NOWE HISTORYJKI SPOŁECZNE by Grupa Wydawnicza Harmonia

W środku znajdziesz pogrupowane tematycznie historyjki

Carol Gray

z następujących działów:

• Historyjki uczą • Zmiana • Błędy • Ja i moje uczucia • Święta i prezenty • Umiejętności interpersonalne i przyjaźń • Dręczenie • Zrozumieć dorosłych • Dom i otoczenie • Szkoła • Planeta Ziemia

Z PRZEDMOWY dr. Tony’ego Attwooda

Historyjki społeczne nareszcie po polsku. Metoda opracowana przez Carol Gray, choć prosta, okazuje się zaskakująco skuteczna w usprawnianiu funkcjonowania społecznego osób ze spektrum autyzmu.

www.universalis.com.pl

Nowe historyjki społeczne

Zwykle, gdy dowiaduję się, że Carol Gray pracuje nad nową publikacją, nie mogę się doczekać chwili, w której będę mógł przeczytać, co nowego ma do powiedzenia na temat tego, jak dzieci z ASD postrzegają i odbierają świat. Wiem, że innowacyjne pomysły i strategie jej autorstwa wykorzystam w praktyce klinicznej, a publikację będę polecał nauczycielom, rodzicom i współpracownikom. Czytając Nowe historyjki społeczne jeszcze przed ich oficjalnym wydaniem, pomyślałem sobie: „Carol, znowu ci się udało!”, trzymałem bowiem w dłoniach kolejną wyjątkową pozycję, dzięki której dzieci z ASD lepiej pojmą siebie i swoje miejsce w społeczeństwie. Carol doskonale rozumie świat osób z autyzmem oraz jednostek neurotypowych, a jej historyjki przydają się obu stronom, wspierając wzajemne zrozumienie, komunikację i akceptację.

Nowe historyjki społeczne Ponad 150 historyjek, które uczą umiejętności społecznych dzieci z autyzmem, zespołem Aspergera i ich rówieśników + płyta CD

Nowe historyjki spoĹ&#x201A;eczne

Carol Gray

Nowe historyjki społeczne Przekład Juliusz Okuniewski

Tytuł oryginału: The New Social Story Book Revised and Expanded 10th Anniversary Edition Przekład: Juliusz Okuniewski Opracowanie językowe: Aleksandra Piechnik-Kaszuba, Magdalena Kirska-Okuniewska Redakcja techniczna: Grzegorz Janik Wykonanie okładki: Sandra Dudek według projektu Moniki Thomas Copyright © 2010 Carol Gray Permission for this edition was arranged through Future Horizons. Copyright © for the Polish edition by Harmonia Universalis, 2013

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała książka, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody wydawnictwa Harmonia Universalis. Wyjątek stanowią historyjki w formacie RTF, umieszczone na płycie CD – można je edytować i drukować, ale wyłącznie na własny użytek.

Redakcja i Biuro Handlowe:

80–283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: universalis@universalis.com.pl

Harmonia Universalis należy do Grupy Wydawniczej HARMONIA, którą tworzą trzy wydawnictwa: Wydawnictwo Harmonia, Harmonia Universalis i Wydawnictwo Józef Częścik.

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.universalis.com.pl

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

ISBN 978-83-7744-062-9 Gdańsk 2014 – Wydanie I

Pamięci Alexa Gilpina – by uczcić jego wspaniałe i niesamowite życie

Spis treści

PODZIĘKOWANIA DLA OSÓB ZWIĄZANYCH Z IDEĄ HISTORYJEK SPOŁECZNYCH . . . 15 PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 JAK KORZYSTAĆ Z TEJ KSIĄŻKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 HISTORYJKI SPOŁECZNE. SAMOUCZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Kryterium 1. Jeden cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Kryterium 2. Dwa kroki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Kryterium 3. Trzy części i tytuł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Kryterium 4. Format . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Kryterium 5. Nastawienie i język. Pięć aspektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Kryterium 6. Sześć pytań w historyjce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Kryterium 7. Siedem rodzajów zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Kryterium 8. Przepis na sukces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Kryterium 9. Po swojemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Kryterium 10. Dziesięć wskazówek dotyczących redakcji i wdrażania . . . . . . . . . . 65 ROZDZIAŁ 1. HISTORYJKI UCZĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Historyjka nr 1. Te historyjki napisałam dla ciebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Historyjka nr 2. Historyjki uczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Historyjka nr 3. Historyjki w książce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 ROZDZIAŁ 2. ZMIANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Historyjka nr 4. Zmiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Historyjka nr 5. Zmiany kształtują moje życie na nowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Historyjka nr 6. Teoria dotycząca zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Historyjka nr 7. Moja teoria dotycząca zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Historyjka nr 8. Transformery wokół nas. Motyle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Historyjka nr 9. Transformery wokół nas. Żaby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Historyjka nr 10. Transformery wokół nas. Biedronki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Historyjka nr 11. Jestem transformerem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 ROZDZIAŁ 3. BŁĘDY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Historyjka nr 12. Czym jest błąd? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Historyjka nr 13. Thomas Edison i błędy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Historyjka nr 14. Ankieta dotycząca błędów – historyjka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Historyjka nr 15. Ankieta dotycząca błędów – arkusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Historyjka nr 16. Błędy zdarzają się nawet w dobre dni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Historyjka nr 17. Czy błędy mogą się przydarzyć w dobre dni? . . . . . . . . . . . . . . 95 ROZDZIAŁ 4. JA I MOJE UCZUCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Historyjka nr 18. Mój album . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Historyjka nr 19. Dzieci rosną dość wolno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Historyjka nr 20. Po co mi nowe ubrania? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Historyjka nr 21. Członkowie Zespołu Tomka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Historyjka nr 22. Co to znaczy „komfort”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Historyjka nr 23. Co „komfort” oznacza dla mnie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Historyjka nr 24. Szczęście to poczucie komfortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Historyjka nr 25. W poszukiwaniu uśmiechu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Historyjka nr 26. Uśmiech! Dlaczego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Historyjka nr 27. Co to znaczy „dyskomfort”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Historyjka nr 28. Co „dyskomfort” oznacza dla mnie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Historyjka nr 29. Nie ma problemu, jeśli czujesz smutek, ale szczęście jest lepsze . . . 112 Historyjka nr 30. Każdy ma swój fort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Historyjka nr 31. Witam w forcie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Historyjka nr 32. Galeria zdjęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Historyjka nr 33. Sala multimedialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Historyjka nr 34. Pokój na album z wycinkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Historyjka nr 35. Sala gimnastyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Historyjka nr 36. Członkowie mojego Zespołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Historyjka nr 37. Wejście do fortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Historyjka nr 38. Stopnie do fortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 ROZDZIAŁ 5. ŚWIĘTA I PREZENTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Historyjka nr 39. Zaproszenie na przyjęcie urodzinowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Historyjka nr 40. Idziemy na duże, rodzinne przyjęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Historyjka nr 41. Czym jest prezent? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Historyjka nr 42. Dlaczego prezenty są ważne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Historyjka nr 43. Dlaczego ludzie pakują prezenty? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Historyjka nr 44. Jak dać komuś prezent? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Historyjka nr 45. Jak otworzyć prezent? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Historyjka nr 46. Dlaczego mam czekać z otwarciem prezentu? . . . . . . . . . . . . . . 141 Historyjka nr 47. Jak zachować spokój w pobliżu zapakowanego prezentu? . . . . . . 142 Historyjka nr 48. Niektóre prezenty rozczarowują . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Historyjka nr 49. Co myśleć, mówić i robić, kiedy prezent rozczarowuje? . . . . . . . . 145 ROZDZIAŁ 6. UMIEJĘTNOŚCI INTERPERSONALNE I PRZYJAŹŃ . . . . . . . . . . . . . . . 147 Historyjka nr 50. W jaki sposób witać się z ludźmi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Historyjka nr 51. Dlaczego ludzie podają sobie ręce na powitanie? . . . . . . . . . . . . 150 Historyjka nr 52. W jaki sposób podawać sobie ręce? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Historyjka nr 53. Uściski dwuosobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Historyjka nr 54. Uściski jednoosobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Historyjka nr 55. Moja kolej, żeby słuchać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Historyjka nr 56. Dziękowanie ludziom za to, że mówią coś miłego . . . . . . . . . . . . 155 Historyjka nr 57. Dziękowanie ludziom za to, że robią coś miłego . . . . . . . . . . . . . 156 Historyjka nr 58. Jak pomagać innym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Historyjka nr 59. Pomaganie ludziom, którzy nie prosili o pomoc . . . . . . . . . . . . . 158 Historyjka nr 60. Najłatwiej jest pomagać ludziom, którzy chcą, żeby im pomóc . . . 159 Historyjka nr 61. Czasami trudno pomóc ludziom, którzy nie chcą, żeby im pomóc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Historyjka nr 62. Czym jest dzielenie się? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Historyjka nr 63. Czym jest szacunek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Historyjka nr 64. Mówienie z szacunkiem tego, co się myśli . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Historyjka nr 65. Jeszcze raz, z szacunkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Historyjka nr 66. Użycie zwrotu „przepraszam” podczas przeciskania się przez tłum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Historyjka nr 67. Jak żuć gumę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Historyjka nr 68. Trzy zasady żucia gumy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Historyjka nr 69. Co robić, kiedy skończę żuć gumę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Historyjka nr 70. Gry losowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Historyjka nr 71. Gry oparte na zdolnościach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Historyjka nr 72. W jaki sposób przegrać grę, ale zdobyć przyjaciół? . . . . . . . . . . . 173 Historyjka nr 73. Gdy gra się kończy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 ROZDZIAŁ 7. DRĘCZENIE. CO MYŚLEĆ, MÓWIĆ I ROBIĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Historyjka nr 74. Dręczenie – wstęp. Co myśleć, mówić i robić . . . . . . . . . . . . . . . 179 Historyjka nr 75. Czym jest dręczenie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Historyjka nr 76. Którzy uczniowie próbują dręczyć innych? . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Historyjka nr 77. Mój Zespół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Historyjka nr 78. Jak odpowiadać na dręczenie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Historyjka nr 79. Co myśleć w odpowiedzi na próbę dręczenia? . . . . . . . . . . . . . . 186 Historyjka nr 80. Co mówić w odpowiedzi na próbę dręczenia i w jaki sposób to powiedzieć? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Historyjka nr 81. Co robić w odpowiedzi na próbę dręczenia? . . . . . . . . . . . . . . . 191 Historyjka nr 82. Czego mój Zespół się nauczył o odpowiedzi na próby dręczenia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 ROZDZIAŁ 8. ZROZUMIEĆ DOROSŁYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Historyjka nr 83. Dorośli to dzieci, które się postarzały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Historyjka nr 84. Okazywanie szacunku dorosłym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Historyjka nr 85. Czy dorośli wiedzą wszystko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Historyjka nr 86. Dlaczego mamusie i tatusiowie wychowują dzieci? . . . . . . . . . . 202 Historyjka nr 87. Dorośli podejmują wiele ważnych decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Historyjka nr 88. To nie zabawa, ale trzeba to zrobić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Historyjka nr 89. Pobawiliśmy się, ale teraz koniec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Historyjka nr 90. Pozwolenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Historyjka nr 91. Wielu dorosłych lubi mówić „tak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Historyjka nr 92. Trzy sposoby, żeby powiedzieć „tak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Historyjka nr 93. Jeśli odpowiedź brzmi „nie”. Historyjka o nadziei . . . . . . . . . . . . 212 ROZDZIAŁ 9. DOM I OTOCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Historyjka nr 94. Przeprowadzka do nowego domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Historyjka nr 95. Przeprowadzka w nowe miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Historyjka nr 96. Kto się na czym zna w rodzinie Franka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Historyjka nr 97. Mycie rąk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Historyjka nr 98. Po co ludzie się kąpią i biorą prysznic? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Historyjka nr 99. Prysznic w dziesięciu krokach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Historyjka nr 100. Krótsze prysznice podczas wspólnego korzystania z łazienki . . . 222 Historyjka nr 101. Jak brać krótsze prysznice? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Historyjka nr 102. Prawda o bałaganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Historyjka nr 103. Jeszcze raz, z szacunkiem (dom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Historyjka nr 104. Kim jest niania? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Historyjka nr 105. Moja niania mnie zna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Historyjka nr 106. Schody ruchome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Historyjka nr 107. Jedzenie w centrum handlowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Historyjka nr 108. Ale tu tłok! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 ROZDZIAŁ 10. SZKOŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Historyjka nr 109. Czy dzisiaj jest dzień nauki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Historyjka nr 110. Nieobecny? To nie problem! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Historyjka nr 111. Kiedy moja nauczycielka jest gdzie indziej . . . . . . . . . . . . . . . 237 Historyjka nr 112. Dzień zastępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Historyjka nr 113. Rozkłady zajęć w klasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Historyjka nr 114. Prawda o naszym rozkładzie zajęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Historyjka nr 115. Polecenia w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Historyjka nr 116. Wielki żółty znak „Patrz i słuchaj” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Historyjka nr 117. To decyzja mojej nauczycielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Historyjka nr 118. Moje miejsce w szeregu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Historyjka nr 119. Okazywanie szacunku w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Historyjka nr 120. Szacunek w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Historyjka nr 121. Odnoszenie się z szacunkiem do nauczycieli . . . . . . . . . . . . . . 249 Historyjka nr 122. Jeszcze raz, z szacunkiem (szkoła) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Historyjka nr 123. Kiedy odnoszę się z szacunkiem do innych w szkole . . . . . . . . . 251 Historyjka nr 124. Czym są ćwiczenia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Historyjka nr 125. W trakcie nauki zdarzają się błędy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Historyjka nr 126. To wspaniale! Co zrobić z błędem w zadaniu szkolnym? . . . . . . . 254 Historyjka nr 127. Zgłoszenie problemu nauczycielce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Historyjka nr 128. Jak zrobić pudełko z przyborami do pisania? . . . . . . . . . . . . . . 256 Historyjka nr 129. Jak napisać prawdziwe opowiadanie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Historyjka nr 130. Świetne sposoby na skończenie zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Historyjka nr 131. Dobre pytania dla małych grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Historyjka nr 132. Wypadek? Ludzie w mojej szkole wiedzą, co trzeba robić . . . . . . 262 Historyjka nr 133. Czym jest szkolenie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Historyjka nr 134. Dlaczego dyrektorzy organizują szkolenia? . . . . . . . . . . . . . . . 264 Historyjka nr 135. Szkolenia przeciwpożarowe w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Historyjka nr 136. Dlaczego w szkołach są zainstalowane alarmy przeciwpożarowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Historyjka nr 137. Szkolenia na wypadek wichury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 ROZDZIAŁ 11. PLANETA ZIEMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Historyjka nr 138. Takie jest życie na Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Historyjka nr 139. Dzielenie się Ziemią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Historyjka nr 140. Lecę samolotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Historyjka nr 141. O kim mówimy „załoga”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Historyjka nr 142. Kim są pasażerowie samolotu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Historyjka nr 143. Co to znaczy „przejść kontrolę”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Historyjka nr 144. Polecenia podczas przechodzenia kontroli . . . . . . . . . . . . . . . 279

Historyjka nr 145. Mamusie, tatusiowie i kontrole na lotnisku . . . . . . . . . . . . . . . 280 Historyjka nr 146. Co mówią i myślą służby lotniskowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Historyjka nr 147. Kolejki w rękawie czasem posuwają się bardzo powoli . . . . . . . . 282 Historyjka nr 148. Rodzice to ważni pasażerowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Historyjka nr 149. Dzieci to ważni pasażerowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Historyjka nr 150. Czy lot jest o czasie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Historyjka nr 151. Dlaczego niektóre loty są opóźnione? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Historyjka nr 152. Pożar w pobliżu naszego domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Historyjka nr 153. Co oznacza „ewakuacja”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Historyjka nr 154. Dlaczego musimy wyjść? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Historyjka nr 155. Ludzie woleliby zostać w domach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Historyjka nr 156. Wiadomości wieczorne. Jak się dziś zmieniliśmy? . . . . . . . . . . . 292 Historyjka nr 157. Pod koniec każdego dnia. Trochę się zmieniło, ale większość pozostała bez zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Historyjka nr 158. Może mógłbym się tym zająć? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 GLOSARIUSZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Podziękowania dla osób związanych z ideą historyjek społecznych

Moja przygoda z historyjkami społecznymi rozpoczęła się blisko dwadzieścia lat temu. Przez ten czas zetknęłam się z setkami cudownych, zdolnych i ciekawych ludzi. Każdy z nich ma swój udział w powstaniu tej książki, za co jestem niezwykle wdzięczna. Pragnę pokrótce opisać ich wkład. Jestem przekonana, że wszyscy oni są doskonałym przykładem tego, jak osoby pochodzące z różnych sfer i miejsc mogą wzbogacać historyjki społeczne, pisząc je, czytając i wspierając ich ideę każdego dnia. Eric i Tim. Różni ich piętnaście lat i siedemdziesiąt kilogramów. Jesienią 1990 roku Eric i Tim znajdowali się w grupie osób, którym pomagałam. Eric kończył właśnie program szkoły średniej, a Tim zaczynał zerówkę. Chociaż chłopcy nigdy się nie spotkali, każdy z nich odegrał bardzo ważną rolę w dziejach historyjek społecznych. Po jednej z rozmów przeprowadzonych z Erikiem ujrzałam wszystko z większą precyzją. Nastąpiła wówczas całkowita zmiana dotychczasowej perspektywy. Postanowiłam wprowadzić w życie to, czego się od niego nauczyłam. Tydzień później napisałam dla Tima pierwszą historyjkę. Miałam wielu nauczycieli, jednak to właśnie ci dwaj chłopcy, przynajmniej do tej pory, wywarli na mnie największy wpływ. Mój mąż Brian. Jesienią 1990 roku pisanie historyjek dla uczniów, którymi się zajmowałam, szło mi świetnie. Nie byłam jednak w pełni przekonana, mówiąc oględnie, że należy się tą twórczością szerzej chwalić. Pomimo moich protestów (wynikających z wrodzonej nieśmiałości) Brianowi uda‑ ło się namówić mnie do podzielenia się historyjkami ze światem. W efekcie doszło do ich pierwszej prezentacji na spotkaniu w Indianapolis. Chociaż zainteresowanie moją pracą było ogromne, przez pozostałą część konferencji ukrywałam się w pokoju. To były dwa dni spędzone jedynie z obsługą hotelową. W trudnych chwilach pracy nad historyjkami Brian jest moim nauczycielem i – jak zwykle – najlepszym przyjacielem. Joanna Carnes i Barrett Gray. Mam z Brianem dwójkę niesamowitych dzieci. Dzieciaki wiedzą, czym są historyjki, i mają w nich swój duży udział. Ze zdumieniem uświadomiłam sobie, jak wiele zawdzięczam ich cierpliwości i cichemu wsparciu. Oczywiście panieńskie nazwisko Joanny brzmi Gray. Teraz jest żoną Marka i matką naszego wnucz‑ ka Ryana. Być może nie zdaje sobie z tego sprawy, ale to właśnie jej uwagi pomogły mi skończyć tę książkę. W najtrudniejszym momencie pracy nie byłam już w stanie poradzić sobie ze wszystkim – za mało czasu, za dużo historyjek i zbyt liczne obowiązki. Joanna wysłuchała spokojnie moich narzekań i z niewzruszoną pewnością siebie powiedziała: „Musisz sobie postawić jakieś ograniczenia. Czasami

trzeba sobie powiedzieć: «Teraz nie będę się tym zajmowała»”. Nagle dostrzegłam wszystko to, co nie służyło ukończeniu mojego projektu. Dlatego jestem jej niezwykle wdzięczna. Od tamtego czasu z ra‑ dością powtarzam sobie, oczywiście we właściwych momentach, „Teraz nie będę się tym zajmowała”. Joanna miała rację – to działa. Mój syn Barrett był obecny podczas pierwszych prezentacji historyjek. Jedna z tych prezentacji w szczególności utkwiła mi w pamięci. Jechaliśmy na północ, wracając z konferencji w Albuquerque. Na horyzoncie widać było fioletowe chmury burzowe. Syn trzymał w ręku ankiety i czytał mi komenta‑ rze uczestników konferencji. Chociaż większość uwag była bardzo pochlebna, to szczególnie wzięłam sobie do serca te krytyczne. Pochwały nie liczyły się aż tak bardzo. Barrett wyrzucił ankiety z negatyw‑ nymi wpisami na tylne siedzenie. Proszę mnie źle nie zrozumieć. Cenię sobie konstruktywną krytykę i komentarze na temat mojej pracy. Kiedy jednak spotykam się ze szczególnie niezasłużoną krytyką, w myślach widzę tylko błyskawicę na fioletowym niebie oświetlającą zgniecioną kartkę, która ląduje na tylnym siedzeniu samochodu. Wiele lat później, siedząc nad kieliszkiem wina, Barrett przekształcił pierwotną formułę historyjek społecznych w obecną. Joy Garand i dr Edna Smith. Poznałam je w Indianapolis po pierwszej prezentacji historyjek. Joy Garand pracowała jako nauczycielka w Ohio i zajmowała się pedagogiką specjalną, a dr Edna Smith była w tym czasie dyrektorką projektu ACCESS. Joy uczestniczyła w prezentacji, a kilka miesięcy póź‑ niej napisała do mnie, chwaląc się sukcesami, które odnosiła dzięki historyjkom. Pamiętam swoje za‑ skoczenie: „A więc historyjki sprawdzają się nie tylko w Michigan, ale i w Ohio”. Napisałyśmy potem wspólnie z Joy artykuł Social Stories: Improving the Responses of Students with Autism with Accurate Social Information („Historyjki społeczne. Polepszenie reakcji uczniów z autyzmem….”), który dzięki Ednie opublikowano w czasopiśmie Focus on Autistic Behavior w 1993 roku. Poznanie Joy i Edny wią‑ zało się z oficjalnym wprowadzeniem historyjek społecznych w krąg badań nad autyzmem. Dr Tony Attwood był jednym z pierwszych specjalistów promujących historyjki społeczne. Skontaktował się ze mną, prosząc o opinię na temat fragmentu swego rękopisu Asperger’s Syndrome: A Guide to Parents and Professionals (Zespół Aspergera. Przewodnik dla rodziców i profesjonalistów). Chciał się upewnić, że stworzony przez niego opis historyjek społecznych jest dokładny. Zaintrygował mnie fakt, że uznany ekspert w dziedzinie autyzmu, w dodatku obcokrajowiec, pisze o mojej pracy, ale to nie wszystko. Tony rzeczywiście rozumiał ideę historyjek społecznych, a opis, który stworzył, mnie samej pozwolił lepiej je pojąć. Dzisiaj Tony jest moim przyjacielem, a jego wkład w naszą pracę cenię sobie niezwykle wysoko. Kiedy zgodził się napisać przedmowę, poczułam wzruszenie i dumę. Dr Diane Twachtman‍‑Cullen jest wykwalifikowaną logopedką, która przedstawiła mnie Waynowi Gilpinowi, prezesowi wydawnictwa Future Horizons. Diane namówiła Gilpina, żeby wybrał się na jed‑ ną z moich pierwszych prezentacji. Sądzę, że Wayne nie był na początku przekonany o skuteczności historyjek. Tym większe wrażenie zrobił na mnie fakt, że wysłuchał całej prezentacji i... zmienił zdanie. Ostatecznie zgodził się nawet na druk i dystrybucję pierwszej książki na ich temat zatytułowanej The Original Social Story Book, która wcześniej została odrzucona przez kilku innych wydawców. The Gray Center for Social Learning and Understanding (TheGrayCenter.org) to organizacja non‍‑profit pomagająca osobom z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i jednostkom działającym na ich rzecz. Założone w 1998 roku The Gray Center stanowi oficjalny, prowadzony przez Laurela Falvo jego dyrektora wykonawczego ośrodek pracy nad historyjkami społecznymi. Ośrodek świadczy

różnego rodzaju usługi i zapewnia odpowiednie materiały. Zajmuje się między innymi upowszech‑ nianiem rzetelnej wiedzy na temat historyjek społecznych i kompleksową ochroną jakości i spójności całej strategii. Keith Lovett jest dyrektorem Autism Independent. To on sprowadził historyjki do Wielkiej Brytanii, od samego początku sponsorując liczne warsztaty im poświęcone. Zajmuje się edukacją osób z za‑ burzeniami ze spektrum autyzmu i pomocą finansową na rzecz tych osób, co łączy się z dbałością o jakość strategii szkoleniowych wykorzystywanych dla dobra klientów. Jeśli kogoś można by nazwać ojcem historyjek, to właśnie jego. Nadzoruje strategię, informuje mnie o przypadkach jej niezrozu‑ mienia i niezmordowanie stara się zapewnić wysoką jakość warsztatów poświęconych historyjkom po swojej stronie Atlantyku. Zespół ds. historyjek społecznych to wciąż powiększająca się grupa osób pracujących ze mną nad prowadzeniem na całym świecie szkoleń poświęconych utrzymaniu jakości instrukcji tworzenia historyjek. W trakcie pracy dla Jenison Public Schools odbyłam rozmowę z dyrektorem personalnym. Omawialiśmy kwestię coraz większej liczby warsztatów i prezentacji. Zapytałam go: „Ile czasu potrze‑ ba, żeby nauczyć wszystkich, jak się pisze historyjki społeczne? To nie może trwać w nieskończoność”. Obecnie wydaje mi się, że to całkiem prawdopodobne, tak więc zapewniam sobie pomoc zespołu ds. historyjek społecznych. Jego członkowie są aktualnie obecni w pięciu krajach. Pełna i aktualizowana na bieżąco lista członków zespołu znajduje się na stronie internetowej The Gray Center, o której wspo‑ mniałam wcześniej. Melissa Andrews była, jest i będzie częścią historyjek społecznych. Kiedyś razem pracowałyśmy w Jenison Public Schools. Teraz w moim biurze wspólnie planujemy warsztaty. Melissa recenzowała próbną wersję książki i nie pozwoliła mi zwariować, kiedy ją kończyłam. Melissa o tym nie wie, ale nikt tak jak ona nie potrafi zmusić mnie do tego, bym się zatrzymała i zastanowiła nad sobą. Moi przyjaciele z domku na wsi, których ślady można znaleźć na stronach tej książki. Byli jedy‑ ną „normą społeczną”, z którą miałam kontakt tego lata na wsi, kiedy powstała większość historyjek. Zwykle mawiam o tych ludziach „domownicy”. To oni pomogli mi opracować wiele tematów. Często zadawałam zapewne dziwne dla nich pytania dotyczące różnych koncepcji i umiejętności społecz‑ nych, na przykład: „Czym się różni uścisk jednoosobowy od dwuosobowego?”. Pytania przeze mnie zadawane nierzadko prowadziły do zażartych dyskusji, którym kształt nadawały wyjątkowe osobo‑ wości i wzajemny szacunek. Tacy przyjaciele to prawdziwe błogosławieństwo. Do końca życia będę im wdzięczna za szczere uwagi na temat książki. Chciałabym w tym miejscu oficjalnie podziękować następującym osobom: Paulowi i Pat, Granny, Jimowi i Maureen, Jeffowi i Marci, Sheri, Andy’emu i C., Keithowi i Sandy, a także Prudy i Jimowi. Dzięki nim życie na Ziemi jest niezmiennie intrygujące, interesujące, a także łatwiejsze i dużo fajniejsze. Mam nadzieję, że w następnym wcieleniu też będą moimi przyjaciółmi. Chłopczyk, którego spotkałam w Barnes & Noble w najważniejszym momencie pisania książ‑ ki. Bardzo chciałabym wiedzieć, jak się nazywa, żeby móc mu odpowiednio podziękować. Zbliżając się do końca pracy nad wstępną wersją książki, przez ponad dwa tygodnie pisałam bez przerwy, od rana do nocy. Potrzebowałam zmiany otoczenia, więc udałam się do centrum handlowego Rivertown Crossings Mall położonego niedaleko mojego domu. Pracowałam w plenerze. To tam napisałam historyjki o schodach ruchomych i jedzeniu w centrum handlowym. Postanowiłam przejść się do

księgarni Barnes & Noble, gdzie chciałam napisać historyjkę o posiłku w cichej kawiarni z książkami. Miejsce było jednak strasznie zatłoczone. Nie mogłam dostać się do kawiarni, więc usiadłam na obi‑ tym tapicerką krześle, wyciągnęłam laptopa i napisałam historyjkę Ale tu tłok!. Wtedy pojawił się on. Chłopczyk w wieku około dziewięciu lat z kręconymi brązowymi włosami. Był sam, choć jego matka znajdowała się w pobliżu. Podszedł do mnie. Ściśle mówiąc, podszedł do mojego komputera. Wykazywał wiele cech dziecka autystycznego. Przeczytał, co napisałam, rozejrzał się po pomieszczeniu, spojrzał na mnie i spytał: „Łatwiej ci jest, jeśli sobie napiszesz historyjkę o tym, co się tu dzieje?”. Wtedy nie wiedziałam, co powiedzieć, teraz już wiem. Tak, jest łatwiej, ponieważ dzięki pisaniu historyjek o tym, co się dzieje dookoła mnie, poznaję cudownych i niezwykłych ludzi. Ludzi, których opisałam powyżej, chłopczyka w Barnes & Noble i osoby, których nigdy nie spotkałam (ale które bym polubiła, gdybym je tylko poznała). Historyjki społeczne to najlepsze towarzystwo i jestem dumna, że jestem i będę z nimi w kontakcie.

Przedmowa

Historyjki społeczne (ang. Social Stories™) zostały opracowane w 1991 roku przez Carol Gray i były efektem bezpośredniej współpracy z dziećmi cierpiącymi na autyzm i zespół Aspergera. Autorka, opierając się na bogatym doświadczeniu osobistym oraz opiniach rodziców, nauczycieli i samych dzieci, od blisko dwóch dekad dopracowuje instrukcje tłumaczące, w jaki sposób pisać historyjki. Przez lata pomysły i strategie związane z nimi zdążyły okrzepnąć, a same historyjki są obecnie nie‑ zależnie badane w ramach licznych opracowań publikowanych w czasopismach naukowych. Nie ma wątpliwości, że wykorzystanie ich w edukacji i terapii można za naukowcami określić mianem „prak‑ tyki opartej na dowodach”. Historyjki naprawdę pomagają. Zwykle, gdy dowiaduję się, że Carol Gray pracuje nad nową publikacją, nie mogę się doczekać chwili, w której będę mógł przeczytać, co nowego ma do powiedzenia na temat tego, jak dzieci z ASD (Autism Spectrum Disorder – spektrum autyzmu) postrzegają i odbierają świat. Wiem, że innowacyj‑ ne pomysły i strategie jej autorstwa wykorzystam w praktyce klinicznej, a publikację będę polecał nauczycielom, rodzicom i współpracownikom. Czytając Nowe historyjki społeczne jeszcze przed ich oficjalnym wydaniem, pomyślałem sobie: „Carol, znowu ci się udało!”, trzymałem bowiem w dłoniach kolejną wyjątkową pozycję, dzięki której dzieci z ASD lepiej pojmą siebie i swoje miejsce w społeczeń‑ stwie. Carol doskonale rozumie świat osób z autyzmem oraz jednostek neurotypowych, a jej historyj‑ ki przydają się obu stronom, wspierając wzajemne zrozumienie, komunikację i akceptację. Niniejsza książka uzupełnia inne publikacje autorstwa Carol i przedstawia przykładowe historyjki społeczne, które można zarówno wykorzystać w obecnej formie, jak i zaadaptować i odpowiednio zredagować, dostosowując do umiejętności i sytuacji danego dziecka. Polecam Nowe historyjki społeczne tym rodzicom, nauczycielom, terapeutom i psychologom, dla których zagadnienie autyzmu i zespołu Aspergera jest novum, a także tym, którzy mają spore doświadczenie w pisaniu historyjek społecznych. W trakcie pracy z chorymi dziećmi często wracam do tej pozycji w poszukiwaniu wska‑ zówek i inspiracji. Dzięki wieloletniemu doświadczeniu w pracy z dziećmi, rodzicami i nauczycielami Carol zna prob‑ lematyczne zagadnienia, tak zwane gorące tematy, które dotyczą sposobów radzenia sobie ze zmia‑ nami, błędów, konkretnych sytuacji (np. przyjęcie urodzinowe lub lot samolotem), a także radzenia sobie z emocjami i ich wyrażania. Carol z rozwagą dobiera słowa. Ostatnia publikacja stanowi znako‑ mity przykład jej troski, mądrości i talentu. Niektórych fragmentów nigdy nie zapomnę, na przykład stwierdzenia: „Dorośli to dzieci, które się zestarzały” albo historyjki dotyczącej sytuacji „gdy prezen‑ ty są rozczarowujące”. Jestem pewien, że kompleksowe objaśnienia i mądre rady zawarte w Nowych historyjkach społecznych zostaną docenione zarówno przez dzieci z ASD, jak i neurotypowe osoby dorosłe. DR TONY ATTWOOD

Jak korzystać z tej książki

Ten zbiór historyjek społecznych napisałam z myślą o tobie i dziecku lub nastolatku (określam ich mianem Odbiorców) znajdującym się pod twoją opieką. Historyjki można wykorzystać na wiele spo‑ sobów: tak, jak są zaprezentowane w książce, lub jako wzorzec, według którego opracowujesz włas‑ ne. Ten krótki wstęp ma ci przybliżyć zawartość publikacji, a w szczególności historyjki, dołączoną do książki płytę CD i samouczek. Książka zawiera 158 historyjek społecznych napisanych dla uczniów, z którymi pracowałam, lub dla znajomych rodziców i wychowawców. W zależności od tematu zostały one podzielone na roz‑ działy: Historyjki uczą, Zmiana, Błędy, Ja i moje uczucia, Święta i prezenty, Umiejętności interpersonalne i przyjaźń, Dręczenie. Co myśleć, mówić i robić, Zrozumieć dorosłych, Dom i otoczenie, Szkoła, Planeta Ziemia. Niektóre rozdziały zajmują się konkretnym kontekstem, inne skupiają się na poważnych wy‑ zwaniach stojących przed dziećmi z ASD. Starałam się zawrzeć w książce te historyjki, na które było największe zapotrzebowanie wśród rodziców i wychowawców i które, według moich obserwacji, naj‑ lepiej pomagały dzieciom. Niektóre historyjki powinny być stosowane zbiorczo i w odpowiedniej kolejności. W historyjkach o forcie (30–38) opisałam zmyśloną strefę bezpieczeństwa. W każdej z nich opisane jest jedno „po‑ mieszczenie” w „forcie”. Historyjki dotyczące dręczenia (74–82) też powinny być czytane lub uzupeł‑ niane chronologicznie. Szczególne zainteresowanie może budzić dołączona do książki płyta CD, na której znajdują się dwa zestawy historyjek. Pierwszy z nich zawiera wybrane historyjki w formacie PDF, czyli w iden‑ tycznej formie, w jakiej pojawiają się w książce. Można je wydrukować na własny użytek w domu lub włączyć do prezentacji szkolnej mającej na celu przekazanie uczniom jakiejś umiejętności. To tylko pierwszy z brzegu przykład. (Zezwolenia i ograniczenia dotyczące praw autorskich szczegółowo opi‑ sano na stronie redakcyjnej). Drugi zestaw historyjek zawiera pliki programu Microsoft Word pozbawione kolorów, obrazków i formatowania tekstu. Możesz więc znaleźć historyjkę w książce, otworzyć odpowiedni plik na płycie i wprowadzić weń zmiany, dostosowując ją do potrzeb swoich odbiorców. Niestety nie mogliśmy w tych plikach zamieścić zdjęć ze względu na ograniczenia związane z prawami autorskimi. Z drugiej strony, jeśli dodasz do historyjki własne zdjęcia i/lub obrazki, które uczeń rozpoznaje i do których może się odnieść, odbędzie się to z korzyścią dla niego, ponieważ zwiększy się w ten sposób skutecz‑ ność samej historyjki. (Szczegółowe omówienie tego zagadnienia można znaleźć w samouczku). Trzeba być świadomomym faktu, że w przypadku niektórych dzieci reakcja na obrazy może ne‑ gatywnie wpłynąć na ich rozumienie danej sytuacji społecznej lub umiejętności. Mogą dojść do wniosku, że historyjka nie dotyczy ich, ale osoby na zdjęciu. Jeśli więc twoje dziecko lub twój uczeń myśli w sposób bardzo konkretny i ma problemy z generalizacją umiejętności, powinieneś raczej

wykorzystywać historyjki w programie Word (po dostosowaniu ich do doświadczeń dziecka), pozo‑ stawiając te ilustrowane w książce na własny użytek. Jeśli będziesz pracować z płytą, zobaczysz, że historyjki zapisane w programie Word dają wiele możliwości dostosowywania ich do osobistych potrzeb. Możesz na przykład: • zmienić czcionkę i/lub jej wielkość, • zastosować inne słownictwo, które będzie skuteczniejsze w przypadku twojego Odbiorcy, • dodać tekst, w którym temat zostanie opisany bardziej szczegółowo, wyjaśniony lub dostoso‑ wany do doświadczeń Odbiorcy, • zawrzeć odniesienia do zainteresowań Odbiorcy, na przykład wykorzystując jego ulubioną po‑ stać do prezentacji treści historyjki (ale tylko jeśli jesteś pewien, że fikcyjna postać nie wprowa‑ dzi zamieszania ani nie zostanie źle zrozumiana przez Odbiorcę), • wykorzystać ciekawe zdjęcia ilustrujące twoją historyjkę, • dołączyć do tekstu ćwiczenia lub dodatkowe pomoce wizualne, które zaprezentują lub wyjaś‑ nią znaczenie historyjki. TO NIE WSZYSTKO – MOŻLIWOŚCI SĄ NIEOGRANICZONE! Chociaż większość historyjek zamieszczonych w książce można zastosować w takiej formie, w ja‑ kiej je zapisano, niektóre z nich należy przerobić, zanim zostaną zaprezentowane Odbiorcy. Część z nich została napisana dla fikcyjnej postaci, np. Tomka, Mariusza, Franka, i zawiera przykładowe opisy wydarzeń z przeszłości. Będziesz musiał wydobyć z takich historyjek ich sens, a następnie przerobić znajdujący się na płycie odpowiedni plik, zastępując istniejące szczegóły doświadczeniami Odbiorcy. Tak spersonalizowana historyjka będzie dla niego najsensowniejsza, jeśli napiszesz ją w pierwszej osobie, tak jakby mówił Odbiorca. Wiele historyjek jest celowo „przeładowanych”. Zawierają więcej tekstu i składają się z dłuższych zdań, niż to się zwykle dzieje w przypadku tekstów pisanych dla uczniów, którymi się zajmowałam. Ma to na celu dostarczenie ci możliwie największej liczby pomysłów i wyrażeń przy zachowaniu sen‑ sownej struktury historyjek. Twoim zadaniem jest zapoznanie się z nimi i ocena, czy można je od razu zastosować w pracy z osobą, którą się opiekujesz, czy też należy je poprawić. W drugim przypadku będziesz miał do dyspozycji tak dużą ilość tekstu, że możliwe będą dowolne skróty i dopasowywanie do indywidualnych potrzeb. Jeśli chcesz historyjkę skrócić i uprościć, powinieneś wykorzystać jedynie pierwsze zdanie każ‑ dego akapitu, odrzucając pozostałe. Jednak ta metoda jest skuteczna tylko w przypadku niektórych historyjek, więc musisz się dobrze zastanowić, zanim tak postąpisz. Akapity złożone z jednego zdania świetnie się sprawdzają w przypadku dzieci młodszych wiekowo lub rozwojowo. (Książka przezna‑ czona jest dla dzieci w wieku rozwojowym 6–12 lat). Można też uprościć historyjkę, usuwając przecin‑ ki i tworząc dwa zdania z jednego lub dzieląc jedną historyjkę na kilka części. Na pewno będziesz miał wiele własnych pomysłów dotyczących takiego opracowania historyjki, aby odpowiadała potrzebom, umiejętnościom i zainteresowaniom Odbiorcy. Samouczek znajdujący się w dalszej części ma za zadanie nauczyć cię sztuki i zasad pisania historyjek społecznych. Dzięki

niemu będziesz mógł opracowywać je w taki sposób, by były rzeczowe, a jednocześnie dostarczały mnóstwo radości, zarówno dzieciom, jak i dorosłym. Część szkoleniowa stanowi rodzaj warsztatów, które ukończysz w odpowiadającym ci tempie. Obejmuje ona wprowadzenie, szczegółowy opis dzie‑ sięciu poprawionych kryteriów tworzenia historyjek, a także praktyczne ćwiczenie dotyczące każde‑ go z nich. Po zapoznaniu się z ćwiczeniami i ich wykonaniu będziesz potrafił pisać skuteczne histo‑ ryjki społeczne dla osób znajdujących się pod twoją opieką. Sądzę jednak, że w trakcie ich tworzenia, powinieneś wciąż odwoływać się do wspomnianych kryteriów, poszukując w nich wsparcia i inspira‑ cji. Zachęcam gorąco do uczestnictwa w szkoleniach zespołów zajmujących się pisaniem historyjek. W ramach tych warsztatów będziesz mógł doskonalić i ćwiczyć swoje umiejętności wraz z innymi. Książka ta powstała z myślą o pomocy w ciągłej nauce, niezależnie od tego, czy jesteś początkują‑ cym czy już doświadczonym autorem historyjek. Szukając w internecie bardziej szczegółowych infor‑ macji na ich temat, zachowaj zdrową nieufność w odniesieniu do treści, które znajdziesz. Kryteria mają na celu przede wszystkim bezpieczeństwo odbiorcy. Istnieją jedynie trzy autoryzowane przeze mnie adresy internetowe poświęcone historyjkom. Są to: moja osobista strona (CarolGraySocialStories. com), strona The Gray Center for Social Learning and Understanding (TheGrayCenter.org) i strona Future Horizons (FHautism.com). Inne strony powołujące się na mnie robią to bezprawnie. Upewnij się, że na stronie, z której korzystasz, znajduje się wyraźne odwołanie do mojego nazwiska i znaku handlowego Social Stories™, a historyjki tam zamieszczone mają związek z historyjkami społecznymi opisywanymi w niniejszej książce. Jeśli uważasz, że niniejsza pozycja jest przydatna, zapraszam do zapoznania się z towarzyszący‑ mi jej materiałami. Rozmówki komiksowe Comic Strip Conversations wykorzystują nieskomplikowa‑ ne rysunki, ilustrując interakcje i zgłębiając wraz z uczniami koncepcje i umiejętności społeczne. No Fishing Allowed to program zapobiegania przemocy wśród rówieśników, który wprowadza w życie historyjki z rozdziału o dręczeniu. Wspólnie z zespołem opracowałam również DVD zatytułowane Storymovies™. Są to historyjki społeczne ilustrowane krótkimi filmami. Każdy z nich został nakręcony w plenerze i łączy opisy koncepcji i umiejętności społecznych ze scenkami rodzajowymi. (Historyjki, które mają swoje odpowiedniki w Storymovies™, oznaczono ikonką „klapsa” znajdującą się przy nu‑ merze historyjki). Dziękuję za zainteresowanie moją pracą. Cieszę się, że książka trafiła w dobre ręce. Życzę dobrej zabawy podczas zgłębiania historyjek, pracy z samouczkiem i odkrywania możliwości, które daje za‑ łączona płyta. Mam nadzieję, że pozycja ta przez wiele lat będzie służyła ci pomocą niczym stary przyjaciel i stanie się w kolejnych latach niezbędną częścią twojej biblioteki. Wszystkiego najlepszego tobie i twoim Odbiorcom!

Historyjki spoĹ&#x201A;eczne. Samouczek

Wprowadzenie

Witaj w samouczku. Rozdział ten krok po kroku poprowadzi cię przez instrukcję pisania historyjek społecznych zgodnych z aktualnymi kryteriami. Kiedy nauczysz się podstaw strategii, będziesz w sta‑ nie przygotowywać historyjki dla osób będących pod twoją opieką. Zapewne wiesz, że teksty zawar‑ te w tej książce zostały napisane przeze mnie z myślą o uczniach z zaburzeniami ze spektrum auty‑ zmu (ASD). Jednak historyjki przydadzą się również tobie. W kolejnych częściach samouczka będę się często do nich odwoływała. W historyjkach społecznych sytuacje, umiejętności i pojęcia są opisywane zgodnie z dziesięcio‑ ma kluczowymi kryteriami, które określają sposób ich tworzenia. Historyjki muszą być konstruowane z dużą dozą cierpliwości. Powinny się mieścić w określonych ramach (format) i zachowywać właści‑ wą perspektywę oraz nieść za sobą odpowiednie treści. Ich zadaniem jest przekazywanie w sposób opisowy informacji, które nie będą stanowiły dla Odbiorcy zagrożenia fizycznego, społecznego ani emocjonalnego. Kryteria są wyznacznikiem tworzenia historyjek społecznych, a także procesu ich przygotowywania, pisania i ilustrowania. W tym rozdziale kryteria zostaną omówione w dziesięciu lekcjach. „Przerabiaj” je po kolei. Każda lekcja rozpoczyna się krótką definicją kryterium, po niej następuje omówienie, ćwiczenie, odpowie‑ dzi i uwagi końcowe. Odpowiedzi są omawiane w tekście bezpośrednio po ćwiczeniu, zatem wykonaj je w pierwszej kolejności, a dopiero potem przeczytaj pozostały tekst. Powinienieś się również zapo‑ znać z uwagami zamykającymi każdą lekcję. Nie zawsze mają one formę prostego streszczenia. Jak sama nazwa wskazuje, są to uwagi końcowe. Znajdują się w nich informacje niepodawane wcześniej oraz sugestie dotyczące dodatkowych ćwiczeń. I ostatnia uwaga. Nie musisz „przerabiać” wszystkich lekcji w trakcie jednego podejścia. Zapewne lepiej będzie, jeśli przeciągniesz nieco pracę nad nimi, na przykład na każdą z nich poświęcając jeden wieczór. Kryteriom nadano tytuły, by łatwiej było je zapamiętać. Dzięki temu będziesz mógł opracowywać historyjki społeczne bez konieczności ciągłego odwoływania się do książki. Kryteria: 1. Jeden cel. 2. Dwa kroki. 3. Trzy części i tytuł. 4. Format. 5. Pięć aspektów: perspektywa i słownictwo. 6. Sześć pytań w historyjce. 7. Siedem rodzajów zdań.

8. Przepis na sukces. 9. Po swojemu. 10. Dziesięć wskazówek dotyczących redakcji i wdrażania. Po skończeniu każdej lekcji postaraj się wymienić z pamięci nazwy kryteriów, z którymi się już za‑ poznałeś. Od czasu do czasu będę ci o nich przypominać. Po ukończeniu wszystkich dziesięciu lekcji z pewnoscią będziesz recytował kryteria jak z nut.

SŁOWNICTWO Po pierwsze powinniśmy ustalić podstawowe słownictwo, którego będziemy używać w kontek‑ ście historyjek społecznych. Słowniczek ma za zadanie oszczędzenie Autorowi (czyli tobie) czasu, tak by mógł się skupić na skutecznym wykonaniu zadania. • Autor. Autorem jesteś ty, czyli osoba tworząca historyjkę społeczną. Mogą to być również inne osoby lub zespół rodziców i specjalistów. Autorzy postępują zgodnie z dziesięcioma kryteriami określającymi każdą historyjkę i proces jej tworzenia. Ponieważ osoby te mają specyficzne umie‑ jętności, w kontekście historyjek społecznych słowo „Autor” zawsze jest pisane wielką literą. • Odbiorca. Autor pisze z myślą o konkretnym Odbiorcy. Może to być dziecko, nastolatek lub dorosły z ASD. Każda historyjka społeczna jest tworzona z uwzględnieniem kilku czynników, między innymi wieku, płci, zdolności, osobowości, preferencji i/lub zainteresowań Odbiorcy. W historyjkach społecznych słowo „Odbiorca” zawsze jest pisane wielką literą. • Historyjki społeczne. Definicja historyjek społecznych pojawia się w drugim akapicie wprowa‑ dzenia. Jeśli sformułowanie historyjka społeczna pisane jest bez cudzysłowu, odnosi się do histo‑ ryjki, która spełnia wszystkie aktualnie obowiązujące kryteria. W ten sposób odróżniamy ją od „historyjek społecznych”, które tych kryteriów nie spełniają. Pojęcie to jest używane w naszych lekcjach w odniesieniu do historyjek społecznych i tzw. artykułów społecznych. Artykuły spo‑ łeczne to bardziej zaawansowana wersja historyjek. Często są one pisane dla uczniów starszych lub lepiej rozwiniętych, podlegają jednak tym samym kryteriom co historyjki społeczne. • Historyjka. Jeśli słowo pisane jest bez cudzysłowu, odnosi się do historyjki społecznej spełnia‑ jącej wszystkie obowiązujące kryteria. Jest to tylko skrócona wersja tego samego terminu. Tak jak poprzednio w ten sposób odróżniamy ją od „historyjek społecznych”, które kryteriów nie spełniają. • Zespół. To pojęcie odnoszące się do rodziców i specjalistów, wszystkich, którzy współpracują w działanich na rzecz osoby z ASD. Ze względu na szczególny charakter grupy i wyjątkowość zagadnień, z którymi się boryka, słowo „Zespół” zawsze piszemy wielką literą.

ĆWICZENIE Być może miałeś już kontakt z historyjkami społecznymi. Może czytałeś którąś z nich, napisałeś jakąś, słyszałeś o nich, czytałeś je lub spotkałeś osobę, która miała z nimi do czynienia. Opracowałam dla ciebie krótkie ćwiczenie. Czy to jest historyjka społeczna? Najpierw wykonaj ćwiczenie, następnie czytaj dalej.

Ćwiczenie wprowadzające. Czy to jest historyjka społeczna? Polecenie. Przeczytaj historyjkę znajdującą się poniżej. Zdecyduj, czy jest to historyjka społeczna. ❑ Tak ❑ Nie Wiele osób pisuje historyjki społeczne. Może też powinieneś się na‑ uczyć, jak je pisać. Będziesz wtedy mógł pisać historyjki dla uczniów w klasie. Jednocześnie będziesz miał z tego mnóstwo radości! Jeśli chcesz poznać kryteria odróżniające historyjki społeczne od innych strategii wizualnych, możesz wykorzystać lekcje zawarte w ni‑ niejszym rozdziale. Przerabiaj każdą lekcję w odpowiednim dla siebie tempie. Miłej zabawy!

Odpowiedź. To nie jest historyjka społeczna, ponieważ zawiera błędy i jest sprzeczna z dziesięcio‑ ma kryteriami. Poniżej prezentujemy trzy z nich. • Każda historyjka społeczna ma tytuł odzwierciedlający jej temat. Historyjki charakteryzują się solidną konstrukcją fabularną ze wstępem, rozwinięciem i zakończeniem. Ta historyjka nie ma tytułu, a granice między wstępem, rozwinięciem i zakończeniem są płynne. • Historyjki społeczne posługują się sformułowaniami w pierwszej i/lub trzeciej osobie. Zdania w drugiej osobie, czyli zwroty do czytelnika, są niedozwolone. W tej historii można znaleźć kilka zdań, które są bezpośrednim zwrotem do czytelnika. • Historyjki społeczne są precyzyjne i pozbawione domysłów. Z tego względu nie pojawiłoby się w nich zdanie takie, jak: „Jednocześnie będziesz miał z tego mnóstwo radości!”. Zwrot ten

zakłada, że Odbiorca czegoś doświadczy, a to jedynie domysł, który może, ale nie musi, być prawdziwy. Są to błędy powszechne. W trakcie pracy zdarza mi się recenzować historyjki, które ludzie określają mianem „społecznych”, a które nie są do końca zgodne z kryteriami lub całkowicie z nimi sprzeczne. Pojęcie historyjek społecznych jest często używane w odniesieniu do każdego tekstu przygotowa‑ nego dla osoby z ASD. W wyniku tego mamy do czynienia z dezinformacją, której ostateczną konse‑ kwencją jest zagrożenie dotyczące jakości i bezpieczeństwa istotnego narzędzia szkoleniowego. Jeśli chcesz „wyczuć”, na czym polega nasze podejście, wybierz z książki kilka przypadkowych hi‑ storii. Czytając je, zwróć uwagę na tytuł, wstęp, rozwinięcie, zakończenie, rezygnację ze zdań w dru‑ giej osobie i spokojny ton każdej opowieści. Historyjki zawarte w tej książce mają jeszcze inne wspól‑ ne cechy. Będziemy je omawiali w ramach wspomnianych wcześniej dziesięciu lekcji.

UWAGI KOŃCOWE Chciałabym osobiście podziękować ci za to, że poświęcasz czas na poszerzenie wiedzy o historyj‑ kach społecznych. W ten sposób pomagasz nam w ochronie jakości i spójności istotnego narzędzia edukacyjnego. Szczerze doceniam twoje wysiłki. Ze swojej strony obiecuję, że z całych sił będę cię wspierać w nauce sztuki przygotowywania i pisania historyjek społecznych.

Kryterium 1. Jeden cel

DEFINICJA Celem historyjki społecznej jest dzielenie się precyzyjnymi informacjami poprzez zapewnienie właściwego procesu jej tworzenia, prawidłowego formatu i perspektywy, a także odpowiedniej treści, która w opisowy sposób przekazuje informacje, nie stwarzając jednocześnie fizycznego, społecznego i emocjonalnego zagrożenia dla Odbiorcy. Każda historyjka społeczna charakteryzuje się spokojnym i podbudowującym tonem.

ĆWICZENIE W przeciwieństwie do innych samouczków ten zaczyna się od ćwiczenia. Wykonaj je, a następnie zapoznaj się z odpowiedzią i resztą lekcji.

Ćwiczenie dla kryterium 1. Jeden cel Polecenie. Przeczytaj ponownie definicję celu zapisaną powyżej. Następnie odpowiedz na poniższe pytanie. Czy celem historyjki społecznej jest skłonienie Odbiorcy, do wyko‑ nania tego, czego od niego chce Autor lub Zespół? Zaznacz odpowiedź. ❑ Tak ❑ Nie

Odpowiedź. Bardzo rozpowszechnione jest błędne przekonanie, że historyjki społeczne mają na celu zmianę zachowania Odbiorcy. Nic podobnego. Celem historyjek jest dzielenie się wiedzą w sposób sensowny i odpowiedzialny. Oczywiście często to właśnie dane zachowanie zwraca uwagę

w kontekście konkretnej koncepcji, umiejętności lub sytuacji. Jeśli jednak naszym celem byłoby je‑ dynie doprowadzenie do zmiany zachowania Odbiorcy, skupialibyśmy się na tym, żeby powiedzieć dziecku, co ma robić. My jednak koncentrujemy się na tym, co leży u podstaw frustracji lub dezinfor‑ macji. Autorzy starają się znaleźć wiedzę, która pomoże Odbiorcy w skuteczniejszym reagowaniu, i podzielić się nią. Teoria mówi, że poprawa zachowania przypisywana często historyjkom społecz‑ nym wynika z lepszego rozumienia wydarzeń i oczekiwań.

OMÓWIENIE Każda historyjka społeczna niezmiennie wykazuje szacunek dla Odbiorców, niezależnie od tema‑ tu. Przeczytaj historyjkę zatytułowaną Po co ludzie się kąpią i biorą prysznic (historyjka nr 98). Wielu rodziców i fachowców ma problem z wytłumaczeniem dzieciom, nastolatkom lub dorosłym znaj‑ dującym się pod ich opieką, dlaczego ważna jest higiena osobista. W tej historyjce słowa dobierane są ostrożnie. W zdaniach napisanych w trzeciej osobie opisano ogólną wagę kąpieli, nie krytykując Odbiorcy. Opowiastka została wzbogacona o fakty historyczne i odrobinę humoru, dzięki czemu treść jest ciekawsza i zabawniejsza. Pozostałe historyjki napisane zostały według podobnej strategii mają‑ cej na celu dzielenie się wiedzą w sposób dokładny, z szacunkiem, sensownie i odpowiedzialnie. Każdy Autor troszczy się przede wszystkim o fizyczne, społeczne i emocjonalne bezpieczeństwo Odbiorcy. Poniższy przykład pomoże ci zrozumieć kwestię bezpieczeństwa fizycznego. Mama pisze dla swego syna, Huberta, historyjkę o pływaniu w morzu. Uzupełnia opowiastkę zdjęciem syna w wo‑ dzie. Na fotografii nie widać nikogo innego. Gdy zdjęcie było wykonywane, przy chłopaku był jego tata, który nie zmieścił się jednak w kadrze. Interpretując zdjęcie dosłownie – tak, jak je widzi i rozu‑ mie Hubert – można dojść do wniosku, że dziecko może pływać bez niczyjej opieki. Autorzy history‑ jek społecznych starają się tworzyć teksty i ilustracje, które będą precyzyjne i dosłowne. (Omówimy to w dalszych częściach). Dlatego też historyjki są jasne i sensowne. Jak widać, w napisanej dla Huberta historyjce o pływaniu, jego fizyczne bezpieczeństwo zależy od stopnia dosłowności i precy‑ zji informacji. Równie ważne jest bezpieczeństwo społeczne. Pani Gosia, nauczycielka pierwszej klasy, pisze hi‑ storyjkę dla Adama, który ma sześć lat. Znajdują się w niej następujące stwierdzenia dotyczące kla‑ sy: „Wszyscy jesteśmy przyjaciółmi. Przyjaciele współpracują z przyjaciółmi”. Adam czyta historyjkę i wychodzi na przerwę. Podchodzi do niego dwójka „przyjaciół” z klasy i każe mu spuścić spodnie. Opierając się na zawartych w opowiastce informacjach, że koledzy z klasy są przyjaciółmi, a przyjacie‑ le współpracują ze sobą, Adam spełnia prośbę. Jest zdezorientowany, widząc, że koledzy odwracają się ze śmiechem i odchodzą. Historyjka dla Adama była nieprecyzyjna. Nie wszyscy koledzy z klasy są przyjaciółmi. Pani Gosia nie napisała historyjki społecznej. Pomimo dobrych chęci i szlachetnych intencji przygotowała historyjkę społecznie niebezpieczną. Z mojego doświadczenia wynika, że najczęstszym błędem popełnianym przez Autorów są stwier‑ dzenia, które zagrażają bezpieczeństwu emocjonalnemu Odbiorcy. Oto kilka przykładów z moich archiwów: „Często się wtrącam”, „Czasami biję inne dzieci”, „Często nie słucham ludzi, którzy do mnie coś mówią, a to jest niegrzeczne”. Stwierdzenia samokrytyczne lub negatywne komentarze na temat

Odbiorcy są niedopuszczalne w historyjkach społecznych. (Omówimy to szczegółowo w samoucz‑ ku do kryterium 5). Zagrażają bowiem w bezpośredni sposób poczuciu własnej wartości Odbiorcy, nie przedstawiając żadnych informacji dotyczących alternatywnych sposobów reagowania i ich sen‑ su. Ponadto wykorzystywanie perspektywy Odbiorcy – zdań w pierwszej osobie – w odniesieniu do zachowań negatywnych umacnia samokrytyczne stwierdzenia i jest oznaką braku szacunku dla Odbiorcy.

UWAGI KOŃCOWE Cel stojący przed każdą historyjką społeczną można odnaleźć też w pozostałych kryteriach. Kryterium 2, 3 i 4 dotyczą procesu analizowania, opracowywania i wdrażania historyjki, która ma lo‑ giczną treść i konstrukcję, a także sensowny format. Perspektywę każdej historyjki definiuje kryte‑ rium 5 pozostające w bezpośrednim związku z charakterystycznym tonem historyjek – pełnym cierp‑ liwości i otuchy. Kwestia opisowości każdej historyjki społecznej stanowi główny aspekt kryteriów 6, 7 i 8. W przypadku każdej historyjki niezwykle ważna jest kwestia stanowiąca treść kryterium 9, które skupia się na zwróceniu uwagi Odbiorcy. Z kolei kryterium 10 gwarantuje, że dokładna analiza i opracowanie każdej historyjki zostają odzwierciedlone w jej zastosowaniu. W pozostałych samoucz‑ kach każde z kryteriów omówione zostało bardziej szczegółowo.

ROZDZIAŁ 1

Historyjki uczą

Historyjka nr 1

Te historyjki napisałam dla ciebie

LIST OD CAROL GRAY Drogi/Droga ________________________. Nazywam się Carol Gray. Przed ukończeniem dwudziestego drugiego roku życia nazywałam się Carol Schuldt. Nazwisko zmieniłam po ślubie. Moja mama nazywała się Viola Schuldt. Bardzo lubiła robić zdjęcia, szczególnie takie, które opo‑ wiadały jakąś historię. Brała kilka fotografii i po‑ kazywała je razem. Ludzie bez słów rozumieli przedstawioną „historię”. Czasami wystarczy tylko jeden obrazek, żeby coś opowiedzieć lub o czymś przypomnieć To ja w wieku trzech lat. Zdjęcie zostało zrobio‑ ne w 1955 roku. Na zdjęciu jestem w domu ciot‑ ki Jeannie. To przyjęcie urodzinowe mojej siostry Marilyn, która uśmiecha się na widok tortu. Siedzę na kolanach cioci Jeannie. Widać mnie w dolnym prawym rogu. Pamiętam to przyjęcie, zwłaszcza tort w kształcie lalki. Spójrz na moją twarz. Niezwykle podobał mi się ten tort. Czułam się troszkę zawiedziona, że nie należał do mnie. Mama stoi i trzyma moją siostrę, Elaine. Patrząc na twarz siostry, myślę sobie, że być może czuła się tak samo jak ja. Jej chyba też podobał się tort i też czuła smutek, że nie był przeznaczony dla niej. Zdjęcie na kolejnej stronie zostało zrobione w 1958 roku. Mam na nim sześć lat. Jestem w towarzystwie babci i dziadka. To była rocznica ich ślubu. Zorganizowali duże, pełne powagi przyjęcie. Wszyscy mieli na sobie odświętne ubrania. Sukienka drapała mnie w talii. Po pew‑ nym czasie, zaczęła mnie też uciskać opaska, którą miałam na głowie. W chwili, gdy robiono zdjęcie, byłam już zmęczona noszeniem ubrań, które były ładne, ale niewygodne.

Kiedy patrzę na te zdjęcia, przypomina mi się jedna rzecz, której się nauczyłam na temat przyjęć. Wiele osób uważa, że imprezy są fajne. Ja też je lubię. Jednak każdy człowiek może czuć smutek lub dezorientację, nawet wtedy, gdy się bawi. Myślę, że warto o tym pamiętać i mówić o tym innym ludziom. Dzięki temu nie będą zaskoczeni, jeśli i im przydarzy się coś podobnego. To był mój dom na Dorais Street w Livonii. Mieszkałam tam od 1956 do 1968 roku. Tu się wychowałem. To tu, mając sześć lat, napisałam swoją pierwszą historyjkę. Mój pokój znajdował się na pierwszym piętrze, naprzeciwko sypialni rodziców. Każdego wie‑ czora przed pójściem do łóżka pisałam w swoim dzienniczku. Pisałam listy do siebie, które miałam przeczytać, kiedy będę dorosła, żeby nie zapomnieć, jak to jest być dzieckiem.

Jestem teraz dużo starsza. Wciąż piszę historyjki. Staram się nigdy nie zapomnieć, jak to jest być dzieckiem. Wciąż też czytam historyjki i słucham opowieści innych ludzi. Dzięki temu wiele się nauczyłam. Historyjki zawarte w tej książce napisane zostały dla ciebie. Opowiadają o ludziach, miej‑ scach i zdarzeniach. Mam nadzieję, że ci się spodobają i że się z nich czegoś nauczysz. Życzę ci wspaniałego życia.

Historyjka nr 2

Historyjki uczą

Dzięki historyjkom ludzie się uczą. Ludzie często opowiadają sobie nawzajem swoje przygody. Uczą się, słuchając. Kiedyś moja mama uczyła mnie, jak mam wiązać buty. Opowiedziała mi historyjkę o tym, jak jej dziadek uczył ją wiązać buty. Próbowałem, ćwiczyłem i nauczy‑ łem się wiązać buty. Innym razem bałem się zjechać ze zjeżdżalni na szkolnym boisku. Chciałem spróbować. Stałem i pa‑ trzyłem, jak inne dzieci wspinają się po schodkach, na górze siadają i suną w dół. Zastanawiałem się, czy będę umiał tak zrobić. Mój nauczyciel z przedszko‑ la podszedł do mnie. Opowiedział mi historię. Kiedy był chłopcem, też bał się zjeżdżać. „Spróbował pan?” zapytałem. Powiedział, że tak i że udało mu się, po‑ nieważ patrzył w górę, wspinając się po schodkach. Pomyślałem, że może i w moim przypadku to zadziała. Zjechałam w dół i nie było problemu! W ostatni wtorek padał deszcz. Nie chciałem nakładać płaszcza. Moja siostra Magda po‑ wiedziała, że lepiej „nałożyć go i tak”. Potem opowiedziała mi historyjkę. Któregoś dnia w ze‑ szłym roku padał deszcz. Magda nie wzięła płaszcza do szkoły. Zmokła. Było jej zimno, mokro i przez pierwszą godzinę zajęć bardzo się męczyła. Postanowiłem założyć płaszcz, żeby nie zmoknąć i czuć się komfortowo. Uczę się każdego dnia. Ludzie wciąż opowiadają mi swoje historyjki. Będę się starał słu‑ chać i uczyć.

Historyjka nr 3

Historyjki w książce

Historyjki zawarte w tej książce zostały napisane dla mnie. Ta książka zawiera historie o mnie i o moich uczuciach. Są tu opowieści o dorastaniu i miej‑ scu zwanym fortem. Jest też historyjka zatytułowana Może mógłbym się tym się zająć? Książka zawiera historyjki o ludziach i miejscach. Są tu historyjki o mojej rodzinie, szkole i o moim domu. Są też historyjki o dorosłych i o dzieciach. W tej książce są też historyjki o błędach. Każdy je popełnia. Są także historyjki o zmianach. Zmiany zachodzą przez cały czas. Książka zawiera historyjki o tym, co ludzie myślą, mówią i robią. Są tu historyjki o dzieleniu się, zabawach, a także o tym, jak wygrywać i przegrywać. W tej książce jest historyjka o Thomasie Edisonie i trzy historie o gumie do żucia. Książka zawiera historyjki o Ziemi. To moja rodzinna planeta. W książce są również histo‑ ryjki o pożarach i podróżach lotniczych. Są tu nawet historie o wieczornych wiadomościach i o tym, dlatego ludzie je oglądają. Są tu też inne rzeczy, na przykład to, co ludzie mają na myśli, kiedy używają słowa „rzecz”. Informacje na ten temat znajdują się w glosariuszu. W tej książce jest wiele opowieści. Dokładnie sto pięćdziesiąt osiem. Opowiadają o życiu na Ziemi.

ROZDZIAŁ 2

Zmiana

Historyjka nr 4

Zmiana

Ludzie żyją na Ziemi, która ciągle się zmienia. Wraz z nią zmieniają się też ludzie. Jest wiele zmian, których ludzie się spodziewają. Liście spadają na ziemię. Woda paruje, unosząc się w po‑ wietrze. Dzień ciemnieje i zmienia się w noc. Ludzie spodziewają się takich zmian. Spodziewane zmiany zazwyczaj powodują, że ludzie wyrabiają w sobie rutynowe zachowania. Liście spadają na ziemię, więc ludzie je grabią. Woda paruje, więc ludzie sprawdzają, czy trzeba podlać rośliny. Dzień ciemnieje i zmienia się w noc, więc ludzie idą spać. Spodziewane zmiany są przyczyną powstawania planów, które stają się rutynowymi zachowaniami. Są też takie zmiany, które ludzie starają się przewidzieć. Ludzie wiedzą, że mogą nastąpić, ale nie wiedzą tego na pewno. Dlatego zbierają informacje. Następnie, w miarę możliwości, starają się domyślić, co się stanie. Burza odmienia słoneczny dzień. Deszcz meteorów odmienia nocne niebo. Trzęsienie ziemi niszczy powierzchnię ziemi. Ludzie starają się przewidzieć, kiedy zajdą takie zmiany. Zmiany, które ludzie starają się przewidzieć, mogą zmieniać ich plany. Burza powoduje, że ludzie organizują piknik w domu zamiast na zewnątrz. Deszcz meteorów powoduje, że ludzie obserwują nocne niebo zamiast iść do kina. Trzęsienie ziemi powoduje, że mecz zostaje od‑ wołany. Ludzie starają się przewidzieć zmiany, które mogą zmieniać ich plany. Ludzie żyją na Ziemi, a Ziemia ciągle się zmienia. Zmiany powodują, że ludzie wyrabiają w sobie rutynowe zachowania i planują. Zmiany sprawiają też, że ludzie zmieniają swoje pla‑ ny. Takie jest życie na Ziemi.

Historyjka nr 5

Zmiany kształtują moje życie na nowo

Dzień zmienia się noc, a noc zmienia się w dzień. Światła na przejściu zmieniają kolory. Zmiany i zmiany – chodzą za mną jak cień, Czy jestem zdrowy, czy chory. Dzień zmienia się w noc, a noc zmienia się w dzień. Niespodzianki ciągle wchodzą mi w drogę. Zmiany i zmiany – chodzą za mną jak cień. Zmiany kształtują me życie na nowo.

Historyjka nr 6

Teoria dotycząca zmiany

Oto pewna teoria. Oczekiwane i mile widziane zmiany są najłatwiejsze. Nieoczekiwane i niemile widziane zmiany są najtrudniejsze. Życie może się wydawać proste, gdy pa‑ trzymy w kalendarz. Dla każdej daty prze‑ widziano jedno pole. Ludzie często zapisu‑ ją w kalendarzu daty umówionych spotkań i zajęć. Kończą plan na jeden dzień, a na‑ stępnie przechodzą do kolejnego. Dla wielu osób zmiana jednego dnia w drugi jest łatwa. Ludzie idą spać, oczeku‑ jąc nowego dnia, a rano jest on przez nich mile widziany. Wielu ludziom najłatwiej po‑ radzić sobie z oczekiwanymi i mile widzia‑ nymi zmianami. Nieoczekiwane zmiany to niespodzianki. Niektóre niespodzianki są miłe. Na przykład tęcza po deszczu. Nieoczekiwane, ale mile widziane zmiany to miłe niespodzianki. Niektóre nieoczekiwane niespodzianki są niemile widziane. Przebita opona w sa‑ mochodzie jest nieoczekiwaną i niemile widzianą niespodzianką. Nieoczekiwane i niemile widziane niespodzianki zazwyczaj oznaczają, że ludzie muszą zrobić coś, cze‑ go raczej woleliby nie robić. Ludziom naj‑ trudniej poradzić sobie z nieoczekiwanymi i niemile widzianymi niespodziankami.

Życie czasem wydaje się proste, gdy patrzymy w kalendarz. Ale nie każdy dzień to tylko zajęcia i spotkania, które zostały tam zapisane. Niektóre trudniej‑ sze zdarzenia w życiu to te, które nie zo‑ stały zapisane w kalendarzu.

ROZDZIAŁ 3

Błędy

Historyjka nr 12

Czym jest błąd?

Błędem jest odpowiedź, pomysł lub działanie, które jest pomyłką. Gdy ktoś mówi lub robi coś, co jest niewłaściwe, popełnia błąd. Istnieje mnóstwo przykładów błędów. Błędem jest niewłaściwy zapis jakiegoś wyrazu. Błędem jest pozostawienie kurtki w domu w bardzo zimny dzień. To błąd, jeśli zapomnimy oddać skończoną pracę. Ludzie popełniają też wiele innych błędów. Rozwijając się, ludzie uczą się na swoich błędach. Nie popełniają pewnie drugi raz tego samego błędu. Ludzie jednak ciągle się rozwijają i doświadczają nowych rzeczy. Z tego po‑ wodu ludzie zawsze popełniają nowe błędy. Czasami ludzie wiedzą, że popełnili błąd. Innym razem dowiadują się od innych ludzi, że popełnili błąd. Raz na jakiś czas nikt nie zauważa, że popełniono jakiś błąd. W większości ludzie starają się odpowiadać na pytania poprawnie. Starają się mieć dobre pomysły. Starają się robić to, co jest słuszne. Jednak, chociaż bardzo się starają, wciąż popeł‑ niają błędy. Błędy są częścią życia na Ziemi. To nie problem.

Historyjka nr 13

Thomas Edison i błędy

Thomas Edison był człowiekiem, który potrafił zachować spokój. Dzięki temu wpadał na swoje najlep‑ sze pomysły, ucząc się na własnych błędach. Pomagał w pracach nad żarówką, pierwszą kamerą, a także wymyślił sposób na udostępnienie prądu w domach. Wynalazł też mnó‑ stwo innych rzeczy. Ponieważ był wy‑ nalazcą, spodziewał się, że popełni wiele błędów. Dla wynalazców błędy są ważną częścią ich pracy. Trudno jest coś wynaleźć. Thomas Edison popełnił ponad 700 błędów, kiedy próbował stworzyć działającą żarówkę. Dzięki każ‑ demu kolejnemu błędowi dowiadywał, co nie będzie działało. W ten sposób coraz lepiej ro‑ zumiał, jak zrobić żarówkę, która będzie dobrze działać i będzie bezpieczna. Dobrze wiedzieć, jak radzić sobie z błędami. Ważne, żeby zachować spokój. Spokój ciała pomaga mózgowi się zastanowić i rozwiązać problemy sprawnie i skutecznie. (W tym wy‑ padku słowa „sprawny” i „skuteczny” oznaczają, że mózg działa najlepiej, jak potrafi). Wielu uczniów uczy się, jak zachowywać spokój po popełnionym błędzie. Dzięki temu potrafią rozsądnie myśleć i rozwiązywać problemy sprawnie i skutecznie. Dzięki temu, tak jak Thomas Edison, mogą się uczyć na własnych błędach. Mózg działa najlepiej, kiedy ciało jest spokojne. Podobnie jak wielu innych uczniów, uczę się zachować spokój po popełnionym błędzie. Dzięki temu mój mózg będzie działał najlepiej, jak potrafi!

ROZDZIAŁ 4

Ja i moje uczucia

Historyjka nr 18

Mój album

Mam album ze zdjęciami z historii mojego życia. Mogę postanowić, że w albumie będę miał swoje zdjęcia. Jestem głównym bohaterem mojej historii. Mogę postanowić, że w albumie będę miał zdjęcia moich ulubionych osób. Są ważne w mojej historii. Mogę postanowić, że w albumie będę miał zdjęcia ulubionych miejsc. Są tłem mojej historii. Mogę postanowić, że w albumie będę miał zdjęcia ulubionych zabawek i przedmiotów. Są narzędziami w mojej historii. Mogę postanowić, że w albumie będę miał zdjęcia chwil, kiedy się dobrze bawię. Są rados‑ nymi wspomnieniami w mojej historii. Dorastając, mogę też dodawać do albumu inne zdjęcia. Mogę oglądać swój album, żeby zobaczyć siebie, ulubione osoby i miejsca, ładne zabawki i przedmioty, a także chwile, kiedy się dobrze bawię.

Historyjka nr 19

Dzieci rosną dość wolno

Dzieci rosną. Czasami dorośli patrzą na dziecko i mówią: „Ale szybko rośniesz!”. Gdyby dzieci naprawdę rosły szybko, patrząc w dół, widziałyby, że ich stopy są coraz dalej! W porównaniu z licznymi zwierzętami żyjącymi na Ziemi, dzieci rosną dosyć wolno. Ich ciała zmieniają się stopniowo. Chomiki są dorosłe w wieku sześciu miesięcy. Kocięta stają się kotami w wieku od roku do trzech lat. Szczenięta stają się psami w wieku od dwóch do trzech lat. Większość ludzi staje się osobami dorosły‑ mi w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat. Dzieci są bardzo zajęte. Tak więc mogą nie zauwa‑ żać, że rosną. Pewnego dnia ich ubrania lub buty są za małe. Kiedy tak się stanie, fakt, że dziecko jest więk‑ sze, może wydawać się nieco zaskakujący. Rośnięcie jest częścią dorastania. W porównaniu z niektórymi zwierzętami, dzieci rosną dosyć wolno. Dlatego dzieci często nie zauważają, że stają się coraz większe, aż w końcu ich ubrania są już za małe.

100

ROZDZIAŁ 5

Święta i prezenty

Historyjka nr 39

Zaproszenie na przyjęcie urodzinowe

Mam zaproszenie na urodziny Andżeliki. Andżelika skończy sześć lat. Jeśli będę chciał odgadnąć, co będziemy jeść i robić na przyjęciu Andżeliki, mogę się zastanowić nad innymi przyjęciami urodzinowymi. W zeszłym roku poszedłem na imprezę Tereski. Był tort. Graliśmy w gry. Często na przyjęciu urodzinowym jest tort. Na przyjęciu Andżeliki może być ____________________. Często na przyjęciu urodzinowym są gry. Na przyjęciu Andżeliki mogą być ____________________. Andżelika ma urodziny. Jestem zaproszony do niej na przyjęcie!

133

Historyjka nr 40

Idziemy na duże rodzinne przyjęcie

Cała nasza wielka rodzina organizuje świąteczne przyjęcie. W zeszłym roku też było przy‑ jęcie świąteczne. Istnieją pewne wskazówki dotyczące tego, co będziemy jeść i robić podczas przyjęcia w tym roku. Członkowie mojej rodziny szukają takich wskazówek i przysłuchują się temu, co mówią inni, a następnie starają się domyśleć, jak będzie wyglądało przyjęcie w tym roku. Idę na przyjęcie z mamą, tatą, moim bratem Herbertem, i naszym psem Tofikiem. Jedziemy do domu ciotki Reginy. Dziadek i babcia, chłopak ciotki Reginy Kacper, wujek Jan i jego ro‑ dzina, a także ciocia Róża i jej rodzina są zaproszeni na przyjęcie. Zaproszenie oznacza, że są mile widziani. Czasami coś się wydarzy i ludzie nie mogą przyjść. Zobaczymy na pewno, kto przyjdzie, gdy dotrzemy na przyjęcie. W zeszłym roku było duże świąteczne przyjęcie. Mój tata ma w komputerze zdjęcia z zeszłorocznej imprezy. Tata mówi, że mogę je oglądać, kiedy mam na to ochotę. Te zdjęcia po‑ magają mojej rodzinie domyśleć się, co będziemy robić na tegorocznym przyjęciu. Niektóre rzeczy mogą być takie same. Inne rzeczy mogą się różnić. Nawet jeśli przyjęcie odbywa się każ‑ dego roku, to nigdy nie jest dokładnie takie samo, jak przed rokiem. To byłoby niemożliwe. W zeszłym roku było dużo jedzenia. Część jedzenia była przeznaczona dla dorosłych. Powiedziałem babci, że jedzenie dla dorosłych wygląda ładnie, ale nie chciałem go jeść. Było też dobre jedzenie dla dzieci i mnóstwo deserów. Mama domyśla się, że na tegorocznym przyjęciu też będzie dobre jedzenie dla dzieci i desery. W zeszłym roku ludzie przynieśli za‑ pakowane prezenty. Herbert i ja mamy nadzieję, że zrobią to jeszcze raz. Powiedziałem dziad‑ kowi, że wolałbym, żeby ludzie nie pakowali prezentów. Dziadek mówi, że wiele osób lubi pakować prezenty, więc domyśla się, że w tym roku też będą je pakować. W zeszłym roku nie umiałem jeszcze czytać. Moja praca polegała na tym, żeby dawać lu‑ dziom prezenty, które oni otwierali. To było łatwe, chociaż nie umiałem jeszcze czytać. W róg każdego prezentu wklejone było małe zdjęcie. Patrzyłem, kto jest na zdjęciu, i dawałem pre‑ zent tej osobie. Czułem się mądry i ważny. W tym roku mój młodszy brat, Herbert, będzie rozdawał prezenty, które oni będą otwie‑ rali. W zeszłym roku była moja kolej. W tym roku jest kolej Herberta. Teraz już umiem czytać. Moja mama mówi, że chociaż potrafię już przeczytać dla kogo są prezenty, ważne jest, żebym był cicho. Ważne jest, żeby Herbert mógł patrzeć na zdjęcia i czuć się mądry i ważny, tak jak ja w zeszłym roku.

134

Moja mama często rozmawia przez telefon z ciocią Reginą i babcią. Robią plany na tego‑ roczne przyjęcie. Plany to wskazówki dotyczące tego, co może się zdarzyć. Czasami plany mogą się zmienić. Ważne jest, aby starać się je zapamiętać. Mama spisuje plany tegoroczne‑ go przyjęcia. Pozwala mi patrzeć na plany, kiedy mam na to ochotę. Moja rodzina będzie urządzała wielkie świąteczne przyjęcie. Cała moja rodzina została za‑ proszona. Członkowie mojej rodziny szukają wskazówek i przysłuchują się temu, co mówią inni, żeby wiedzieć, co będziemy jedli i robili na tegorocznym przyjęciu. Wskazówki znajdu‑ jemy na zdjęciach. Inne wskazówki znajdujemy w planach przyjęcia. Tegoroczne przyjęcie przyniesie nam zdjęcia i wskazówki na przyszły rok!

135

ROZDZIAŁ 6

Umiejętności interpersonalne i przyjaźń

Historyjka nr 50

W jaki sposób witać się z ludźmi?

Istnieje wiele sposobów, aby z kimś się przywitać. Kiedy widzę kogoś, kogo znam, zwłaszcza, jeśli widzę tę osobę po raz pierwszy danego dnia, uważam, że uprzejmie jest powiedzieć „cześć”. Osoba taka może mi też odpowiedzieć „cześć”. Może też się na chwilę zatrzymać, żeby ze mną porozmawiać. Czasami ludzie podają sobie ręce, w ten sposób mówiąc sobie „cześć”. Od czasu do czasu ludzie będą chcieli uścisnąć moją dłoń, widząc mnie po raz pierwszy. Im będę starszy, tym częściej będzie się to zdarzało. Raz na jakiś czas idę odwiedzić krewnych lub bliskich znajomych. Krótki uścisk na powita‑ nie oznacza „cześć”. Czasami, mijając kogoś, kogo znam, uśmiecham się, macham ręką lub tylko kiwam głową. Gdybym wcześniej tego dnia powiedział tej osobie „cześć”, uśmiech, machanie ręką lub kiwa‑ nie głową oznaczałoby: „Witam ponownie”. To bardzo miłe zachowanie.

149

Historyjka nr 51

Dlaczego ludzie podają sobie ręce na powitanie?

Ludzie podają sobie ręce z wie‑ lu powodów. Podają sobie ręce, spotykając kogoś po raz pierw‑ szy lub pozdrawiając kogoś, kogo nie widzieli przez pewien czas. Czasami ludzie podają sobie ręce, wychodząc z przyjęcia lub spotka‑ nia. Czasami ludzie podają sobie ręce, uzgadniając plan lub kon‑ trakt, aby „przypieczętować umo‑ wę”. W każdym przypadku uścisk dłoni jest przyjaznym gestem. Ludzie, którzy badają histo‑ rię, twierdzą, że ręce zaczęto sobie podawać kilkaset lat temu w Anglii. W tamtych czasach dorośli często nosili przy sobie broń. Mężczyźni czasami ukrywali broń w lewym rękawie. Wyciągnięcie lewej ręki i uściśnięcie ręki innej osoby było gestem pokazującym, że nikt nie ukrywa broni. W późniejszych czasach, gdy posiadanie broni nie było już tak powszechne, uścisk dłoni zaczęto wykonywać prawą ręką. Ludzie podają sobie ręce z wielu powodów. Biorąc pod uwagę długą historię tego gestu, prawdopodobnie ludzie będą podawać sobie ręce jeszcze przez wiele, wiele lat.

150

Bibliografia

Historyjki w Nowych historyjkach społecznych

Transformery wokół nas. Motyle The Children’s Butterfly Site, Life cycle of butterflies and moths [online], [b.d.] [dostęp: 4 października 2009]: www.kidsbutterfly.org/life‍‑cycle Transformery wokół nas. Żaby All About Frogs, Life cycle of a frog [online], [b.d.] [dostęp: 4 października 2009]: http://alla‑ boutfrogs.org/weird/general/cycle.html Transformery wokół nas. Biedronki Seagraves S., The life cycle of the ladybug [online], [b.d.] [dostęp: 4 października 2009]: www.geocities.com/sseagraves/ladybuglifecycle.htm Thomas Edison i błędy Google Answers, Did Thomas Edison really say this? [online], [17 lipca 2006] [dostęp: 1 paż‑ dziernika 2009]: http://answers.google.com/answers/threadview/id/747226.html Dlaczego ludzie podają sobie ręce na powitanie? Ramsey L., Shaking Hands Throughout History and Around the World [online], [b.d.] [dostęp: 8 sierpnia 2009]: www.mannersthatsell.com/articles/shakinghands.html Dręczenie. Co myśleć, mówić i robić (rozdział 7) Gray C. (2004). Gray’s guide to bullying: The original series of articles parts I–III. Ćwiczenia dla uczniów: How to respond to a bullying attempt: What to think, say, and do. Jenison Autism Journal, 16(1), 1–8. Mycie rąk Mayo Clinic, Hand washing: Do’s and don’ts [online], [15 października 2011] [dostęp: 19 września 2009]: www.mayoclinic.com/health/hand‍‑washing/HQ00407

313

Po co ludzie się kąpią i biorą prysznic Radmore C., The evolution of bathing and showers [online], [b.d.] [dostęp: 15 sierpnia 2009]: www.talewins.com/family/historyofshowers.htm Wikipedia, Archimedes [online], [b.d.] [dostęp: 15 sierpnia 2009]: http://en.wikipedia.org/ wiki/Archimedes To decyzja mojej nauczycielki Gray C., Shelley M. (2006). It’s the teacher’s decision [film]. W: Storymovies™: Social concepts and skills at school. Stany Zjednoczone: The Specialminds Foundation. Odnoszenie się z szacunkiem do nauczycieli Gray C., Shelley M. (2006). Talking to a teacher with respect [film]. W: Storymovies™: Social concepts and skills at school. Stany Zjednoczone: The Specialminds Foundation. Czym są ćwiczenia? Gray C., Shelley M. (2006). What is practice? [film]. W: Storymovies™: Social concepts and skills at school. Stany Zjednoczone: The Specialminds Foundation. W trakcie nauki zdarzają się błędy Gray C., Shelley M. (2006). Mistakes may happen on the way to learning [film]. W: Storymovies™: Social concepts and skills at school. Stany Zjednoczone: The Specialminds Foundation. Dobre pytania dla małych grup Gray C., Shelley M. (2006). What is a good question? [film]. W: Storymovies™: Social concepts and skills at school. Stany Zjednoczone: The Specialminds Foundation. Pod koniec każdego dnia. Trochę się zmieniło, ale większość pozostała bez zmian WikiAnswers, How many babies are born each day in the world? [online], [b.d.] [dostęp: 1 paź‑ dziernika 2009]: http://wiki.answers.com/Q/How_many_babies_are_born_every_day_ in_the_world Answerbag, How many commercial airline flights are there per day in the world? [online], [2 grudnia 2006] [dostęp: 1 października 2009]: www.answerbag.com/q_view/93860

314

W środku znajdziesz pogrupowane tematycznie historyjki

Carol Gray

z następujących działów:

Z PRZEDMOWY dr. Tony’ego Attwooda

Historyjki społeczne nareszcie po polsku. Metoda opracowana przez Carol Gray, choć prosta, okazuje się zaskakująco skuteczna w usprawnianiu funkcjonowania społecznego osób ze spektrum autyzmu.

www.universalis.com.pl

Nowe historyjki społeczne

Nowe historyjki społeczne Ponad 150 historyjek, które uczą umiejętności społecznych dzieci z autyzmem, zespołem Aspergera i ich rówieśników + płyta CD