Tytuł oryginału: How to Maximize Your Child’s Learning Ability Reprinted by special arrangement with Square One Publishers, Garden City Park, New York, U.S.A. Copyright © 2004 by Lauren Bradway and Barbara Albers Hill Copyright © for the Polish edition by Harmonia Universalis, Gdańsk 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała książka, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody wydawnictwa Harmonia Universalis. Przekład: Joanna Kuliś Redakcja językowa: Justyna Nosal-Bartniczuk, Magdalena Sibila Redakcja techniczna: Andrzej Szymański Projekt i wykonanie okładki: Katarzyna Preyss-Zacharuk Zdjęcia na okładce: © Serggod; © Shariff Che'Lah; © Fashayan; © Eky Chan; © appler; © Vladislav Lebedinski
Redakcja i Biuro Handlowe:
80–283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00
e-mail: universalis@universalis.com.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.universalis.com.pl ISBN 978-83-7744-012-4 Gdańsk 2012 – Wydanie I
Spis treści
Podziękowania .................................................................................................................................................. 9 Przedmowa ......................................................................................................................................................... 11 Wprowadzenie ................................................................................................................................................... 17 Rozdział 1 Styl życia a style uczenia się ...................................................................................................................... 21 Trzy style uczenia się .................................................................................................................................. 21 Cechy charakterystyczne wzrokowca ........................................................................................... 23 Cechy charakterystyczne słuchowca ............................................................................................ 23 Cechy charakterystyczne dotykowca (kinestetyka) ................................................................. 24 Wpływ stylu uczenia się rodziców na style poznawcze dzieci ................................................... 25 Nie tylko kwestia stylu uczenia się ....................................................................................................... 30 Dlaczego warto zidentyfikować i zmienić styl poznawczy? ....................................................... 30 Krótki sprawdzian stylów uczenia się dla rodziców ....................................................................... 31 Rozdział 2 Style uczenia się niemowląt ....................................................................................................................... 33 Trzy style uczenia się ................................................................................................................................. 33 Niemowlęta sześciotygodniowe .................................................................................................... 34 Jak rozwijają się niemowlęta o różnych stylach poznawczych ................................................. 36 Między trzecim a siódmym miesiącem życia ............................................................................ 36 Między ósmym a dwunastym miesiącem życia ....................................................................... 38 Jak poprawić kontakt z niemowlęciem .............................................................................................. 40 Techniki wzmacniania i kształcenia umiejętności poznawczych .............................................. 41 Rozwijanie umiejętności wzrokowych ........................................................................................ 43 Rozwijanie umiejętności słuchowych .......................................................................................... 46 Rozwijanie umiejętności ruchowych ........................................................................................... 48 Krótki sprawdzian stylów uczenia się niemowlęcia ....................................................................... 52 Rozdział 3 Style uczenia się dwulatków ..................................................................................................................... 55 Trzy style uczenia się ................................................................................................................................. 55 Trzynasty miesiąc życia ..................................................................................................................... 56 Jak rozwijają się dzieci w drugim roku życia .................................................................................... 58 Okres od szesnastego miesiąca do ukończenia drugiego roku życia .............................. 58 Przed trzecimi urodzinami ............................................................................................................... 60 Wybór rodzaju opieki nad dzieckiem a jego styl poznawczy .................................................... 63 Opieka nad wzrokowcami ................................................................................................................ 63 Opieka nad słuchowcami ................................................................................................................. 64 Opieka nad kinestetykami ............................................................................................................... 64 Dzielenie się informacjami na temat stylów poznawczych ................................................. 65 Techniki wzmacniania i kształcenia umiejętności poznawczych ............................................. 66 Rozwijanie umiejętności wzrokowych ........................................................................................ 67 Rozwijanie umiejętności słuchowych .......................................................................................... 70 Rozwijanie umiejętności ruchowych ........................................................................................... 72 Krótki sprawdzian stylów uczenia się dwulatka .............................................................................. 76
5
Rozdział 4 Style uczenia się dzieci w wieku przedszkolnym ............................................................................ 79 Trzy style uczenia się ................................................................................................................................. 80 Trzylatki ................................................................................................................................................... 80 Jak rozwijają się dzieci w wieku przedszkolnym ............................................................................. 82 Okres od trzeciego do piątego roku życia .................................................................................. 82 Przygotowanie przedszkolne a styl poznawczy .............................................................................. 85 Przedszkole dla wzrokowców ......................................................................................................... 85 Przedszkole dla słuchowców ........................................................................................................... 86 Przedszkole dla kinestetyków ......................................................................................................... 86 Dzielenie się informacjami na temat stylów poznawczych ................................................. 87 Techniki wzmacniania i kształcenia umiejętności poznawczych .............................................. 89 Rozwijanie umiejętności wzrokowych ........................................................................................ 90 Rozwijanie umiejętności słuchowych .......................................................................................... 93 Rozwijanie umiejętności ruchowych ........................................................................................... 95 Krótki sprawdzian stylów uczenia się przedszkolaka .................................................................. 99 Rozdział 5 Style uczenia się dzieci w zerówce ....................................................................................................... 101 Trzy style uczenia się ............................................................................................................................... 102 Pięciolatki ............................................................................................................................................. 102 Jak rozwijają się dzieci w zerówce ..................................................................................................... 106 Sześciolatki .......................................................................................................................................... 106 Miejsce przygotowania do nauki szkolnej a styl poznawczy ................................................... 109 Zerówka dla wzrokowców ............................................................................................................. 113 Zerówka dla słuchowców ............................................................................................................... 113 Zerówka dla kinestetyków ............................................................................................................. 113 Współpraca z nauczycielem .......................................................................................................... 114 Techniki wzmacniania i kształcenia umiejętności poznawczych ............................................ 115 Rozwijanie umiejętności wzrokowych ...................................................................................... 115 Rozwijanie umiejętności słuchowych ........................................................................................ 118 Rozwijanie umiejętności ruchowych .......................................................................................... 121 Krótki sprawdzian stylów uczenia się dziecka w zerówce ........................................................ 124 Rozdział 6 Style uczenia się pierwszoklasistów ................................................................................................... 127 Trzy style uczenia się ................................................................................................................................ 128 Sześciolatki .......................................................................................................................................... 128 Jak rozwijają się dzieci w pierwszej klasie ....................................................................................... 132 Siedmiolatki ........................................................................................................................................ 132 Wpływ stylu poznawczego na wyniki szkolne pierwszoklasisty ............................................. 135 Przedmioty wzrokowe ..................................................................................................................... 135 Przedmioty słuchowe ...................................................................................................................... 136 Wyniki szkolne wzrokowców, słuchowców oraz kinestetyków ........................................ 137 Współpraca z nauczycielem ................................................................................................................. 139 Osiem faktów, którymi warto podzielić się z wychowawcą ............................................... 140 Osiem pytań do nauczyciela ......................................................................................................... 141 Style poznawcze a zajęcia pozalekcyjne ......................................................................................... 142
6
Strategie odrabiania zadania domowego ....................................................................................... 145 Strategie dla wzrokowców ............................................................................................................. 145 Strategie dla słuchowców .............................................................................................................. 146 Strategie dla kinestetyków ............................................................................................................ 146 Techniki wzmacniania i kształcenia umiejętności poznawczych ............................................ 147 Rozwijanie umiejętności wzrokowych ...................................................................................... 148 Rozwijanie umiejętności słuchowych ........................................................................................ 150 Rozwijanie umiejętności ruchowych ......................................................................................... 153 Krótki sprawdzian stylów uczenia się pierwszoklasisty ............................................................ 156 Rozdział 7 Style uczenia się dzieci w czwartej klasie ......................................................................................... 159 Trzy style uczenia się ............................................................................................................................... 160 Dziewięciolatki ................................................................................................................................... 161 Jak rozwijają się dzieci w czwartej klasie ........................................................................................ 165 Dziesięciolatki ..................................................................................................................................... 165 Wpływ stylu poznawczego na wyniki szkolne czwartoklasisty ............................................... 168 Przedmioty wzrokowe ..................................................................................................................... 169 Przedmioty słuchowe ...................................................................................................................... 169 Wyniki szkolne wzrokowców, słuchowców oraz kinestetyków ........................................ 170 Współpraca z nauczycielem ................................................................................................................. 173 Osiem faktów, którymi warto podzielić się z wychowawcą ............................................... 174 Osiem pytań do nauczyciela ......................................................................................................... 175 Style poznawcze a zajęcia pozalekcyjne ......................................................................................... 176 Strategie odrabiania zadania domowego ...................................................................................... 179 Strategie dla wzrokowców ............................................................................................................. 179 Strategie dla słuchowców .............................................................................................................. 180 Strategie dla kinestetyków ............................................................................................................ 181 Techniki służące poprawie wyników szkolnych ............................................................................ 182 Rozwijanie umiejętności czytania ............................................................................................... 183 Rozwijanie umiejętności językowych ........................................................................................ 185 Rozwijanie umiejętności pisania ................................................................................................. 188 Rozwijanie umiejętności informatycznych oraz badawczych .......................................... 188 Rozwijanie umiejętności służących do nauki przyrody ...................................................... 189 Rozwijanie umiejętności społecznych ....................................................................................... 190 Rozwijanie umiejętności matematycznych ............................................................................. 191 Krótki sprawdzian stylów uczenia się czwartoklasisty .............................................................. 193 Rozdział 8 Style uczenia się gimnazjalistów .......................................................................................................... 195 Trzy style uczenia się ............................................................................................................................... 196 Trzynastolatki ..................................................................................................................................... 197 Jak rozwija się młodzież w drugiej klasie gimnazjum ................................................................ 202 Czternastolatki ................................................................................................................................... 202 Wpływ stylu poznawczego na wyniki szkolne gimnazjalisty ................................................... 205 Przedmioty wzrokowe ..................................................................................................................... 206 Przedmioty słuchowe ...................................................................................................................... 206 Wyniki szkolne wzrokowców, słuchowców oraz kinestetyków ........................................ 207
7
Współpraca z nauczycielem ................................................................................................................. 211 Style poznawcze a zajęcia pozalekcyjne ......................................................................................... 213 Społeczne konsekwencje stylów poznawczych ........................................................................... 216 Wspieranie rozwoju społecznego gimnazjalisty ................................................................... 218 Strategie odrabiania zadania domowego ....................................................................................... 219 Strategie dla wzrokowców ............................................................................................................. 219 Strategie dla słuchowców .............................................................................................................. 220 Strategie dla kinestetyków ............................................................................................................ 221 Techniki służące poprawie wyników szkolnych ............................................................................ 222 Rozwijanie umiejętności czytania i zainteresowania literaturą ........................................ 223 Rozwijanie umiejętności językowych ........................................................................................ 224 Rozwijanie umiejętności przyrodniczych ................................................................................. 226 Rozwijanie umiejętności społecznych ....................................................................................... 228 Rozwijanie umiejętności matematycznych ............................................................................. 229 Krótki sprawdzian stylów uczenia się gimnazjalisty ................................................................... 231 Rozdział 9 Jak zaradzić problemom w nauce ........................................................................................................ 233 Brakujące elementy układanki ............................................................................................................ 234 Gdy problemy pojawiają się już na początku ................................................................................ 236 Fakty na temat testów diagnostycznych ......................................................................................... 238 Metody badań diagnostycznych ................................................................................................. 238 Interpretacja raportu z badań ...................................................................................................... 240 Wady badań edukacyjnych ........................................................................................................... 241 Interpretacja wyników a styl poznawczy ................................................................................. 242 Dolegliwości, które zakłócają proces uczenia się ......................................................................... 243 Terapie .......................................................................................................................................................... 246 Terapie przygotowujące do nauki czytania ............................................................................. 246 Terapie dotyczące konkretnych umiejętności lub przedmiotów szkolnych ................ 248 Korzyści wynikające z późniejszego posłania dziecka do szkoły lub powtarzania klasy ............................................................................................................... 248 Odłożenie w czasie ........................................................................................................................... 250 Powtarzanie ........................................................................................................................................ 251 Jak wspierać dziecko z trudnościami w nauce .............................................................................. 252 Wnioski ............................................................................................................................................................... 254
Przedmowa Książka ta jest wynikiem mojej wieloletniej pracy polegającej na pomaganiu dzieciom w osiąganiu równowagi poznawczej, a co za tym idzie – nabywaniu większej wiary w siebie. Zdobyte wykształcenie i doświadczenie kliniczne pozwoliły mi wybrać najlepsze zabawki, gry, zajęcia oraz oprogramowanie, z których korzystam w pracy z małymi pacjentami podczas terapii mowy i czytania. W niniejszej książce piszę, jak korzystać z tego w środowisku domowym. Dzielę się tu z czytelnikami odkryciem, dzięki któremu pomagam pacjentom: ustalenie indywidualnego stylu poznawczego dziecka to pierwszy istotny krok w ułatwieniu mu stania się wszechstronnym, odnoszącym sukcesy uczniem. Książka ta jest idealnym narzędziem do identyfikacji Twojego stylu poznawczego oraz stylu dziecka, a także wykorzystania tych nowo zdobytych informacji w praktyce, podczas codziennej zabawy. Zawarte w niej porady służą zapobieganiu szkolnym niepowodzeniom i łagodzeniu lub eliminowaniu już istniejących. Dzięki dyskretnemu ukierunkowaniu przez rodzica w czasie zabawy, dziecko staje się bardziej pewne siebie i zdobywa umiejętności ważne w latach szkolnych oraz w dorosłym życiu. Moje zainteresowanie tematem stylów poznawczych u dzieci sięga połowy lat siedemdziesiątych XX wieku i jest owocem pracy w prywatnej przychodni w charakterze logopedy dziecięcego w Oklahoma City. Czas trwania prowadzonych przeze mnie terapii wynosi od zaledwie kilku miesięcy do nawet dziesięciu lat. Długotrwałe obserwacje wykazały, że problemy poznawcze powstają wcześnie, a bez interwencji utrzymują się zazwyczaj długo. Zauważyłam również, że dominujący kanał, dzięki któremu dziecko uczy się najefektywniej: wzrok, słuch bądź zmysł dotyku, pozostaje niezmienny w czasie. Co więcej, odkryłam, że obserwując styl poznawczy małego dziecka, potrafię przewidzieć wiele trudności szkolnych, które napotka ono w późniejszym życiu. Przykładowo, dwuletni chłopiec, którego przed laty rodzice przyprowadzili do mnie, bo nie zaczął jeszcze mówić, doświadczył potem problemów z czytaniem w pierwszej klasie. A pięcioletnia dziewczynka z trudem trzymająca w ręku kredkę, wróciła do mnie pięć lat później z powodu problemów z matematyką. To wtedy zaczęłam myśleć w kategoriach prewencji. Zrozumiałam, że skoro jestem w stanie zidentyfikować styl poznawczy moich dwuletnich pacjentów, 11
Jak wszechstronnie rozwinąć zdolności dziecka
Czytają dla przyjemności, często angażują przyjaciół w wymyślanie i odgrywanie scenek. Słuchowcy koncentrują wiele energii na języku, dlatego nierzadko pozostają w tyle za rówieśnikami w dziedzinach kojarzonych zazwyczaj ze wzrokiem i dotykiem, a mianowicie w umiejętnościach wizualnych i motorycznych.
Cechy charakterystyczne dotykowca (kinestetyka) Kinestetycy preferują naukę praktyczną, obejmującą zarówno dotyk, jak i ruch. Informacja otrzymywana przez kinestetyków poprzez zmysł dotyku przekłada się na ruch, czyli czynności silnych mięśni, w których biorą udział ramiona, ręce, nogi oraz stopy. Kinestetycy to zazwyczaj bardzo ruchliwe, wiercące się niemowlęta, które łatwo uspokoić, kołysząc je i przytulając. Wcześnie zaczynają raczkować i chodzić, a gdy mają kilka lat, lubią się wspinać, skakać, budować z klocków i bawić zabawkami na kółkach. Ich naturalna koordynacja oraz doskonały zmysł przestrzenny sprawiają, że podejmują więcej wyzwań fizycznych niż pozostałe dzieci. W wieku przedszkolnym u większości dotykowców zaczynają pojawiać się problemy z koncentracją i usiedzeniem w miejscu. Bardziej odpowiadają im zajęcia ruchowe na wolnym powietrzu, gdzie mają więcej przestrzeni. Pierwszoklasiści dotykowcy łatwo się dekoncentrują i dużo wiercą, przez co wielu z nich zaczyna mieć zaległości w szkole, natomiast widoczna odwaga i pewność siebie gwarantują im przywództwo na podwórku. Jednocześnie szybkie tempo działania, charakterystyczne dla wielu kinestetyków, sprawia, że są niecierpliwi i łatwo się denerwują. Swoje potrzeby muszą zaspokoić natychmiast, a gotowość podejmowania wyzwań jest znikoma. Kinestetycy poddają się emocjom; szybko wpadają w złość, ale też potrafią dzielić radość z innymi. Starsi kinestetycy doskonale radzą sobie w sportach i zajęciach na wolnym powietrzu: od piłki nożnej przez pływanie, sztuki walki, biwakowanie, po jazdę na rowerze i opiekę nad zwierzętami. Ich ciągłe skupianie się na fizycznych czynnościach, często kosztem stymulacji wzrokowej i dźwiękowej, zazwyczaj prowadzi jednak do opóźnienia w mowie oraz problemów szkolnych.
24
Jak wszechstronnie rozwinąć zdolności dziecka
KRÓTKI SPRAWDZIAN STYLÓW UCZENIA SIĘ NIEMOWLĘCIA Wskazówki: Postaw krzyżyk obok wszystkich zachowań charakterystycznych dla Twojego dziecka. Następnie zsumuj krzyżyki w kolumnach, aby ustalić, który ze stylów poznawczych dziecko preferuje. Okaże się zapewne, że większość odpowiedzi ogranicza się do jednej lub dwóch kolumn, podobnie jak w Krótkim sprawdzianie stylów uczenia się dla rodziców z poprzedniego rozdziału. WZROKOWIEC
SŁUCHOWIEC
KINESTETYK
1. Komunikacja: Gdy moje dziecko chce coś zakomunikować... wskazuje na to, czego chce. wcześnie i dużo gaworzy. komunikuje się ze światem całym ciałem. reaguje gestami, a nie wypowiedziało pierwsze ma skłonności do wybusłowami. słowo przed ukończeniem chów histerii. roku. bawi się w ciszy. łatwo przychodzi mu wykopotrząsa głową, kiedy nywanie ustnych poleceń. chce zasygnalizować „nie”. lubi raczej obserwować próbuje naśladować słowa gwałtownie chwyta wydarzenia niż w nich wymawiane przez innych. przedmioty i zabawki. uczestniczyć. zaczęło gaworzyć pod komówiąc, intonuje wyrazy. prawie nigdy nie niec pierwszego roku życia. gaworzy. 2. Ulubione zabawki i rozrywki: Gdy mój maluch się bawi… lubi wiszące, kolorowe lubi grzechotki i zabawki lubi być huśtany i ruchome zabawki. wydające dźwięki. i łaskotany. jest uważnym lubi rymowanki, śpiewanie lubi być kołysany, obserwatorem. i wyliczanki. przytulany i trzymany na rękach. lubi bawić się stolikiem wydaje się nasłuchiwać, gdy często kopie grzechotki interaktywnym. inni rozmawiają. w kołysce. przegląda książki gaworzy do zabawek. lubi huśtawki i wożenie ilustrowane. go w koszyku na rowerze. 3. Zdolności ruchowe: Gdy moje dziecko jest w ruchu… ogląda swoje ręce w czasie zaczęło siedzieć w siódmym zaczęło siedzieć bez zabawy. miesiącu i było bardziej zain- pomocy zanim skończyło teresowane gaworzeniem. sześć miesięcy. zaczęło sięgać po przedmioty męczy je rozmowa, a nie zaczęło raczkować przed przed piątym miesiącem życia. chodzenie. ósmym miesiącem życia i chodzić zanim skończyło rok.
52
Style uczenia się niemowląt
często bada małe przedmioty rękoma.
najbardziej lubi się bawić jest ciągle w ruchu, zabawkami na kółkach, które rzadko zatrzymuje się, żeby wydają też dźwięki. odpocząć. lubi podnosić i układać małe używa zabawek głównie do zaczęło jeździć na trzykawałki puzzli. hałasowania. kołowym rowerku przed ukończeniem dziesiątego miesiąca życia.
4. Wyciszenie: Gdy maluszek kaprysi… milknie na widok znajomej twarzy. uspokaja go ulubiona zabawka. łatwo odwrócić jego uwagę zmianą otoczenia.
____Wzrokowiec
milknie na dźwięk znajomeprzestaje płakać, gdy jest go głosu. brany na ręce. uspokaja go muzyka. uspokaja się, gdy jest brany na ręce i kołysany. łatwo rozprasza go dźwięk łatwo uspokoić go pianina lub dzwonek telefonu. zadaniem fizycznym, na przykład wspinaniem się po schodach. ____Słuchowiec
____Kinestetyk
ROZDZIAŁ 3
Style uczenia się dwulatków Gdy mali wzrokowcy, słuchowcy i kinestetycy wchodzą w drugi rok życia, ich zachowanie jasno dowodzi, że okres niemowlęcy mają już za sobą. Podczas tej transformacji od niemowlęcia do w pełni rozwiniętego dwulatka, preferencje czuciowe dziecka dalej wpływają zarówno na jego rozwój, jak i reakcje na ludzi i przedmioty obecne w jego otoczeniu. W niniejszym rozdziale opisuję trójkę dzieci w drugim roku życia, a następnie porównuję i przeciwstawiam ich rozwój. Krótki sprawdzian stylów uczenia się dziecka w wieku od trzynastego miesiąca do trzeciego roku życia ułatwi zidentyfikowanie sposobu, w jaki dziecko chłonie informacje (zob. koniec rozdziału), a lista sugestii pokaże Ci, jak wspierać go w codziennych odkryciach. W rozdziale tym poruszam również kwestię opieki nad dzieckiem i podpowiadam, jak sprawić, by codzienna opieka stała się cennym doświadczeniem. Okres pomiędzy drugimi a trzecimi urodzinami jest często próbą sił pomiędzy dzieckiem a rodzicem, a w rozwoju dziecka następują wtedy ekscytujące zmiany społeczne i osiągnięcia fizyczne. Wspierając rozwój dziecka, będziecie dumni z pojawienia się zalążka niezależności.
TRZY STYLE UCZENIA SIĘ Pomimo że są rówieśnikami i spędzili dzieciństwo w podobnym otoczeniu rodzinnym, dwulatki – Zosia, Antoś i Grześ – nie mogłyby bardziej się różnić. Tam, gdzie jedno doskonale sobie radzi, drugie napotyka trudności. Różne poziomy rozwoju są dyktowane przez indywidualny styl poznawczy. Zważywszy na ogromny wpływ wrodzonych preferencji wzrokowych, słuchowych lub dotykowych, nie dziwi fakt, że Zosia, wzrokowiec, odznacza się o wiele lepszą koordynacją niż Antoś i Grześ; zdolności werbalne Antosia są zaawansowane, a kinestetyk Grzegorz podejmuje fizyczne wyzwania, które od samego początku wprawiały rodziców w zdumienie. Chociaż wiele dzieci charakteryzuje się więcej niż jednym stylem poznawczym i stąd są uważane za wzrokowców-kinestetyków albo wzrokowców-słuchowców, podane tutaj przykłady opisują pojedyncze style. Decyzja ta miała na celu podkreślenie różnic pomiędzy trzema preferencjami poznawczymi. Spójrzmy więc na każdego z maluchów. 55
Jak wszechstronnie rozwinąć zdolności dziecka
Trzynasty miesiąc życia Podobnie jak Michał, opisany w rozdziale 2, trzynastomiesięczna Zosia wykazuje wzrokowy styl poznawczy, wybierając stymulację wzrokową ponad jakąkolwiek inną. Zawsze zaintrygowana szczegółami, do tej pory lubiła siedzieć cicho i odkrywać świat oczami oraz rękoma, ale teraz, jak przystało na dwulatkę, przed jej rozbieganymi oczami i eksplorującymi palcami otworzył się nowy świat. Właśnie odkryła przyciski i pokrętła na urządzeniach, klamki od szafek, żaluzje okienne, wszelakie sznurki i kable służące, w jej przekonaniu, rozrywce. Chęć obsługiwania kuszących urządzeń przewyższa znacznie chęć biegania, skakania czy wspinania się. W istocie jej jedyny znaczny wysiłek ruchowy, od kiedy nauczyła się chodzić, stanowi wejście na kaloryfer, żeby dostać się do sznurków firanki lub wyjrzeć przez okno jadalni. Zosia uwielbia zabawę w naśladowanie. Próbuje kopiować zachowanie rodziców za pomocą zabawek. Zabawki z kijem do popychania służą jej za odkurzacz, pałeczki do gry na bębnach – za kuchenne sprzęty albo narzędzia remontowe. Pomimo że Zosia rzadko decyduje się włączyć do zabawy, lubi obserwować inne dzieci. Będąc sama, bawi się cicho przez długi czas zabawkami. Wybiera raczej wciskanie foremek i innych przedmiotów do otworków na planszy, układanie puzzli i inne zabawki ćwiczące koordynację oko – ręka. Zosia rozpoznaje słowa jako symbole przedmiotów, ale zamiast mówić, woli wskazywać w kierunku okna lub kuchni, gdy jest zachęcana do wypowiedzenia słów „auto” albo „papu”. Macha rączką i posyła całusy na pożegnanie, ale nie odczuwa potrzeby dołączenia słów do gestów. Trzynastomiesięczna Zosia właściwie tylko czasami gaworzy, czyli przez ostatnie dwa miesiące niewiele się w tej materii zmieniło. Fakt, że lubi się bawić cicho, pomaga jej zachować opinię dziecka łatwego w wychowaniu. W miesiąc po pierwszych urodzinach widać już różnice pomiędzy zdolnościami wzrokowymi i koordynacją oko – ręka a umiejętnościami językowymi oraz ruchowymi. Słuchowiec Antoś, również trzynastomiesięczny, podziela z Zosią brak zainteresowania zabawą z wykorzystaniem motoryki dużej, ale brakuje mu precyzji ruchów (motoryka mała). Zabawki, dzięki którym dziecko uczy się dobierać kształty oraz klocki do wznoszenia wież leżą odłogiem na półce w pokoju dziecinnym, podczas gdy Antoś zmienia płyty z muzyką, rozmawia z lalkami, albo chodzi za rodzicami, podsłuchując rozmowy. Oddaje się wyszukanej zabawie na wyobraźnię, skandując „a-b-e-b” do tornistra ozdobionego alfabetem, a potem go ubiera, oznajmiając „Idę do śkoły”. Antoś lubi też wychylać się zza schodów, ubrany w kask strażaka, i wykrzykiwać: „Strażak Sam!”, gdy dzwoni syrena. Najlepsze wystąpienia rezerwuje dla publiczności. 56
Style uczenia się dwulatków
Gdy nie ma się z kim bawić, chłopiec kontynuuje słuchową stymulację, nucąc, śpiewając, a gdy nie pamięta słów – gaworząc. Na placu zabaw podchodzi do wszystkich, których napotka, w oczekiwaniu, że zareagują uśmiechem na jego wyszukane słownictwo. Niestety towarzyskość chłopca stwarza problem, gdy zbliża się pora snu. W nocy nie wystarcza mu już radio zamiast towarzystwa mamy i taty, dlatego wielokrotnie ich woła. Chłopiec porusza się niepewnym krokiem, kiwając się na boki. Często upada, a w efekcie nie jest zbyt chętny do wspinania się po schodach lub chodzenia po nieznanym bądź nierównym terenie. Wsiądzie do samochodziku zabawki, jeśli inne dziecko do niego dołączy, ale woli raczej usiąść przy nadzorującym go rodzicu na pogawędkę. W wypadku słuchowca Antosia rozmowa bierze górę nad ruchem fizycznym, w domu i poza nim. Trzynastomiesięczny Grześ jest przeciwieństwem Antosia. Zwykle pozostaje cichy, ale jest w nieustannym ruchu. Biega, skacze, przeskakuje, wspina się, kopie piłkę i chodzi do tyłu z całkowitą pewnością siebie. Im szybciej, tym lepiej. Zdołał już wśliznąć się na rowerek sąsiada, desperacko próbując się na nim przejechać. Grześ uwielbia wszelkiego rodzaju zabawy ruchowe, na przykład w chowanego, konia na biegunach, zabawki-autka, zjeżdżalnię, basen, piaskownicę i dom zrobiony z tekturowego pudła po telewizorze. Chłopiec otrzymał na pierwsze urodziny zestaw narzędzi, więc radośnie szaleje z młotkiem. Zdaje się jednak ignorować inne narzędzia, wypróbowawszy i odrzuciwszy je wcześniej, podobnie jak łyżki, widelce, ołówki oraz inne małe przedmioty, wymagające zręczności. Nic więc dziwnego, że chłopiec bałagani przy jedzeniu, a w zabawie cechuje go agresywna, odważna i nieco destrukcyjna siła. Tylko jego towarzysz miś jest traktowany lepiej. W nocy śpi w objęciach chłopca, a w dzień jest ukryty pod kocem, „żeby mu się nic nie stało”. Roczny Grześ zna tylko jedno słowo: „nie”. Wciąż polega na gestach i głośno płacze, żeby zasygnalizować swoje potrzeby. W miarę powiększania się różnicy pomiędzy zdolnościami ruchowymi a językowymi kinestetyka, frustracje Grzesia przybierają postać częstych ataków histerii. Jakim rodzajem ucznia jest Twój maluch? Wzrokowcem, jak Zosia, zauroczonym bodźcami wizualnymi? A może fascynują go dźwięki, jak słuchowca Antosia, czy ruch i wrażenia czuciowe, jak Grzesia – kinestetyka. Ankieta sprawdzająca styl poznawczy dzieci około drugiego roku życia zamieszczona na końcu tego rozdziału przyniesie odpowiedź na to pytanie. Jeden rzut oka na wyniki w poszczególnych kolumnach wystarczy, by stwierdzić, który ze stylów poznawczych preferuje Twoje dziecko, co pomoże zrozumieć jego wrodzone zdolności oraz słabości. 57
Jak wszechstronnie rozwinąć zdolności dziecka
JAK ROZWIJAJĄ SIĘ DZIECI W DRUGIM ROKU ŻYCIA Przedstawione portrety Zosi, Antosia i Grzesia jasno pokazują różnice pomiędzy trzema sposobami przyswajania informacji u dzieci powyżej roku. Fakt, że absorbują one informacje o świecie poprzez zmysł wynikający ze stylu poznawczego sprawił, że rozwijają różne umiejętności w zadziwiająco nierównym tempie. Przedstawione opisy wykażą, że trend ten utrzymuje się u Zosi, Antosia i Grzesia w drugim i trzecim roku życia.
Okres od szesnastego miesiąca do ukończenia drugiego roku życia Wraz z ukończeniem szesnastu miesięcy, Zosia zaczyna wypowiadać pierwsze słowa. Najpierw wymawia te łatwe do wyobrażenia, takie jak: „pies”, „but” i „auto”. Wkrótce potem słowo „widzieć”, dzięki czemu powstają dwuczłonowe zdania o najważniejszych widokach w Zosi środowisku. Pierwsze wypowiedziane trzywyrazowe zdanie, także często używane, odzwierciedla zarówno fakt, że dziewczynka lubi przebywać w samotności, jak i jej wytrwałość w trakcie zajęć wymagających precyzji. Ta ostatnia informacja wyraża się często słyszanym: „Nie! Zosia robi”. Zosia odkrywa świat oczami i rękoma. Gdy rodzice próbują jej czytać, nalega, żeby sama mogła trzymać książkę i patrzeć na poprzednią i kolejną stronę, kiedy chce. Zosia uwielbia klocki, kaczkę na kółkach, którą można ciągnąć na sznurku, obserwując jak macha skrzydełkami i nóżkami, puzzle, zestaw zwierzątek gospodarskich i wszystko to, co ma skomplikowane części. Jej ulubioną zabawką jest obecnie kuferek na biżuterię z drzwiczkami, szufladami i wiekiem, które podnosi się, ukazując lusterko i wirującą tancerkę. W czasie zabawy na świeżym powietrzu Zosia skupia się na widokach. Pomimo że wciąż nie interesuje się jeździdełkami (woli odwrócić do góry nogami trzykołowy rowerek i obserwować, jak ruszają się kółka), uwielbia wycieczki do centrum handlowego, okolicznego rezerwatu przyrody czy po prostu spacery po ulicach miasta. Zosia bawi się piłką bardziej dla obserwowania, jak zlewają się kolory, gdy piłka się toczy, niż dla samej gry. Huśta się na huśtawce i rozgląda, by zobaczyć, jak wiruje świat. Bawi się też w piaskownicy, o ile jest w niej koszyk pełen interesująco wyglądających zabawek. W grupie Zosia wciąż trzyma się na uboczu. Lubi swoją przestrzeń, cofa się, gdy ktoś jej dotknie i trzyma na wodzy emocje do tego stopnia, że krzyki innych dzieci ją denerwują. Przelotne miny zdradzają jej zaskoczenie lub niezadowolenie. Pomimo skłonności do bawienia się w samotności, nawet 58
ROZDZIAŁ 6
Style uczenia się pierwszoklasistów Bez względu na to, jaki rodzaj doświadczeń z przedszkola czy zerówki ma za sobą dziecko, pierwsza klasa oznacza radykalną zmianę. Kilkadziesiąt godzin w tygodniu w systemie szkolnym to nowe doświadczenie samo w sobie, nie mówiąc już o nowych nauczycielach. Pierwszoklasiści muszą wykazać się pewną odpowiedzialnością za własne zachowanie, posiadane przedmioty, poruszanie się po szkolnym budynku i wykonanie zadań, które do tej pory spoczywały głównie na barkach nauczycieli. Niektórzy pierwszoklasiści są lepiej wyposażeni do radzenia sobie z tą nową odpowiedzialnością niż inni. Dzieje się tak dlatego, że ich umiejętności organizacyjne, szkolne i społeczne wynikające z lat nauki oraz zabawy według wrodzonych preferencji sensorycznych różnią się znacznie. Przykładowo, dzieci o dobrze wykształconych od urodzenia zdolnościach wzrokowych zazwyczaj uczą się z łatwością czytać i pisać. Jednak zdolności konwersacyjne wzrokowców nie równają się tym należącym do dzieci przyjmujących informacje głównie słuchowo. Wzrokowcom brakuje również lepiej rozwiniętej koordynacji typowej dla dziecka, które preferuje dotyk i ruch. W niniejszym rozdziale przeczytasz, jak styl poznawczy rzutuje na doświadczenia szkolne pierwszoklasisty na przykładzie analizy rozwoju trojga dzieci: wzrokowca, słuchowca oraz dotykowca, w toku pierwszego roku szkolnego. Krótki sprawdzian stylów uczenia się pierwszoklasisty pomoże Ci ustalić sposób przyjmowania informacji przez Twoje dziecko (zob. koniec rozdziału). W rozdziale tym analizuję związek stylu poznawczego z wynikami nauki pierwszoklasistów i sugeruję sposoby aktywnej komunikacji z nauczycielem dziecka. Zawarte tu wskazówki mogą się okazać pomocne w wyborze zajęć nieobowiązkowych, które utrwalą style uczenia się, oraz strategii pomocnych dziecku w zastosowaniu ulubionego stylu do nauki czytania, pisania, ortografii oraz matematyki. Na końcu rozdziału znajdziesz listy zabawek oraz technik tak dobranych, aby pogłębić zainteresowania dziecka oraz jego mocne strony, jednocześnie poprawiając słabsze zdolności, które są częścią i bagażem stylu poznawczego. Jakie nie byłyby doświadczenia pierwszoklasisty, czas spędzany przez niego w domu jest ważnym aspektem „szerszego kontekstu”. Niektórym dom przynosi ulgę od stresującego rytmu szkoły lub fascynującego i przytłaczającego 127
Jak wszechstronnie rozwinąć zdolności dziecka
kontaktu z innymi. Dla innych jest miejscem zbyt cichym lub oferującym niewiele okazji do wyładowania energii. Jeśli sprawisz, że nauka w domu będzie dla pierwszoklasisty doświadczeniem mało stresującym, dopasowanym do jego typu osobowości, radosnym i pełnym czasu na dowolną zabawę, dziecko najlepiej odpowie na Twoje wysiłki zmierzające do rozbudowania umiejętności, a to pomoże Wam obojgu wyciągnąć maksymalne korzyści ze spędzonego wspólnie czasu.
TRZY STYLE UCZENIA SIĘ Bartek, Alina i Tomek właśnie rozpoczęli pierwszą klasę. Każde z dzieci chodziło wcześniej do tego samego żłobka, przedszkola i tej samej zerówki. Tak się składa, że są prawie w tym samym wieku: w lipcu ukończyli sześć lat. Pomimo tych analogii oraz podobieństw wynikających ze środowiska domowego, dzieci rozpoczęły pierwszą klasę z trzema różnymi zestawami oczekiwań oraz umiejętności. Różnice te wynikają z wrodzonych stylów poznawczych. A mianowicie, Bartka instynktownie przyciągają wizualne aspekty otoczenia, Alina reaguje na język i dźwięki, a Tomek – na ruch oraz dotyk. Nie każde dziecko wykazuje jednak cechy wyłącznie jednego stylu uczenia się. Przykładowo, dość częste są połączenia wzrokowców i dotykowców czy wzrokowców i słuchowców. Jednak, żeby podkreślić cechy charakterystyczne dla poszczególnych typów uczniów, przykłady demonstrują czyste style. Spójrzmy więc, jak nasza trójka przystosowuje się do pierwszej klasy.
Sześciolatki Wzrokowiec Bartek ma silnie rozwinięte poczucie porządku. Codziennie rano przed pójściem do szkoły sprawdza pokój, żeby się upewnić, czy zabawki i inne przedmioty znajdują się na miejscu. Tuż po wejściu do klasy idzie prosto do ławki, żeby poukładać szkolne przybory. Bartek jest równie wybredny w kwestii rzeczy osobistych. Uważnie wybiera ubrania i denerwuje się, gdy się pomną lub poplamią. Chłopiec jest samotnikiem. Zdystansowany z natury, trudno nawiązuje przyjaźnie. Najbardziej lubi bawić się sam, bo nie odczuwa wtedy presji nawiązywania kontaktów z innymi. Chłopiec dobrze się czuje w roli obserwatora. Jest zafascynowany interakcją i zabawą z innymi dziećmi, ale pozostaje na uboczu, jak gdyby nie wiedział, jak dołączyć do zabawy. Ogólne zdolności ruchowe Bartka są bliskie przeciętnej dla jego wieku. Ale zamiast oddawać się zabawie ogólnoruchowej, skupia się na wizualnych 128
Style uczenia się pierwszoklasistów
aspektach wykonywanej w danym momencie czynności. Na przykład podczas wyjazdu nad jezioro unika kąpieli, bo woli pisać na piasku. Na kręgielni wykazuje większe zainteresowanie automatycznym urządzeniem do obliczania punktów niż swoją kolejką. W parku siedzi nieruchomo na huśtawce, rozglądając się na wszystkie strony, żeby nic mu nie umknęło. Z uwagą obserwuje wszelki hałas, ruch bądź potencjalne zamieszanie z bezpiecznej odległości. Bartek odznacza się doskonałą precyzją ruchów. Kocha rysować i pisać. Misterne efekty jego pracy są dla niego źródłem wielkiej satysfakcji. Nie dziwi więc, że wyjątkowa precyzja ruchów czyni chłopca mistrzem gier komputerowych. Chłopiec dobrze sobie radzi także z labiryntami, obrazkami z zaznaczonymi punktowo konturami, które należy połączyć, oraz wszelkimi grami z użyciem ołówka i papieru. Od wczesnego dzieciństwa Bartek uwielbia książki ilustrowane, a także gry karciane i planszowe. Resztę jego czasu pochłaniają zestawy do budowania, teleturnieje oraz czasopisma dziecięce. Na początku pierwszej klasy Bartek posiada dość duży zasób słownictwa biernego, czyli potrafi rozpoznać wiele słów z pamięci. Nie waha się zgadywać znaczenia nieznanych słów, ale rzadko wymawia je poprawnie, chyba że słowo pojawia się w kontekście zdania. Bartek potrafi z precyzją dodawać i odejmować do dziesięciu, wyobrażając sobie szereg kolejnych liczb i przestawiając paciorki wyimaginowanego liczydła w przód lub w tył, w zależności od potrzeby. Szybko uczy się też nowych pojęć, bo potrafi zapamiętać wszystko, co widział. Aklimatyzacja Bartka w pierwszej klasie postępuje do tej pory powoli. Chłopiec ma trudności ze słuchaniem przez dłuższy czas, ale nawet gdy odbiega uwagą gdzie indziej, zachowuje się poprawnie i z szacunkiem. Chociaż początkowo Bartek był przez większość czasu spięty i cichy, teraz zaczyna czuć się coraz swobodniej z nowym nauczycielem i kolegami z klasy, a co za tym idzie, jest bardziej tolerancyjny wobec zajęć grupowych. Niektóre jego umiejętności są zapewne silniejsze od innych. Pomimo to Bartek odniesie wiele korzyści z pierwszej klasy, bazując wyłącznie na zdolnościach wzrokowych. Miejsce zabawy i pracy Aliny, słuchowca, jest równie chaotyczne, co u Bartka uporządkowane. Chwilowa zabawa jest dla dziewczynki ważniejsza niż miejsce, w którym się odbywa. Poza tym, jej zabawa wymaga mnóstwa rekwizytów oraz graczy, czy to prawdziwych, czy pluszowych. Dzieci lgną do dziewczynki, bo podziwiają jej pewność siebie i łatwość, z jaką rozmawia ze starszymi dziećmi oraz dorosłymi. Alinka podziwia z kolei przyjaciół swej dziesięcioletniej siostry. Jako że naśladuje ich styl ubioru, fryzurę oraz sposób wysławiania się, stała się kimś w rodzaju wyznacznika trendów wśród innych pierwszoklasistów. 129