychoterapeutów oraz psychologów i dociera między innymi do organizacji działających w społecznościach lokalnych, opieki społecznej, pracowni artystycznych i szkół, co wpływa na wybór metod i wymaga wprowadzenia nowych środków wyrazu. Ostatnio media cyfrowe (aparaty cyfrowe, oprogramowanie do obróbki zdjęć oraz komunikatory internetowe) decydują o tym, jak obrazy są tworzone, przekształcane i przesyłane, zmieniając jednocześnie sposób przeprowadzania zajęć arteterapeutycznych w elektronicznym świecie.

6

Milieu (fr.) – środowisko, otoczenie.

48

Materiały i media plastyczne wykorzystywane w arteterapii

TRADYCYJNE MATERIAŁY I TECHNIKI Arteterapeuci są z reguły obyci z różnymi materiałami, mediami i procesami wykorzystywanymi w praktyce. Chociaż większość arteterapeutów nie zna wszystkich dostępnych obecnie materiałów, narzędzi i metod, wprawnie posługują się tradycyjnymi technikami, do których należą rysunek, malarstwo, rzeźba w glinie i kolaż. y Rysunek. Jest to łatwa technika, którą można wykorzystać w dowolnym miejscu, najpowszechniej stosowana w ocenie i leczeniu pacjentów. Poświęcono jej wiele badań [Malchiodi, 1998]. Rysować można między innymi kredkami ołówkowymi lub świecowymi, flamastrami, kredą i pastelami olejnymi na różnych rodzajach powierzchni, zwykle na papierze. Ze względu na coraz szersze wykorzystanie technik cyfrowej kreacji obrazu rysunek można wykonać także na komputerze lub nawet w telefonie komórkowym przy użyciu specjalnych aplikacji. y Malarstwo. Malować można przy użyciu pędzla lub samych rąk między innymi farbami (na przykład akwarelowymi, temperowymi, akrylowymi, olejnymi lub specjalnymi do malowania palcami) i tuszem. Podobnie jak w przypadku rysowania, potrzebna jest też odpowiednia powierzchnia, przykładowo płótno, papier, karton czy specjalna tablica. Malowanie w formie elektronicznej odbywa się na ekranie komputera za pomocą oprogramowania cyfrowego (zob. dalej w niniejszym rozdziale fragment Media cyfrowe). y Rzeźba w glinie. Glina wymaga trójwymiarowego myślenia i wykorzystania zmysłu dotyku. Można ją zastąpić plasteliną, ciastoliną, modeliną lub masą solną domowej roboty. W przypadku samoutwardzalnych materiałów oprócz własnych rąk wykorzystuje się narzędzia do formowania, urabiania, odciskania lub dekorowania. Koło garncarskie lub podobne urządzenia przydadzą się do pracy w glinie [Henley, 2002]. y Kolaż. Jest to popularna technika, w której używa się dowolnych materiałów, pod warunkiem że nadają się do przyklejenia na jakiejś powierzchni (papierze, kartonie, płótnie lub innym podłożu). Kolaż może być dwuwymiarowy (wycinki z gazet, zdjęcia z magazynów i inne fotografie) lub trójwymiarowy (na przykład z kawałków drewna i innych naturalnych materiałów, włóczki, nici, tkanin lub artykułów do rękodzieła).

Pomimo że wymienione materiały zajmują centralne miejsce w praktyce arteterapeutycznej, stosunkowo niewiele badań poświęcono analizie ich właściwości i wpływu. Istniejąca literatura przedmiotowa zawiera opis obserwacji klinicznych i niepotwierdzone informacje. Już w 1971 roku Edith Kramer zauważyła, że w czasie terapii rysowanie, malowanie i lepienie w glinie mogą wywołać różne reakcje u dzieci. Opisała także metodę wywiadu klinicznego, często nazywaną Oceną 49

ROZDZIAŁ 4

Arteterapia w praktyce. Etyka, dowody i wrażliwość kulturowa Cathy A. Malchiodi

Standardy staranności, obejmujące etykę, skuteczność metod i podejść oraz wrażliwość kulturową, obowiązujące wszystkie zawody związane ze zdrowiem psychicznym, dotyczą w znacznym stopniu także arteterapeutów. Niniejszy rozdział z założenia zawiera jedynie ogólny zarys tych zagadnień. Dogłębna analiza nie jest bowiem możliwa ze względu na ogrom informacji i dyskusji na temat etyki zawodowej oraz pojawiających się nowych dowodów na skuteczność arteterapii. Więcej szczegółów czytelnicy znajdą w artykułach, rozdziałach i książkach poświęconych etyce, kulturze i badaniom naukowym, które wymieniono w tekście i spisie literatury, jak również w aneksach na końcu książki.

ETYKA Pod względem zakresu i celu większość ogólnie przyjętych dokumentów na temat etyki w arteterapii [Art Therapy Credentials Board, 2011; British Association of Art Therapists, 2011] przypomina kodeksy etyczne obowiązujące w innych zawodach zajmujących się zdrowiem psychicznym i tak jak one zawiera wzmianki o podwójnej relacji, postępowaniu zawodowym oraz obowiązku ostrzegania pacjenta.

Arteterapia jest jednak podejściem o charakterze twórczym i dlatego etyka arteterapeutyczna odnosi się także do kilku innych kwestii, nieobecnych w kodeksach funkcjonujących w psychologii i poradnictwie [Knill, Barbs i Fuchs, 2004; Malchiodi, 1998, 2005, 2008; Moon, 2006]. Są to między innymi: (1) przechowywanie i zatrzymywanie prac pacjentów, (2) własność wytworów artystycznych, (3) ich upublicznianie i poufność oraz (4) ocena pacjenta w oparciu o nie.

65

Arteterapia jako nauka i sztuka

Przechowywanie i zatrzymywanie prac artystycznych Wytwory artystyczne powstałe w czasie terapii, podobnie jak pisemną dokumentację, należy przechowywać w bezpiecznym miejscu, aby zapewnić ochronę prywatności autora i nie dopuścić do ich kradzieży i zniszczenia [Malchiodi, 1998; Moon, 2006]. Przechowywanie i zatrzymywanie prac stanowiących dokumentację leczenia pacjentów wiąże się z kwestiami prawnymi i etycznymi. Przykładowo: jak długo arteterapeuta powinien zachować wytwory artystyczne swoich pacjentów?

Czy dokumentacja może mieć formę cyfrową lub kserokopii? Odpowiedzi na wiele tego typu pytań należy szukać, analizując na przykład wytyczne spisane przez organizacje przyznające tytuły i licencje zawodowe oraz przepisy prawne regulujące prowadzenie dokumentacji leczenia, które obowiązują na poziomie federalnym lub stanowym. Warto podkreślić zatem, że każdy specjalista wykorzystujący wytwory artystyczne w trakcie leczenia musi poważnie rozważyć problem ich przechowywania oraz sporządzania dokumentacji z nimi związanej.

Własność Większość arteterpeutów jest zdania, że pacjenci są właścicielami prac stworzonych przez siebie w czasie leczenia. Jednak w pewnych sytuacjach instytucje lub organizacje mogą określać, komu przysługuje prawo własności – w przypadku wytworów artystycznych autorstwa osób nieletnich ich rodzice lub opiekunowie stają się właścicielami prac swoich dzieci w określonych okolicznościach. Co więcej, niektórzy praktycy twierdzą, że należy przechowywać bezterminowo te wytwory artystyczne, które mogą być wykorzystane jako materiał dowodowy w sądzie lub przydać się w przyszłych sesjach terapeutycznych.

Upublicznianie wytworów artystycznych i poufność Poufność, która jest zagadnieniem etycznym leżącym u podstaw wszelkich relacji terapeutycznych, to obowiązek ochrony pacjenta przed nieuprawnionym ujawnieniem informacji pozyskanych w związku z relacją terapeutyczną [Corey, Corey i Callanan, 2010]. Dla arteterapeuty prace pacjenta stworzone w kontekście terapeutycznym mają charakter poufny. Kodeksy etyczne dotyczące arteterapii są z reguły zgodne, że nie należy ujawniać tożsamości autora upublicznianych prac [Art Therapy Credentials Board, 2010]. Jednocześnie powszechnie wiadomo, że mogą zaistnieć okoliczności, w których trudno jest zachować poufność ze względu na niepowtarzalny charakter rysunku, obrazu czy rzeźby [Wilson, 1987]. Ponadto 66

Arteterapia w praktyce...

niektóre prace czasem ujawniają bardzo konkretne informacje, które mogą narazić autora na niebezpieczeństwo, ponieważ łatwo je odczytać innym osobom [Malchiodi, 1998, 2008]. Jeżeli dziecko było molestowane lub podejrzewa się, że jest ofiarą molestowania, zwykle trzeba rozważyć wszelkie ewentualności przed wystawieniem jego pracy, chociażby ze względu na to, że autor posiada status prawny osoby nieletniej. Z jednej strony w przypadku wytworów artystycznych powstałych w czasie leczenia obowiązuje zasada poufności; z drugiej natomiast upublicznianie prac jest często elementem samej terapii. Sztukę bowiem się wystawia, oczekując komentarzy na jej temat. Poufność jest więc kluczowa dla relacji terapeuta – pacjent, podobnie jak inne kwestie etyczne, ale zawsze należy się także zastanowić, co jest najlepsze dla określonego pacjenta w danym przypadku.

Ocena pacjenta w oparciu o jego prace Pomimo że kodeksy etyczne zwykle nie mówią o tym wprost, wykorzystywanie wytworów plastycznych w ocenie pacjenta jest ważnym problemem natury etycznej. Każdy specjalista dokonujący takiego badania musi uważać, by nie polegać wyłącznie na własnej intuicji i projekcji. Powinien też być w pełni świadom, co mierzy się danym instrumentem oraz jaka jest jego trafność i rzetelność, jak również znać najnowsze wyniki badań naukowych. Ponieważ w arteterapii kładzie się nacisk na doświadczenia pacjenta, specjaliści w tej dziedzinie z reguły przyjmują, że terapię można uznać za udaną, jeśli leczona osoba poprzez ekspresję artystyczną odnajduje osobiste znaczenia i światopogląd. Natomiast interpretacja terapeuty nie odgrywa tak znaczącej roli.

Internet i technologia cyfrowa zaczynają być uwzględniane w arteterapii jako media artystyczne (zob. rozdz. 3 niniejszej publikacji poświęcony materiałom i mediom), forma terapii prowadzonej online oraz sposób promowania usług. W obecnej chwili, czyli w momencie powstawania niniejszej publikacji, zagadnienie to nie jest jeszcze dokładnie opisane w kodeksach etycznych i standardach praktyki zawodowej. Dotąd nie przeanalizowano wystarczająco szczegółowo problemów etycznych, z którymi muszą się zmierzyć arteterapeuci otrzymujący wytwory artystyczne od pacjentów drogą elektroniczną pomiędzy sesjami, wykorzystujący kamery internetowe lub inne urządzenia telekomunikacyjne do utrzymywania kontaktu z osobami zamieszkującymi odległe tereny wiejskie oraz programy do tworzenia sztuki cyfrowej stymulujące twórcze samopoznanie [Malchiodi, 2009a].

Elektroniczna transmisja prac artystycznych oraz umieszczanie ich na stronach internetowych mogą rodzić dylematy moralne. Komunikacja cyfrowa zaś, a w szczególności media społecznościowe, zatarły granice poufności w przypadku obrazów autorstwa pacjenta i relacji miedzy nim a terapeutą.

67

Arteterapia jako nauka i sztuka

DOWODY Czy istnieją dowody na to, że arteterapia jest skuteczną metodą interwencji?

Jeśli faktycznie przynosi ona pożądane efekty, na jakiej zasadzie działa? Arteterapia, podobnie do innych usług w opiece zdrowotnej, jest rozliczana z efektywności swojej metodologii w zaspokajaniu potrzeb psychospołecznych, rozwojowych, poznawczych i fizycznych dorosłych i dzieci. W ciągu ostatnich dziesięciu lat, pod wpływem wewnętrznej i zewnętrznej presji, arteterapeuci przestali polegać na tradycji, pojedynczych spostrzeżeniach oraz niesprawdzonych przekonaniach i zaczęli zajmować się rygorystycznym gromadzeniem danych [Malchiodi, 2009b]. Co więcej, celem badań naukowych w arteterapii stało się opracowywanie metod oceny pacjenta w oparciu o jego prace plastyczne, na przykład mierzenie cech jego rysunków, a nie badania takie jak analiza wpływu arteterapii na poszczególne osoby (więcej informacji na temat takich instrumentów znajduje się w części VI niniejszej publikacji, poświęconej ocenie pacjenta w oparciu o jego wytwory artystyczne).

Początkowo arteterapia opierała się na wiedzy pochodzącej z badań klinicznych i obserwacji. Niewiele było jednak dowodów naukowych uzasadniających praktykę w tej dziedzinie. Pomimo że arteterapeuci entuzjastycznie mówią o wartości sztuki i jej dobroczynnym wpływie na pacjentów, pozostaje pytanie o mechanizm działania tego typu terapii. Znaczna część literatury arteterapeutycznej opiera się bowiem na niepotwierdzonych informacjach. Od kilkudziesięciu lat panuje powszechna zgoda, że należy przeprowadzić zaawansowane badania, aby udowodnić użyteczność arteterapii [Gilroy, 2009; Kaplan, 2000; Malchiodi, 1995; Wadeson, 1980]. Lepiej zaplanowane projekty badawcze i bardziej rygorystyczne metody badań pozwolą przeanalizować działanie tej dyscypliny terapeutycznej w przypadku wielu grup pacjentów leczonych w różnych miejscach.

Potrzeba przeprowadzenia badań naukowych wynika częściowo z charakteru samej arteterapii pozostającej pod wpływem wielu dyscyplin, między innymi sztuk pięknych, psychologii i medycyny. Potwierdza to Maxine Junge [2010], pisząc o interdyscyplinarności arteterapii i wynikających z tego konfliktów badawczych. Niektórzy arteterapeuci, na przykład Shaun McNiff [1998], są zdania, że badania naukowe powinny opierać się na wytworach artystycznych, aby można było uchwycić niepowtarzalny wpływ arteterapii na pacjenta. Inni, bardziej zorientowani na naukę praktycy, tacy jak Frances Kaplan [2000], twierdzą z kolei, że badane wytwory artystyczne służą raczej ilustracji wyników, a nie ich walidacji. Innymi słowy, analiza prac plastycznych może pomóc badaczom dostrzec nowe możliwości, ale niekoniecznie potwierdzi wyniki. Trzeci pogląd prezentuje Andrea Gilroy [2009], która jest zwolenniczką „metody mieszanej”, polegającej na wykorzystaniu zarówno ustandaryzowanych sposobów analizy danych ilościowych, jak i otwartych 68

Arteterapia w praktyce...

obserwacji potencjalnie prowadzących do dokładniejszego zilustrowania wpływu, jaki zajęcia artystyczne wywierają na ludzi.

Od arteterapeutów i innych specjalistów związanych ze zdrowiem psychicznym wymaga sie zaangażowania w praktykę opartą na dowodach (evidence-based practice – EBP), co jest jednym z czynników motywujących do gromadzenia danych ilościowych. EBP oznacza wykorzystanie do ochrony zdrowia psychicznego i behawioralnego tych interwencji, których statystycznie istotna skuteczność w leczeniu określonych problemów została udowodniona. Praktyka ta stanowi kontinuum dowodów uzależnionych od czynników, takich jak jakość projektu badawczego, i procedur. Poziomy dowodów podzielone są na kategorie słabszych i mocniejszych wyników, które potwierdzają skuteczność praktyki. Według Gilroy [2009] EBP podważa wiarygodność intuicji, niepotwierdzonych danych i statusu eksperta, często cenionych przez arteterapeutów, jako jedynej podstawy do wyboru metody. Jak twierdzi ta autorka, aby dokonać istotnego postępu w rozwoju badań naukowych opartych na dowodach, należy porzucić ten tradycyjny sposób myślenia.

Od publikacji pierwszego wydania tej książki pojawiły się dane i badania potwierdzające, że arteterapia zaczyna być uznawana za przydatne podejście terapeutyczne. Wiele znaczących badań naukowych, które są źródłem informacji na temat efektywności arteterapii, łączy ją z innym podejściem. Na przykład Daniel Monti i współpracownicy [2006] opisują zastosowanie arteterapii w powiązaniu z praktyką uważności, czyli medytacją i jogą, w terapii pacjentów onkologicznych.

W porównaniu z grupą kontrolną u osób otrzymujących leczenie polegające na arteterapii i praktyce uważności odnotowano zmniejszenie cierpienia i poprawę oceny jakości życia. Obecnie przyjęta terapia poznawczo-behawioralna zorientowana na traumę oparta na dowodach łagodzi reakcje traumatyczne u dzieci [Cohen i Deblinger, 2006]. W podobny sposób można łączyć zajęcia z rysunku z zabawą, co skutecznie redukuje skutki pourazowego zaburzenia stresowego (PTSD) u dorosłych i dzieci [Steele i Raider, 2001]. We wszystkich wspomnianych badaniach uwzględniono techniki arteterapeutyczne lub oparte na sztuce, ale trudno jest określić dokładnie, jaką rolę odegrały one w poprawie stanu pacjentów i złagodzeniu objawów.

Pomimo wyzwań i ograniczeń, istnieją badania zwracające uwagę na potencjalną skuteczność arteterapii. Dotyczą one między innymi: 1. Pacjentów onkologicznych. Kilka badań pokazało, że arteterapia wspomaga leczenie psychospołeczne w przypadku nowotworów [Monti i in., 2006; Nainis i in., 2006; Svensk i in., 2009].

2. Pacjentów pediatrycznych z astmą. Wyniki próby z randomizacją z zastosowaniem arteterapii u dzieci cierpiących na astmę wskazują na skuteczność w przypadku niewielkiej grupy pacjentów [Beebe, Gelfand i Bender, 2010].

69

Arteterapia jako nauka i sztuka

3. Pourazowego zaburzenia stresowego (PTSD) u dzieci i dorosłych. Jak wspomniano wcześniej, wyniki badań pacjentów uczestniczących w zajęciach z rysunku są obiecujące [Steele i Raider, 2001].

4. Deficytów poznawczych i starzenia. Jest coraz więcej dowodów na to, że arteterapia i inne terapie przez twórczość stymulują czynności poznawcze u osób starszych z demencją i pokrewnymi zaburzeniami [Levine-Madori, 2009] oraz mogą łagodzić stany depresyjne u pacjentów z chorobą Parkinsona [Elkis-Abuhoff, Goldblatt, Gaydos i Coratto, 2008].

5. Sztuki i języka. Przynajmniej dwa badania dowiodły, że ekspresja artystyczna może poprawić werbalizację i pamięć u dzieci [Gross i Haynes, 1998; Lev--Wiesel i Liraz, 2007].

Aby lepiej zrozumieć, na czym polega wpływ ekspresji artystycznej na reakcje emocjonalne, poznawcze i fizyczne, arteterapeuci zaczynają skupiać się na wynikach badań układu nerwowego opisanych w rozdziale 2 niniejszej publikacji (na temat arteterapii i mózgu). Jeśli chodzi o reakcje fizyczne, coraz więcej badaczy używa „biomarkerów” (fizycznych zmian w organizmie, na przykład oddychania, reakcji skórnych oraz poziomu hormonów stresu) jako miary wpływu działalności artystycznej na umysł i organizm. Chociaż dostępna literatura na ten temat nie zawiera jeszcze wystarczającej liczby danych, w miarę upływu czasu kształtuje jednak tak zwaną „najlepszą praktykę”. Różni się ona od praktyki opartej na dowodach tym, że bazuje na danych klinicznych dostarczonych przez praktykujących specjalistów. W niniejszej publikacji opisano metody arteterapeutyczne stosowane w pracy z dziećmi, nastolatkami, dorosłymi i konkretnymi grupami pacjentów uznane w literaturze za najlepszą praktykę w leczeniu klinicznym.

WRAŻLIWOŚĆ KULTUROWA Wrażliwość kulturowa w arteterapii polega nie tylko na uwzględnianiu przynależności etnicznej, ale także środowiska, rodziny i rówieśników, statusu socjoekonomicznego, płci, niepełnosprawności, przekonań religijnych i duchowych oraz stopnia rozwoju i akulturacji [Malchiodi, 2005]. Arteterapuci analizowali kwestie kulturowe u różnych grup pacjentów głównie pod względem przynależności rasowej i etnicznej [Dokter, 1998; Hiscox-Riley i Calisch, 1998; Hocoy, 2002].

W literaturze przedmiotu pojawiają się określenia takie jak arteterapia międzykulturowa [Hocoy, 2002] i wielokulturowa [Hiscox-Riley i Calisch, 1998]. We wszystkich przypadkach wspólnym mianownikiem jest świadoma kulturowo praktyka, w której arteterapię stosuje się w pracy z dziećmi, dorosłymi, rodzinami, grupami i społecznościami z uwzględnieniem wszelkiej ich różnorodności. Nawiązując do 70

ROZDZIAŁ 7

Teorie poznawczo-behawioralne oraz ciała i umysłu Cathy A. Malchiodi Aimee Loth Rozum

Terapeuci, coraz lepiej rozumiejąc układ nerwowy człowieka (zob. rozdz. 2 niniejszej publikacji), zaczynają włączać do swojej pracy z dorosłymi i dziećmi więcej koncepcji pochodzących z teorii behawioralnych oraz ciała i umysłu. Rozdział ten zawiera ogólne omówienie głównych założeń leczenia poznawczego oraz interwencji związanych z terapią ciała i umysłu, jak również sugestie, jak w ramach tych podejść wykorzystywać ekspresję artystyczną. Aby zilustrować zastosowanie technik poznawczo-behawioralnych oraz ciała i umysłu w kontekście arteterapii, umieszczono tu zarys podstawowych, obowiązujących w nich zasad.

TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) obejmuje kilka różnych podejść, między innymi racjonalno-emotywną terapię behawioralną [rational-emotive behavior therapy – REBT; Ellis, 1993], modyfikację poznawczo-behawioralną [Meichenbaum, 1985] i terapię poznawczą [Beck, Freeman i Davis, 2006; Ellis i Grieger, 1996]. Głównym założeniem tych podejść jest przekonanie, że negatywne emocje są wywoływane nie przez zdarzenia same w sobie, lecz przez przypuszczenia i oczekiwania z nimi związane oraz ich interpretacje [Beck i in., 2006]. Zgodnie z CBT stres psychologiczny jest w dużym stopniu funkcją zaburzeń procesów poznawczych i dlatego odmienne warunki mogą spowodować pożądane zmiany emocji i zachowania. Głównym celem CBT jest pomoc pacjentowi w rozpoznaniu niewłaściwych, negatywnych reguł i założeń determinujących jego postępowanie, a następnie znalezieniu sposobu 117

Arteterapia – podejścia kliniczne

zastąpienia ich bardziej realistycznymi, pozytywnymi zasadami i oczekiwaniami. Relacja pacjenta i terapeuty oparta na współpracy jest podstawą tego podejścia. Leczenie zaś jest z reguły ograniczone czasowo i ma charakter psychoedukacyjny.

W leczeniu opartym na ramach poznawczych mówi się o dwóch poziomach zaburzonego myślenia. Pierwszy to dysfunkcyjne założenia i reguły, czyli nasze poglądy na temat nas samych, tego, jak żyjemy i wpływamy na osoby oraz sytuacje w naszym otoczeniu. Na przykład gdy jakaś sytuacja jest źródłem takich zasad i oczekiwań, przygnębiona i zaniepokojona osoba reaguje powtarzającymi się myślami negatywnymi. Nazywa się je „negatywnymi myślami automatycznymi” lub „negatywnym monologiem wewnętrznym”, ponieważ powstają mimowolnie w odpowiedzi na określone sytuacje [Corey, 2009]. Osobiste poglądy i oczekiwania związane z sytuacją uporządkowane są w „konstelacjach”, które ujawniają się, gdy znajdziemy się w określonych okolicznościach (takich jak publiczne wystąpienie, prowadzenie samochodu lub podejmowanie decyzji). Aaron Beck [za: Beck i in., 2006] określa tę konstelację zasad i założeń jako „schemat”. Schemat poznawczy jest kodem, za pomocą którego ludzie rozszyfrowują i oceniają doświadczenia i zachowania, zarówno swoje, jak i innych ludzi. Jeżeli schemat opiera się na negatywnej lub nierealistycznej zasadzie, wszystkie doświadczenia są filtrowane, a ludzie zaczynają postrzegać świat jako niebezpieczny, a siebie samych jako nic niewartych, pozbawionych jakichkolwiek talentów i antypatycznych.

CBT to wysoce dyrektywna i ustrukturyzowana metoda wymagająca od klinicysty, aby pełnił aktywną rolę edukacyjną w terapii. W większości przypadków celem leczenia jest wyeliminowanie lub radykalne zredukowanie objawów w ciągu od sześciu do dwudziestu sesji, jak również podanie pacjentowi narzędzi, dzięki którym pozostanie wolny od objawów. Do kluczowych elementów CBT należą: identyfikacja, restrukturyzacja lub eliminacja negatywnych myśli; nauczenie pacjenta kontrolowania reakcji autonomicznych, które zwykle towarzyszą niepokojowi i panice, oraz wykorzystanie tych umiejętności, aby zapobiec nawrotom objawów.

Tworzenie obrazów i CBT Specjaliści zajmujący się arteterapią, poradnictwem, psychologią i opieką społeczną łączą ekspresję artystyczną z zasadami CBT. W przypadku urazów psychicznych najczęściej wspomina się o interwencjach polegających na przetworzeniu i przeramowaniu traumatycznych zdarzeń [Malchiodi, 2001, 2008; Steele i Raider, 2001].

W pracy z dziećmi molestowanymi seksualnie stosuje się strategie poznawczo-behawioralne i arteterapię [Pifalo, 2007]. Z kolei arteterapię, ludoterapię i terapię rodzinną łączy się z CBT między innymi w terapii dzieci będących ofiarami przemocy [Gil, 2006]. Zadania artystyczne i techniki CBT stosuje się w terapii dzieci przechodzących 118

Teorie poznawczo-behawioralne oraz ciała i umysłu

kryzys, aby mogły one opisać swoje przeżycia, a następnie przeramować emocje i negatywne myśli, tym samym ograniczając następstwa stresu pourazowego. Inni specjaliści stosują racjonalno-emotywną terapię behawioralną (REBT) w pracy z dziećmi w poradnictwie [Grey, 2010] oraz połączenie CBT z arteterapią w terapii grupowej w szkołach, aby pomagać dzieciom z autyzmem i innymi problemami poprzez zwiększanie ich kompetencji społecznych [Epp, 2008].

Arteterapia opiera się na wykorzystaniu obrazów w czasie leczenia, CBT zaś skupia się na języku. Pacjenci uczeni są śledzenia, werbalizowania i zapisywania negatywnych myśli. W ten sposób powstają listy i wykresy, a emocje klasyfikowane są na skalach, aby stwierdzić, jak poważny jest problem oraz monitorować postępy.

Metoda ta ma intelektualny charakter – opiera się na logice i poznaniu oraz pytaniach i odpowiedziach. Jak więc użyć techniki niewerbalnej opartej na obrazie w tak ustrukturyzowanych ramach terapeutycznych?

Pierwszą barierą utrudniającą wykorzystanie sztuk plastycznych w CBT są założenia pacjenta dotyczące jego własnych zdolności w tej dziedzinie. Słowo „sztuka” brzmi poważnie i dlatego większość ludzi poproszonych o narysowanie czegoś zwykle odpowiada: „Nie umiem rysować”, „Nie mam zdolności plastycznych”, „Tylko się skompromituję” lub „Nie uda mi się”. Najlepiej w ogóle nie używać słowa „sztuka”, żeby uniknąć takich reakcji. „Obraz” brzmi mniej kontrowersyjnie i znacznie lepiej pasuje do tego, co powstanie w czasie sesji poznawczo-behawioralnej. Pacjent będzie tworzył obrazy w konkretny sposób przedstawiające negatywne schematy i negatywne monologi wewnętrzne oraz myśli wywołujące lęk. Takie rysunki mogą bardzo trafnie odzwierciedlać działanie umysłu i życie wewnętrzne pacjenta.

Prosząc go o narysowanie obrazka związanego z depresją lub stanem lękowym, sprawiamy, że pacjent nie czuje się tak nieudolny i przestraszony, jak mógłby się poczuć, gdybyśmy mówili o tworzeniu „sztuki”. Jest to jeden z pierwszych etapów restrukturyzacji poznawczej w czasie leczenia. Pokazuje on, jak pacjent będzie restrukturyzował inne negatywne schematy i założenia.

W CBT tradycyjnie wykorzystuje sie obrazowanie mentalne jako metodę ćwiczenia nowych wzorców emocjonalnych [Meichenbaum, 1985]. Pacjenci wyobrażają sobie, że myślą, czują i zachowują się w taki sposób, w jaki by chcieli. Ponieważ CBT jest podejściem wymagającym współpracy między pacjentem a terapeutą, z kilku powodów dobrze sprawdza się w kontekście tworzenia obrazów. Po pierwsze, pacjent ma okazję planowania ćwiczeń twórczych razem z terapeutą w celu podtrzymania i wzmocnienia zmian behawioralnych. Co więcej, CBT to metoda zorientowana na działanie, a to oznacza, że pacjent musi być gotowy do włożenia wysiłku w leczenie, zarówno w czasie godzinnej sesji terapeutycznej, jak i poza nią.

Tworzenie obrazów będące elementem terapii wymaga od pacjenta bezpośredniego zaangażowania w rysowanie, kolaż lub inne gatunki plastyczne.

119

Arteterapia – podejścia kliniczne

Pierwsze spotkania Gdy w arteterapii stosuje się podejście poznawczo-behawioralne, najlepiej jak najszybciej wprowadzić pacjenta w tworzenie obrazów – najpóźniej na drugim spotkaniu (zakładając, że pierwsza sesja poświęcona jest na wyjaśnienie, na czym polega leczenie poznawczo-behawioralne, wyznaczenie celów i zebranie niezbędnych informacji). Jedną z możliwości jest zastąpienie wskazówek werbalnych rysunkowymi. Na przykład zamiast prosić pacjenta o wymienienie czynników wywołujących u niego przygnębienie, terapeuta może zlecić mu narysowanie obrazka przedstawiającego problem, z którym się boryka. Warto wcześniej przygotować listę pytań używanych w pracy poznawczo-behawioralnej, aby móc pokierować pacjentem w czasie analizy obrazu i problemu: y Na czym polega problem? y Czego można się dowiedzieć o tym problemie, oglądając ten obrazek? y Jakie myśli pojawiły się w czasie tworzenia obrazka? y O czym teraz myślisz?

W niektórych formach CBT wykorzystuje się strategie wizualne – częstą praktyką jest na przykład obrazowanie negatywnych myśli i śledzenie dysfunkcyjnych schematów za pomocą kredy i tablicy [Emery, 1989; McMullin, 2000]. Przyjrzenie się własnym negatywnym myślom przedstawionym „czarno na białym” bywa silnym przeżyciem i może uświadomić pacjentowi, że jest on niewolnikiem swoich procesów myślowych. Wprawdzie warto zobaczyć własne złe strony, ale obserwacja negatywnych myśli w formie wizualnej może się okazać przytłaczającym doświadczeniem i dlatego niektórzy pacjenci będą niechętnie podchodzić do tworzenia takich obrazów lub odmawiać dzielenia się nimi z kimkolwiek. Terapeuta powinien więc wykazać się wyczuciem, objaśniając pacjentowi, na czym polega ten proces, i pozwolić mu, by ćwiczył to zadanie w czasie sesji we własnym tempie. W ten sposób pacjentowi łatwiej będzie zrozumieć negatywne myśli, uczucia i zachowania, jak również rozpoznać i przetworzyć własne reakcje.

W czasie pierwszych sesji terapeutycznych prowadzonych metodą poznawczo-behawioralną do obrazów należy podejść jak do pomocy poznawczych, na przykład wykresów i arkuszy z ćwiczeniami. Ważne jest, by polecenia i materiały były możliwie jak najprostsze – wówczas zwiększą się szanse pacjenta na pomyślne wykonanie ćwiczenia. Arkusze i wykresy często zniechęcają do terapii kognitywnej i dlatego ich zastosowanie wymaga wyczucia ze strony terapeuty.

Ta sama zasada obowiązuje, gdy wprowadza się tworzenie obrazów jako element pracy poznawczej. Ćwiczenia poznawczo-behawioralne wymagają wysiłku i czasu, a pacjent musi zrozumieć sens zaleceń i mechanizm działania wykorzystanej metody.

120

Teorie poznawczo-behawioralne oraz ciała i umysłu

Tworzenie obrazów w czasie leczenia może mieć postać dowolnego ćwiczenia lub ćwiczeń opisanych poniżej. y Przedstaw stresor na obrazku. Rozpoznanie stresorów będących źródłem negatywnych emocji jest podstawą zrozumienia i opracowania strategii radzenia sobie z nimi. Terapeuta może zlecić pacjentom prowadzenie dziennika obrazkowego, w którym będą umieszczać zdarzenia, sytuacje i ludzi wywołujących negatywne zachowania i monologi wewnętrzne. y Pokaż na obrazku, jak możesz przygotować się na stresor. Jeżeli środowisko społeczne jest stresujące, pacjent ma za zadanie przedstawić na obrazku, co może zrobić w trudnej sytuacji lub jak wyglądałby, gdyby pomyślnie sprostał temu wyzwaniu. y Zilustruj, jak krok po kroku radzisz sobie z problemem. Niektórzy wolą rozwiązywać problemy etapami. Dlatego obrazek lub seria obrazków ilustrujących, jak podzielić problem na łatwiejsze do opanowania elementy, może pomóc niektórym pacjentom w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami i zachowaniami. y Twórz obrazy, aby zredukować stres. Niewykluczone, że sam proces rysowania lub tworzenia kolaży uwolni pacjenta od negatywnych przeżyć i wywoła reakcję relaksacyjną [DeLue, 1998; Malchiodi, 1999]. Terapeuta może zasugerować, by pacjent wycinał z magazynów i innych źródeł zdjęcia, które działają na niego kojąco, i wklejał je w dzienniku obrazkowym lub eksponował w widocznym miejscu – na przykład w swoim biurze.

Praca domowa W terapii CBT pacjent i terapeuta opracowują razem zadania domowe, które są kontynuacją leczenia między sesjami. Mogą one polegać na tworzeniu list problemów i poglądów, śledzeniu negatywnych monologów wewnętrznych lub zapisywaniu wiadomości skierowanych do samego siebie. W podejściu do arteterapii opartym na teorii poznawczo-behawioralnej zadania te bazują na obrazach wykorzystywanych do restrukturyzacji przekonań i założeń, a następnie do dalszego uwieczniania wewnętrznych wiadomości. Terapeuta może na przykład poprosić pacjenta o zaopatrzenie się w zeszyt lub segregator, który posłuży mu jako dziennik obrazkowy z pracą domową, polegającą na odwzorowywaniu dysfunkcyjnych myśli i uczuć na wykresach (standardowe ćwiczenie), a poza tym na ilustrowaniu najbardziej dominującej myśli danego dnia na przynajmniej jednym obrazku dziennie.

121

Arteterapia – podejścia kliniczne

Restrukturyzacja negatywnych obrazów Kiedy pacjent poświęcił już jakiś czas na rozpoznawanie i odnotowywanie negatywnych myśli, zarówno w czasie sesji, jak i w domu pomiędzy nimi, może podjąć próbę zdystansowania się od tych procesów myślowych i zacząć dostrzegać określone schematy, które determinują jego wyobrażenia i przypuszczenia.

Gdy zda sobie sprawę z ich istnienia, będzie gotowy do restrukturyzacji poznawczej. Proces ten polega na analizie błędnej logiki, sprawdzaniu hipotez, tworzeniu alternatywnych interpretacji, poszerzaniu perspektywy oraz dekatastrofizacji [Ellis, 1993; Emery, 1989]. Po tym, jak terapeuta pomógł pacjentowi przeanalizować myśli i schematy, można zacząć budować bardziej pozytywne założenia poprzez eksperymentowanie z fizycznymi zmianami negatywnych obrazów w czasie ekspresji artystycznej.

Analiza przypadku Opisany tu przypadek pokazuje zastosowanie obrazów w ramach terapii poznawczo-behawioralnej. Czterdziestokilkuletnia pacjentka ma zaniżone poczucie własnej wartości i jest przygnębiona, co utrudnia jej codzienne życie. Kobieta twierdzi, że „naprawdę nie ma powodów, żeby się tak czuć”, ponieważ może liczyć na swojego męża, urodziła dwoje zaplanowanych dzieci, a jej sytuacja finansowa pozwala jej na zatrudnienie pomocy domowej. Wychowywanie dwójki małych dzieci poważnie ograniczyło czas przeznaczony na muzykowanie, ale pacjentka wyjaśnia, że była w stanie to przewidzieć i dlatego nie jest to dla niej zaskoczeniem.

Poza tym nazywa siebie „niepoprawną i niewzruszoną optymistką” i dlatego swój obecny stan ocenia jako porażkę. Czuje się przygnębiona i zła, gdyż spotkała się z sytuacją, z którą nie umie sobie poradzić.

Pacjentkę poproszono o zapisywanie negatywnych myśli (Lista A), a następnie stworzenie obrazka przedstawiającego problem, który według niej przyczynia się do jej przygnębienia (zob. ryc. 7.1).

Lista A: Zapis negatywnych myśli „Czuję się przytłoczona”. „Chciałabym, żeby dla odmiany ktoś zaopiekował się mną”. „Chcę się rozchorować i zostać w łóżku, żeby inni musieli się wszystkim zająć”. „Jestem zwykłym wyrobnikiem”. „Nie mam talentu i marnuję czas”. „Udaję, że robię karierę, żeby poczuć się lepiej”.

122

CZĘŚĆ IV

ZASTOSOWANIA KLINICZNE ARTETERAPII W LECZENIU DOROSŁYCH

Wprowadzenie Wielu terapeutów uważa, że arteterapia ma zastosowanie jedynie w przypadku dzieci, które w naturalny sposób wyrażają siebie poprzez zabawę i ekspresję twórczą. Rzeczywiście, jest to skuteczny sposób leczenia małych pacjentów, o czym mowa w poprzedniej części niniejszego Podręcznika, ale dyscyplina ta ma również szerokie zastosowanie w przypadku dorosłych. Większość założeń arteterapii wywodzi się z wczesnych prac psychiatrów i artystów z połowy XX wieku, które w dużej mierze opierają się na badaniach pacjentów hospitalizowanych z powodu zaburzeń psychicznych. Nieco później Margaret Naumburg [1950, 1953, 1966] wydała pierwsze publikacje o arteterapii dorosłych, obrazując tym samym swoje „dynamiczne” podejście do leczenia. Od tamtego czasu w arteterapii osób dorosłych nadal stosuje się zarówno teorie psychoanalityczne, których zwolennikiem była Naumburg, jak i bardziej współczesne podejścia do interwencji terapeutycznej.

Arteterapia jest skuteczną metodą leczenia dzieci, młodzieży i dorosłych z tych samych powodów w przypadku każdej z wymienionych grup pacjentów. Po pierwsze, służy jako forma komunikacji niewerbalnej. Po drugie, umożliwia wyrażanie uczuć, myśli i światopoglądu. Po trzecie, stwarza możliwość określenia problemów, mocnych stron pacjenta oraz możliwości zmiany. Kreatywny proces tworzenia prac plastycznych może poprawiać jakość życia aż do późnej starości [Cohen, 2000].

Helen Landgarten [1981] wymienia korzyści płynące z arteterapii dorosłych: „Pacjenci, którzy są szczególnie odporni na leczenie i odmawiają mówienia o sobie albo o swoich problemach, zwykle uruchamiają proces przeniesienia zwrotnego u terapeuty (...). Psychoterapeuci leczący poprzez sztukę mają mniejsze trudności w przypadku takich osób, gdyż pacjent wykonujący zadanie komunikuje się na poziomie symbolicznym. Jest to też czynnik często umożliwiający terapeucie stałe zainteresowanie małomówną albo pełną rezerwy osobą” [Landgarten, 1981, s. 185]. Zajęcia artystyczne angażują w terapię dorosłych pacjentów, szczególnie tych niechętnych do rozmów.

305

Zastosowania kliniczne arteterapii w leczeniu dorosłych

Dorośli mogą być negatywnie nastawieni do stosowania przyborów i materiałów plastycznych w terapii, twierdząc, że ćwiczenia plastyczne są raczej dziecięcą zabawą niż elementem prawdziwej terapii. Z mojego doświadczenia wynika, że większość pacjentów można jednak zachęcić do wypróbowania technik twórczych jako innej formy komunikacji oraz alternatywnego sposobu pracy nad problemami. Czasem wystarczy dać im do zrozumienia, że rysunki, malunki i kolaże niekoniecznie muszą mieć wartość artystyczną, aby spełniać rolę terapeutyczną.

Dorosłym pacjentom warto też wyjaśnić mechanizm działania arteterapii, opisując w prostych słowach, jak mózg człowieka reaguje na obrazy i je tworzy oraz jak można te procesy wykorzystać w leczeniu.

Jak dotąd arteterapię wykorzystuje się w leczeniu różnych grup dorosłych pacjentów, których problemy dotyczą między innymi zaburzeń nastroju, schorzeń fizycznych, niepełnosprawności, uzależnień, kryzysów rodzinnych, przemocy domowej, straty, żałoby oraz traumy emocjonalnej. Rozdziały w części IV niniejszej publikacji przedstawiają kilka z wielu zastosowań arteterapii w pracy z dorosłym pacjentem. Prezentowane przykłady metod psychoanalitycznych, poznawczo-behawioralnych, zorientowanych na rozwiązanie, narracyjnych oraz humanistycznych właściwie ilustrują zakres problemów, z którymi dorośli pacjenci są kierowani na arteterapię. Rozdział 18 zawiera ogólny zarys wykorzystania sztuki wizualnej w pomocy psychologicznej. Jego autor zwraca uwagę na ponowne zainteresowanie specjalistów z tej dziedziny zastosowaniem zajęć artystycznych w leczeniu dorosłych. Ze względu na to, że psychologowie oraz inni terapeuci zdali sobie sprawę z zalet metod ekspresyjnych w terapii, rozdział ten pokazuje na przykładach, jak techniki plastyczne (rysunek, kolaż, fotografia i inne środki artystyczne) mogą wzbogacać sesje terapeutyczne. Zawiera również porady dotyczące kwestii etycznych związanych z zastosowaniem sztuki w pomocy psychologicznej. Autor podkreśla, że terapeuci powinni określić granice swoich możliwości, jeżeli chodzi o zastosowanie sztuki w terapii, a w razie potrzeby szukać wsparcia poprzez dodatkowe szkolenia.

Arteterapia ma szerokie zastosowanie w pracy z osobami starszymi. Rozdział 19 zgłębia bardzo aktualny dziś temat kreatywności w podeszłym wieku, opierając się na najnowszych badaniach, które udowadniają, że twórczość artystyczna niezwykle korzystnie wpływa na mózg u tej grupy pacjentów. Okazuje się, że zajęcia plastyczne mogą ujawniać braki neurologiczne, które są wynikiem wylewu, choroby Alzheimera lub też demencji starczej, co pomaga terapeucie zrozumieć funkcjonowanie fizyczne i psychiczne starszej osoby. Ostatnie badania nad układem nerwowym wykazały, jak skuteczne może być wykorzystanie zajęć artystycznych w przypadku osób starszych z niepełnosprawnością neurologiczną [Ramachandran i Blakeslee, 1998]. Ponadto udowodniono, że ćwiczenia plastyczne mogą być metodą zarówno diagnozy, jak i leczenia [Wald, 1999]. Prekursorska praca Gene Cohen [2000] 306

Wprowadzenie

pokazała, że osoby siedemdziesięcioletnie, osiemdziesięcioletnie, a nawet starsze, są w stanie rozwinąć swoją kreatywność, a zaangażowanie w sztukę jest działaniem promującym zdrowie. Sztuka przyczynia się bowiem do stabilizacji psychospołecznej i poznawczej osób w podeszłym wieku, a nawet do pewnej poprawy w tej sferze.

Wyniki badań w zakresie arteterapii udowadniają, że ustrukturyzowane zastosowanie technik plastycznych poszerza zakres uwagi, poprawia samopoczucie, łagodzi stres i zapobiega nudzie w przypadku tych osób, które nie mogą zaangażować się w ćwiczenia fizyczne.

Rozdział 20 dotyczy arteterapii dorosłych z poważną chorobą psychiczną. Od wielu lat dyscyplina ta stosowana jest w leczeniu pacjentów psychiatrycznych z takimi schorzeniami jak schizofrenia, psychoza, depresja oraz zaburzenia dysocjacyjne. Autorka rozdziału przedstawia bardziej współczesny model arteterapii, kładąc nacisk na komfort terapeuty oraz zrozumienie trzech pojęć w pracy z tą grupą pacjentów: autentyczności, kreatywności i rekonwalescencji. Pojęcia autentyczności oraz kreatywności przypominają wartości humanistyczne omówione w rozdziale 6 niniejszej publikacji i podkreślają wagę indywidualnego doświadczania terapii oraz wartości ekspresji twórczej w życiu pacjenta pomimo jego choroby lub niepełnosprawności. Jak twierdzi autorka, należy dostrzec twórczy potencjał osób dotkniętych chorobą psychiczną, jak również możliwość normalizacji psychoterapii poprzez zajęcia plastyczne. Aktywność artystyczna inspiruje pacjenta, a to z kolei wpływa na efekty leczenia i zachęca chorego do aktywnego uczestnictwa we własnej terapii.

Począwszy od lat 50. XX wieku, kiedy to arteterapeutka Elinor Ulman pracowała z pacjentami uzależnionymi od alkoholu [Junge, 2010], arteterapia jest stosowana w leczeniu jednostek, rodzin i grup osób nadużywających określonych substancji.

Rozdział 21 omawia zastosowanie arteterapii grupowej w tym przypadku i zawiera propozycje zajęć plastycznych uwzględniających bezpieczeństwo, charakter uzależnienia, negację, wstyd oraz proces rekonwalescencji. Autorka włącza elementy arteterapii w popularny dwunastoetapowy program, którym obejmuje się wielu uzależnionych pacjentów.

Coraz więcej terapeutów spotyka w swojej pracy wojskowych i weteranów wojennych powracających ze służby oraz ich rodziny. Z tego względu rozdział 22 podejmuje temat zastosowania arteterapii w leczeniu tej grupy pacjentów, a w szczególności poświęcony jest zastosowaniu sztuki jako metody uzupełniającej, która łagodzi stres i depresję, jak również poprawia regulację emocji, w leczeniu pourazowego zaburzenia stresowego (PTSD). Autorka przedstawia również arteterapię jako uzupełnienie terapii poznawczo-behawioralnych oraz ekspozycyjnych. W rozdziale tym pokrótce omówiono wykorzystanie sztuk plastycznych w terapii weteranów poprzednich wojen. Opisano też, jak za pomocą sztuki wojskowi obecnie powracający ze służby uczą się radzić sobie z doświadczeniami wojennymi i traumą.

307

Zastosowania kliniczne arteterapii w leczeniu dorosłych

Ostatni rozdział tej części (23) jest kolejnym uzupełnieniem tego wydania Podręcznika. Przedstawiono w nim zastosowanie arteterapii w przypadku ofiar przemocy domowej. Autorka wykorzystuje swoje doświadczenie zdobyte w ośrodkach dla maltretowanych kobiet do omówienia głównych elementów arteterapii tej grupy pacjentów. Opisano tu kilka praktycznych interwencji arteterapeutycznych w krótkoterminowej terapii pacjentów przebywających w ośrodkach pomocy i instytucjach prowadzonych przez społeczności lokalne.

Istnieje wiele zastosowań arteterapii w leczeniu dorosłych. Dzięki badaniom naukowym i praktyce klinicznej specjaliści w dalszym ciągu odkrywają nowe korzyści płynące z procesu twórczego. Helen Landgarten [1981, s. 4] twierdzi, że arteterapia wspomaga komunikację w terapii i umożliwia pacjentom „słuchanie oczami”.

Arteterapia może być szczególnie przydatna jako uzupełnienie tradycyjnej terapii werbalnej. Jest także metodą, dzięki której dorośli pacjenci zaczynają widzieć swoje problemy w nowym świetle i tworzyć ich rozwiązania w namacalny sposób. Włączenie elementów arteterapii do terapii dorosłych może usprawnić i pogłębić proces leczenia. Ponadto arteterapia jest inspirującym i znaczącym narzędziem wspomagającym relację terapeutyczną.

LITERATURA Cohen, G. (2000). The creative age. New York: HarperCollins.

Junge, M. (2010). A modern history of art therapy in the United States. Springfield, IL: Thomas.

Landgarten, H. (1981). Clinical art therapy. New York: Brunner/Mazel.

Naumburg, M. (1950). Schizophrenic art. New York: Grune and Stratton.

Naumburg, M. (1953). Psychoneurotic art. New York: Grune and Stratton.

Naumburg, M. (1966). Dynamically oriented art therapy. New York: Grune and Stratton.

Ramachandran, V. S., Blakeslee, S. (1998). Phantoms of the brain. New York: Quill.

Wald, J. (1999). The role of art therapy in post-stroke rehabilitation. W: C. A. Malchiodi (red.), Medical art therapy with adults (s. 25–42). London: Kingsley.

ROZDZIAŁ 18

Sztuki wizualne w pomocy psychologicznej Samuel T. Gladding

Rozdział 18 poświęcony jest coraz bardziej powszechnemu zastosowaniu sztuk wizualnych w pomocy psychologicznej, a w szczególności w terapii dorosłych.

Omówiono tu procesy, dzięki którym specjaliści zajmujący się ochroną zdrowia psychicznego mogą zachęcać swoich pacjentów do twórczości plastycznej w codziennym życiu. Rozdział ten przedstawia konkretne sposoby usprawnienia procesu pomocy psychologicznej poprzez ćwiczenia artystyczne. Podejmuje także temat ograniczeń tego medium oraz kwestii etycznych dotyczących jego użycia w kontekście terapeutycznym.

ZNACZENIE SZTUK WIZUALNYCH W POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ Znaczenie sztuk wizualnych i ich zastosowania w pomocy psychologicznej znacznie wzrosło w ostatnich latach, co ma związek z założeniem w 2004 roku Association for Creativity in Counseling (ACC) jako 19. oddziału American Counseling Association. Promując twórczość artystyczną, ACC jednocześnie podkreśla wartość sztuk wizualnych jako medium w terapii. Inne zrzeszenia specjalistów, takie jak American Art Therapy Association oraz British Association of Art Therapy, także propagują standardy edukacyjne oraz procesy twórcze, za sprawą których sztuka staje się elementem leczenia i poprawy jakości życia.

309

Indeks najważniejszych nazwisk i pojęć A adaptacja 97, 220, 253, 275, 280, 342 agresja 103, 192, 195, 214, 216, 258, 272, 273, 293, 297, 437, 448, 507 akceptacja 106, 107, 115, 177, 184, 219, 275, 281, 285, 288, 293, 329, 360, 362, 387, 491, 498 aktywna wyobraźnia 86, 87, 93–97, 100 akulturacja 70 altruizm 408 Alzheimera choroba 20, 306, 327, 328, 334, 505 amplifikacja 87, 93, 94, 100, 105 Association for Creativity in Counseling (ACC) 309 atak lękowy 524 paniki 111–14 terrorystyczny 179 autentyczność 287, 307, 312, 338, 339, 465, 472 autoafirmacja 365 autopercepcja 324, 329 autotranscendencja 327 autyzm 39, 56, 99, 119, 159, 181, 246–263 zob. też zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) B bazgranie (bazgroły) 86, 90, 91, 92, 93, 110, 147, 150, 156, 166, 171, 178, 184, 186, 192, 197, 236, 239, 258, 397, 467, 476, 480, 510 bezpieczeństwo 72, 157, 200, 201, 211, 216, 224, 229, 258, 265, 281, 286, 307, 357, 364, 279, 364, 379, 390, 394–97, 401, 425, 431, 442, 444, 448, 454, 455, 466, 489, 492, 493 ból 38, 40, 57, 111, 126, 170, 181, 202, 204, 205, 208–10, 240, 242, 264, 271, 272, 297, 343, 364, 378, 397, 416, 447, 460, 461, 463, 489 bricolage 56 C całościowe zaburzenie rozwoju niezdiagnozowane inaczej (PDD-NOS – pervasive developmental disorder not otherwise specified) 246, 247

570

Indeks

charakter 40, 51, 54, 65, 68, 79, 86–89, 104, 108, 118, 119, 128, 148, 153, 220, 249, 291, 307, 316, 318, 333, 356, 359, 378, 384, 393, 394, 398, 418, 420, 422, 425, 432, 448, 498, 506, 512, 521, 523 poufny 66 psychologiczny 398 relacyjny 42 seksualny 50, 136, 453 sensoryczny 259, 401 wizualny 255, 256, 259, 485 choroba psychiczna 20, 23–25, 186, 307, 310, 337–52, 529 Clothesline Project 391 Combat Paper Project (CPP) 374, 387 cyfrowa technologia/technika (cyfrowe media) 21, 48, 49, 55–62, 67, 511, 535 cykl przemocy 394, 398–400 czynność mózgu 37–39, 40, 42, 80, 81, 152, 155, 156, 166, 276, 333, 353 D demencja 20, 38, 70, 80, 136, 306, 327, 328, 333, 335, 421–23 depresja 44, 94, 96, 119, 183, 214, 229, 233, 294, 295, 307, 325, 328, 332, 337, 339, 341, 343, 349, 356, 373, 375, 378, 390, 436, 438, 447, 448, 452, 505, 507, 508, 519 Diagnostyczna seria rysunków (Diagnostic Drawing Series – DDS) 505 dialogu z obrazem technika 97 dokumentacja 66, 236, 282, 318, 320, 356, 435, 517 „Dom – drzewo – człowiek” 186, 235, 446, 503, 504, 516, 517, 522 Domestic Abuse Intervention Project (DAIP) 398 dysocjacja 203, 214, 220, 307, 447, 448, 449 dysocjacyjne zaburzenia 449, 452 dziennik 95, 111, 114, 121, 257, 296, 375, 393, 470 E ekspozycja wyobrażeniowa zob. ekspozycyjna terapia ekspozycyjna terapia 38, 41, 379, 382–87 ekspresyjna terapia 31, 50, 52, 54, 71, 81, 109, 127, 129, 151, 156, 162–173, 357, 455, 511, 529 empatia (empatyczne podejście) 106, 157, 287, 312, 338, 351, 354 etyka 21, 65–76, 503 ewolucyjna perspektywa 354, 366 F fenomenologiczne podejście 30, 108, 177, 349 film 53–56, 60, 237, 281, 328, 451, fotografia 21, 49, 53–55, 158, 228, 281, 287, 290, 294, 306, 317–319, 482, 496 fotoarteterapia 54 fotografioterapia 53, 54, 318 Freud, Zygmunt 24, 27, 29, 83, 84–87, 97, 103, 218 G genogram twórczy 481, 482 gerontologia zob. starzenie się Gestalt teorie 29, 30, 80, 86, 103, 108, 109, 115, 164, 169, 316, 505 glina 42, 44, 49, 50, 52, 71, 98, 157, 166, 167, 254, 277, 281, 282, 291, 295, 380, 383, 419, 433, 529 „gra w bazgroły” 91, 178, 184, 192, 197 grupa wsparcia dla chorych/kobiet na raka piersi 408 grupowa arteterapia 154, 237–242, 244, 250, 251, 255, 259, 307, 407–426, 428, 434, 449, 450, 488–499 grupy otwarte i zamknięte 430, 450, 452

571

Indeks

H hipokamp 41 historia arteterapii 22–35 hospitalizacja 59, 276, 295, 314, 340, 341, 462 humanistyczne podejście 29, 30, 80–82, 103–116, 130, 164, 357, 475 humanitarna pomoc (humanitarne działania) 52, 72 I identyfikacja projekcyjna 412, 418 impulsywność 155, 158, 232–34, 239–242, 290 indywidualna terapia 181, 186, 229, 235–237, 239, 241, 271, 290–292, 297, 337, 387, 391, 400, 419, 427, 428, 444, 449, 453, 463, 466, 474, 478, 494, 524 inscenizacja 42, 52, 162, 169 integracyjne podejście 81, 475 zob. też ekspresyjna terapia internet 56, 60, 61, 67 iPad 57, 59 J jądro migdałowate 41 Jung, Carl Gustav 27, 29, 71, 80, 81, 83–87, 90, 93, 94, 100, 110, 163, 316 K kinestetyczno-sensoryczny poziom doświadczenia 50, 166, 171, 511 kinestetyczny etap rozwoju twórczości plastycznej 147 „kinetyczny rysunek rodziny” (KFD) 235, 446, 479, 504, 522, 524 kobieca grupa 441, 442 kolaż 37, 49–51, 55, 56, 62, 71, 119, 121, 135, 137, 139, 141, 157, 255, 167, 287, 288, 290, 291, 294, 295, 296, 306, 335, 342, 358, 380, 395, 399, 454, 469, 470, 482, 483, 494, 496, 529 koło władzy i kontroli 398 kompetencje 72, 119, 150, 151, 264, 319, 438, 528, 530, 531 konflikt 19, 68, 85, 90, 92, 195, 218, 239, 243, 258, 289, 310, 316, 373, 374, 378, 379, 384, 407, 436, 438, 448, 484 kontinuum terapii ekspresyjnych 50, 165–67, 170, 171, 511, 529 kora mózgowa 38, 39, 44, 152, 153, 157, 166 kozioł ofiarny 412, 414, 422, 424 Kramer, Edith 26, 27, 29, 49, 50, 52, 86, 89, 90, 145, 152, 271, 448, 504 „krąg zaufania” 395, 396 kukiełka 52, 139, 151, 169, 216 kulturowa wrażliwość 21, 52, 65–76, Kwestionariusz objawów dysocjacji u dzieci 447 Kwestionariusz zachowań seksualnych dzieci 447 Kwiatkowska, Hanna 26, 27, 30, 93, 476–78 L limbiczny układ 39, 41, 42, 152, 153, 157, 166 „linia życia” 314, 440 „linie uczuć” 312 listy terapeutyczne 139 zob. też narracyjna terapia ludobójstwo w Darfurze 179 ludoterapia 52, 61, 106, 118, 156, 214–231, 240, 401, 444, 529 Ł „łoże małżeńskie” 483, 484 572

Indeks

M maltretowanie 20, 43, 157, 183, 188, 195, 196, 215, 308, 310, 364, 365, 390, 391, 393, 394, 395, 397, 398, 400, 402, 403, 451 mandala 86, 110, 114, 115, 469, 470 „mapa drogowa” 313 maska 51, 52, 158, 216, 277, 282, 295, 298–300, 419 mechanizmy obronne (ego) 27, 29, 84, 86, 268, 280, 282, 356, 361, 446, 448, 509 media 21, 48, 49, 55, 56, 58–62, 67, 71, 163, 167, 286, 295, 328, 408, 510 medytacja 69, 94, 110, 111, 114, 126, 344, 380 Meet Me at MOMA 328 metafora 105, 138, 152, 178, 195, 217, 218, 230, 294, 310, 341, 348, 357, 364, 381, 383, 393, 452, 453, 456, 479, 481, 484, 494, 510, 512, 522, 523, 525 międzykulturowa arteterapia 70 międzymózgowie 153, 155, 156, 166 Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad Stresem Traumatycznym (International Society for Traumatic Stress Studies – ISTSS) 374 mocne strony 395, 401, 446, 506 motoryczne umiejętności 146, 151, 155, 156, 158, 253 multimodalne techniki 164, 169–71 murale 171, 452 rodzinne 479–81 N nadpobudliwość 232–34, 239, 509, narracyjna terapia 30, 56, 80, 133–143, 311, 439 „Narysuj osobę” 446, 503, 504, 516–18, 522 „Narysuj historię” 506, 507 „Narysuj osobę zrywającą jabłko” 268, 508 „Narysuj osobę w deszczu” 239, 512 National Institute for Trauma and Loss 199, 210, 374 National Vietnam Veterans Art Museum 374 Naumburg, Margaret 25–27, 85–87, 89, 90, 218, 305, 493 negacja 307 negatywne myśli 118–20, 122–24 automatyczne 118 negatywny monolog wewnętrzny 118, 119, 121, 124, 125 negocjacje 257, 407, 476 neuroplastyczność 44 neurosekwencyjny rozwój 152–55, 158, 166 niepełnosprawność 20, 30, 52, 70, 98, 144, 145, 150, 151, 156, 159, 192, 247, 306, 307, 340, 462, 464, 472 O obiekt przejściowy 98, 99 obrazowanie mentalne 37, 40, 94, 119 obsesja 289 opór 134, 135, 181, 195, 216, 232, 271, 280, 285–87 P papieru wytwarzanie 374, 375 Parkinsona choroba 70, 328 percepcyjno-afektywny poziom doświadczenia 50, 165, 166, 511 perfekcjonizm 289, 295, 315, 354, 355, 358, 365 Picassohead 56 573

Indeks

pień mózgu 39, 42, 152, 153, 155, 156, 166 plastyczność mózgu zob. neuroplastyczność poczucie panowania 211, 225, 328, 358, 380 winy 93, 194, 210, 296, 354, 398, 418, 437, 445, 455 własnej skuteczności 52, 379, 398, 462, 465 podwzgórze 41 Polyvore 56 „pościg za bazgrołami” 91, 92, 171 poufność 21, 65–67, 320, 358, 431, 442, 492 pourazowa zabawa 219–228 pourazowe zaburzenie stresowe (PTSD) 38, 40, 41, 69, 70, 127, 179, 183, 200, 214, 275, 354, 364, 373, 375, 376–78, 380, 382, 387, 390, 452, 492, 510 powtarzalne zachowania 489 poznawczo-behawioralna terapia 44, 69, 117, 118, 122, 126, 219, 249, 307, 356, 382, 451, 452 poznawczo-symboliczny poziom doświadczenia 50, 165, 166, 171 półkule mózgowe 37–39, 43, 276, 327, 334, 401 praca domowa 121, 238, 315, 381 praktyka oparta na dowodach 69 program (metoda) dwunastu kroków 349, 356, 359 program MATISSE 423, 424 przechowywanie wytworów artystycznych 21, 40, 50, 65, 66, 291, 414, 425 przemoc domowa 20, 50, 157, 286, 290, 306, 308, 390–404, 480 przeniesienie 27, 29, 83, 87–89, 201, 280, 305, 338 przeramowanie 41, 118, 191, 131, 142 przywiązanie 36, 42–45, 87, 97–100, 141, 144, 147, 153–56, 158, 159, 187, 215, 293, 394, 401, 447, 449, 452, 512, 518 psychoanalityczna teoria osobowości 84 psychodynamiczne podejście 29, 475 psychoedukacyjne podejście 343 psychoza 195, 307, 425, 448 „pudełko zamiarów” 471 R racjonalno-emotywna terapia behawioralna (REBT) 117, 119 zob. też poznawczo-behawioralna terapia (CBT) regresywne zachowania 220 rehabilitacja 24, 48, 202, 277, 374, 376 rekonstrukcja znaczenia 275 rekonwalescencja 307, 338–42, 344, 348, 355 relacja terapeutyczna (pacjent – terapeuta) 30, 55, 66, 67, 89, 105, 106, 118, 135, 142, 151, 163, 178, 184, 191, 194–97, 287, 288, 292, 293, 308, 311, 312, 318, 338, 494 relacji z obiektem teoria 29, 45, 80, 83–102, 144, 155, 163, 178, 187 relacyjne podejście 30 relacyjny aspekt 42, 43 relaksacja 40, 94, 157, 330, 344, 380, 381, 468 restrukturyzacja 118, 119, 121, 122, 124, 199, 201, 202, 204, 205, 379, 382, 383, 385–87 rękodzieło 49, 51, 52, 71, 72, 216, 466 rodzinna arteterapia 27, 242–44, 257–59, 290, 474–87 rodzinne czynniki 72, 183, 365, 436, 479, 490, 496, 505 rozmowa o przyczynach problemu (problem talk) 134 o rozwiązaniu (solution talk) 134 574

Indeks

Rozpoznanie zaburzeń emocjonalnych i poznawczych w oparciu o arteterapię opracowane przez Myrę Levick (Emotional and Cognitive Art Therapy Assessment – LECATA) 235, 509 rozszczepienie 412, 420 rozwojowa arteterapia 144–161, 166 rozwojowe podejście 81, 82, 146, 150, 152 Rubin, Judith 22, 28, 29, 86, 87, 217, 219, 282 „rysowanie jajka” 178, 184–87, 192, 194–197 „rysowanie jaskini” 178, 184–87, 191, 192, 194, 196, 197 rysowanie komiksów 314, 315 „rysowanie mostu” 268, 293, 314 „rysowanie zegara” 333 „rysunek okręgu skoncentrowany na rodzinie” 479 „rysunek wywołany przez terapeutę” 186 S samokontrola 153, 465, 523 samoocena 107, 109, 183, 192, 215, 239, 244, 264, 300, 354, 357, 462 samoświadomość 54, 99, 105, 196, 237, 289, 292, 298, 318, 324, 344, 465, 470, 534 sawanta zespół 38, 39 schizofrenia 246, 307, 337, 340, 343, 349, 422, 423, 505, 509 Siła Wyższa 356, 364, 470 Skala doświadczeń dysocjacyjnych–II 447 Skala doświadczeń dysocjacyjnych u młodzieży 447 skłonności samobójcze 377 socjoekonomiczny status 70, 72, 391, 393 Spawn Glow 57 SpinArt Studio 57 spontaniczna ekspresja 87, 89–91, 93, 169 starzenie się 323–36 strata 266, 277, 293, 306, 323, 324, 329, 340, 364, 393, 397, 407, 421, 484, 488, 490–94, 496 stymulacja sensoryczna 98, 151, 236, 248, 327, 328 sublimacja 27, 84, 86, 357 systemów teoria 30, 412, 414, 475, 483 szamańskie uzdrawianie 110, 162 szkicowanie 312 Ś śmiertelność 329, 464 środki wyrazu 48, 51, 52, 54, 55, 61, 164, 166, 168, 169, 281, 286, 289, 295, 311, 348, 505, 521 śródmózgowie 37, 39, 42, 153 T taniec 52, 81, 127, 162–164, 167, 170, 290 TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children) 249 terapia poznawczo-behawioralna zorientowana na traumę (TF-CBT) 451 terapia poznawczo-behawioralna zorientowana na wykorzystywanie seksualne i maltretowanie (AF-CBT) 451 terapia skoncentrowana na rozwiązaniu (SFBT) 134 test rysunkowy Silver (Silver Drawing Test) 235, 506 Therapeutic Thematic Arts Programming (TTAP) 328, 334 Towarzystwo Oceny Osobowości 504 transformacja twórcza 348, 349

575

Indeks

transpersonalna terapia 31, 80, 81, 86, 103, 110, 111, 115 twórcze pisanie 81, 167, 169–71, 290, 311, 387 U udar 38, 39, 80, 152, 156, 334 Ulman, Elinor 26, 27, 29, 93, 269, 307 umiejętności adaptacyjne 248, 253, 462 uniwersalność 408, 489 uprzedzenia 72 upublicznianie wytworów artystycznych 61, 65–67, 260, 375, 420 uszkodzenia mózgu 37, 38, 269, 334, 516 W weterani wojenni 41, 52, 307, 373–389 wideoterapia 55 wizerunek ciała 468 wojskowy personel 41, 264, 373–389 wrogość 103, 192, 315, 354, 417 wsparcie 60, 98, 125, 169, 216, 219, 221, 222, 226, 229, 230, 235, 259, 260, 266, 267, 271, 280, 282, 283, 286, 291, 293, 306, 325, 330, 338, 347–50, 358, 359, 363, 367, 387, 390–92, 394, 395–98, 401, 407, 408, 421–23, 427, 439, 441, 450, 456, 460, 462, 463, 465, 472, 488, 489, 490 wstrząs 115, 489 wstyd 183, 242, 307, 353–60, 362, 364–67, 391, 396, 403, 416, 455 teoria 354 Wykaz dziecięcych zachowań seksualnych 447 wyparcie 360, 361, 455, 456 wywiad po teście rysunkowym (PDI – Post Drawing Interview) 186 wywiadu klinicznego technika 49, 476 Z „zabawa w linie” 109 zaburzenia nastroju 306, 324, 339, 340, 354, 377 zaburzenia odżywiania 354, 355, 489 zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) 56, 246–263 zespół Aspergera 246, 247, 255 zob. też zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) 157, 181, 232–45 Ż żałoba 20, 177, 179, 271, 286, 292, 306, 323, 326, 329, 332, 429, 483, 488–99

Z PRZEDMOW Y

Cathy A. Malchiodi

Powszechnie przyjmuje się, że ekspresja artystyczna jest metodą wizualnego wyrażania myśli i uczuć, które są zbyt bolesne, by ubrać je w słowa. Twórcze działanie wykorzystuje się również w psychoterapii i poradnictwie psychologicznym nie tylko dlatego, że posługuje się innym językiem, ale także dlatego, iż w naturalny sposób ułatwia ludziom, niezależnie od ich wieku, analizowanie emocji i przekonań, zmniejszanie stresu, rozwiązywanie problemów i konfliktów oraz poprawę samopoczucia.

pod r eda kcj ą

Cathy A. Malchiodi

Niniejsza publikacja ma pomóc w lepszym zrozumieniu arteterapii i jej praktycznych zastosowań, a także pokazać możliwości oraz skuteczność wykorzystania technik arteterapeutycznych u różnych grup pacjentów. W książce kompleksowo przedstawiono metodologię i praktykę w oparciu o liczne przypadki kliniczne, różnorodność koncepcji i źródeł wiedzy. Analizę praktyczną arteterapii rozwojowej wzbogacono o podejście „neurosekwencyjne” pokazujące, jak bieżące informacje na temat ludzkiego mózgu mogą wpływać na współczesne zastosowania arteterapii.

PODR ĘCZNIK

www.universalis.com.pl