Tytuł oryginału: The Out-of-Sync Child Has Fun. Activities for Kids with Sensory Processing Disorder
Copyright © 2003 by Carol Stock Kranowitz, M.A. Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała książka, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody wydawnictwa Harmonia Universalis.
Przekład: Joanna Angelika Kamrowska, Karolina Majcher, Patricia Sørensen Redakcja językowa: kaziki.pl Korekta: Justyna Nosal-Bartniczuk Ilustracje: © by T. J. Wylie Redakcja techniczna: Grzegorz Janik Projekt i wykonanie okładki: eS-De Zdjęcie na okładce: © elisabetta figus | Fotolia.com Zdjęcie autorki: Doug Bolst
Redakcja i Biuro Handlowe: 80–283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: universalis@universalis.com.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.universalis.com.pl
ISBN 978-83-7744-016-2 Gdańsk 2012 – Wydanie I
SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Osoby, które miały swój wkład w powstanie książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Trzy uwagi o najnowszym wydaniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1. Dzieci potrzebują ruchu! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Nie‑zgrane dziecko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Czym jest przetwarzanie sensoryczne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Czym jest zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Terapia integracji sensorycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Bezpieczne gry i zabawy pomogą się dziecku zgrać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Bezpieczne: sensoryczno‑motoryczne, odpowiednie, przyjemne, łatwe . . . . . . . . . . 36 Przygotowania do bezpiecznych gier i zabaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Tak i nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Siedem zasad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Bezpieczne gry i zabawy rozwijające zmysły 2. Dotyk (zmysł dotyku). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ćwiczenia rozwijające zmysł dotyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Bałagan z niby-farbą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Myjnia z pianki do golenia • Śliskie kształty • Piaskowe wydmy • Dotykowe kształty Ciastolina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ciężkie dłonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
SPIS TREŚCI
9
Zabawa w chowanego z małymi zabawkami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Szymon mówi – Zrób mi obiad! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 W dotykowej spiżarni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ślady stóp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Precelkowe ludziki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Świąteczne dekoracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Czarodziejski kolor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Paćkanie bez upaćkania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Kleju, idź sobie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Na dotykowym szlaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Teatralne przebieranki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Mumia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Hot dog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Bogactwo w trawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Przyrodnicza bransoletka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Siorb‑preza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3. Ruch i równowaga (zmysł przedsionkowy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ćwiczenia rozwijające zmysł przedsionkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Na jednej nóżce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Bujawka Matthew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Rozśpiewana trampolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Beczka radości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Delikatne rozrabianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Łódka wiosłowa • Na ryby • Samolot • Konik • Jedzie, jedzie pan, pan, pan • Lisek i Piernikowy Ludek • Przechadzka z taczką • Przejażdżka na barana • Podwójny tancerz • Przewrotkowy ogonek Moja mała pralnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Rozhuśtany baseball . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ciasto dla pałkarza • Rozhuśtane kopanie • Trzęsienie ziemi Wyprawa na Marsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Ciocia Klocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Gosia leci na Słońce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Kąpiel w balii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4. Pozycja ciała (zmysł proprioceptywny). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Ćwiczenia rozwijające zmysł proprioceptywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Mata asekuracyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Zabawa z dętką. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Butelka dla brzdąca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
10
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
Zabawa z liną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Siatkowy latawiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Papierowa piłka nożna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Czysty ogródek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Rozkruszanka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Młotek i gwoździe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Wszędzie dobrze, ale w pudełku najlepiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Na pozycje! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Taśmy‑rozciągajki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Jak motylek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Sztuczki z tunelem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Czołganie • Na czworakach • Ach, śpij, kochanie • Spadnij i zgadnij • Kolano czy łokieć? • Dotykamy, wyczuwamy • Zabłąkany puzzel • Pchanie piłki • Tunelowy bieg z przeszkodami Zakupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Dygotki na pralce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Zgadnij, jak to daleko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Trzymaj ścianę! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Więcej ciekawych pomysłów związanych z propriocepcją. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
5. Widzenie (zmysł wzroku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Ćwiczenia rozwijające zmysł wzroku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Przekłuwanie O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Plan jak na dłoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Cytrusowe piłki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Zgadywanki z przedmiotami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Jai alai z grochowymi woreczkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Wędkowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Polowanie na fistaszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Miliony pudełek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Zabawy rynnowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Chłodzące kolory. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Celny strumień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Kod metronomowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Latarkowy berek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
6. Słyszenie (zmysł słuchu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Ćwiczenia rozwijające zmysł słuchu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Rozciąganie z fletem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Słyszeć, widzieć, ruszyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Taniec z papierowymi talerzami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 SPIS TREŚCI
11
Wystukiwane melodie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Dopasuj dźwięk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Wyśpiewana gama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Jack i Jill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Muzyczne obręcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Świąteczne rymy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Kamerton i korek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Bum, pum, dum, dmuch!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Pytania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Ptasie trele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
7. Węch (zmysł powonienia) i smak (zmysł smaku). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Ćwiczenia rozwijające zmysł powonienia i zmysł smaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Powiedz, co czujesz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Kulka zapachowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Zgnieć i powąchaj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Pachnące fiszki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Smello. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Posmakuj i powiedz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Nowe wrażenia smakowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Pora na sałatę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Bezpieczne gry i zabawy rozwijające umiejętności 8. Umiejętności oralno‑motoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Ćwiczenia rozwijające umiejętności oralno‑motoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Żujkowy naszyjnik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Mus jabłkowy przez słomkę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Pracowici pasterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Chuchanie i dmuchanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Zaczarowany ogród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Powietrzne zawody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Wydmuchane smuteczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Nadmuchane gumy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Dynio, dynio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Pocałuj lustro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Dinozaurowy poranek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Szczęśliwa latté Jeffa Cirillo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
12
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
9. Planowanie motoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Ćwiczenia rozwijające planowanie motoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Rączki na stopy, paluszki na nosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Pudełkowa ścieżka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Pchaczka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Tor przeszkód. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Zabawa z metronomem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Pani Północ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
10. Precyzyjne umiejętności motoryczne (mała motoryka). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Ćwiczenia rozwijające małą motorykę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Klamerkowy strój. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Bąbelkowe wybuchy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Budowle z wykałaczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Tryskające wyścigi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Wyciśnij bryzę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Królicze uszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 No to siu‑siu! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Bazgroły na toalecie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Chwytliwe paluszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
11. Koordynacja obustronna i przekraczanie linii środka ciała . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Ćwiczenia rozwijające koordynację obustronną i umiejętność przekraczania linii środka ciała. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Malujemy płot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Polowanie na niedźwiedzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Łap bąbelki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Słoik masła orzechowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Marmurowe ślady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Ślady opon Przekładamy woreczki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Dodatek. Więcej gier i zabaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Różowy jedwab • Ogród zen • Ściskacz! • Ruszamy samogłoskami • Skacz jak piłeczka • Sensoryczny robot • Na dachu świata • Zapaśnicze ruchy • Gumowa piłka‑gumka • W kartonowej rurce • Sensoryczna symfonia • Ruchliwa gra w kości • Mój ulubiony tor przeszkód • Sensoryczne podchody • Trzy razy joga
Słowniczek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Przydatne przedmioty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Tabela zabaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 SPIS TREŚCI
13
PODZIĘKOWANIA
PODZIĘKOWANIA
Największej przyjemności przy tworzeniu książki Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw dostarczała mi praca z ludźmi, którzy rozumieli mój cel, doceniali koncepcję i wspierali od początku do końca cały projekt. Ich szczodrość przenika każdą stronę tej książki. Na początku zamierzałam przedstawić moje ulubione zajęcia – w trakcie dwudziestu pięciu lat nauczania sporo ich się nazbierało. W miarę jak książka powstawała, zaczęłam dodawać doświadczenia sensoryczno-motoryczne, którymi nauczyciele i rodzice, a szczególnie Mamy SI, chętnie się dzielili. Następnie, żeby wypełnić luki, po sprawdzone pomysły zwróciłam się do kilku znakomitych terapeutów – moich mentorów i idoli – których inspirujące działania zrewolucjonizowały mój styl nauczania. Zaczęły napływać nowe zabawy, a także nowe wersje znanych mi już zabaw. Niektóre pojawiły się w formie kilku zdań w rozmowie. Inne zostały zapisane sztywnym, naukowym językiem. Do mnie należało ułożenie tych wszystkich perełek w taki sposób, aby pasowały do całości. Poza osobami, które tu wymieniłam, mam dług wdzięczności wobec następujących przyjaciół: Trude Turnquist, Rondalyn V. Whitney oraz Kimberly A. Geary. Te wspaniałe terapeutki zajęciowe, pracujące na polu przetwarzania sensorycznego, poprzez swoje uwagi znacząco wpłynęły na sposób przedstawienia zajęć w tej książce. Swymi przenikliwymi radami doszlifowały moją pracę niemal słowo po słowie. Sugerowały, jak dopracować ilustracje, żeby lepiej przedstawiały poprawne pozycje. Łagodnie doradzały „rozwagę”, nie niszcząc przy tym mego entuzjastycznego przekonania, że zajęcia percepcyjno-motoryczne okażą się skuteczne u niemal wszystkich dzieci. Julia Berry, Laura D. Glaser, Diana Henry, Aubrey C. Lande, Lucy Jane Miller, Kathleen Morris, Joye Newman, Jill Spokojny Guz i Janet Wright Stafford. Te wspaniałe terapeutki i nauczycielki sprawdziły rękopis, oferowały ciągłą pomoc i dzieliły się ze mną swym wspaniałym zmysłem zabawy. PODZIĘKOWANIA
15
Donna Becker, Laurie Renke i Angela Gilbert. Te niezwykłe i zdawałoby się niestrudzone Mamy SI jakoś znalazły czas na to, żeby przestudiować rękopis i zasugerować, w jaki sposób można go jeszcze ulepszyć. T. J. Wylie. Ten cudowny ilustrator naprawdę wie, jak przedstawić nie-zgrane dzieci w ruchu. Współpraca z nim to czysta przyjemność. Lynn Sonberg i Meg Schneider ze Skylight Press. Ich wsparcie dla projektu sięga czasów, kiedy przetwarzanie sensoryczne było tematem, o którym „nikt nic nie słyszał”. Sheila Curry Oakes, moja poprzednia redaktorka w Perigee Books, oraz jej następczyni Marian Lizzi. Mamy wspólną wizję półki „przyjaznych” książek mających pomóc rodzicom i nauczycielom wymagających dzieci. Mają moją wieczną wdzięczność i przyjaźń. Alan Kranowitz. W ciągu trzydziestu pięciu wspólnych lat mój zmarły już mąż był najważniejszym z moich doradców. Jeremy Kranowitz, Jenny Pleasure, Eden i Aaron Pleasure-Kranowitz oraz David, Melissa, Asher i Noah Kranowitz. Moje dzieci inspirują mnie codziennie. Dzieci. Przez lata moi główni współpracownicy i podstawowe źródła dostarczające tworzywa, na podstawie którego powstała ta książka. Nauczyły mnie, co działa, a co się nie sprawdza oraz jakich zmian należy dokonać, żeby każdy czuł, że odniósł sukces. Wobec tych wyjątkowych dzieci żywię miłość, uznanie i podziw. Paula Aquilla, David Brown, Maureen Bennie, Mark Zweig i rodzina Pfefferle. Ci troskliwi terapeuci, współpracownicy i koledzy wnieśli do poprawionego wydania książki swoje wnikliwe uwagi i wspaniałe pomysły. Naprawdę będę zawsze wdzięczna wszystkim tym wielkodusznym osobom, które dzieliły ze mną swą pracę i zabawę, działania i myśli, abym teraz mogła podzielić się nimi z wami. Oczywiście wszelkie wady tej książki wynikają z mojej błędnej interpretacji ich wkładu i sugestii. Wszelkie pomyłki, które tu znajdziecie, powstały wyłącznie z mojej winy. Na końcu dziękuję także Czytelnikom – za zainteresowanie tą książką. Przygotujcie się teraz do zabawy!
Osoby, które miał y swój wkład w powstanie książki
DZIECI
Aaron
Eric
Kyle
Sam
Asher
Gary
Lizzie
Sandy
Ben
Hayley
Matthew
Schyler
Chase
Jackson
Max T.
Zac
Christian
Jake
Max R.
Cyrus
Jesse
Pryce
Eden
Katie
Robin
RODZICE
Barbara, Lexington, Kentucky Debbie, Indiana
Angela Gilbert, Spring
Laurie Renke, Londonderry,
Branch, Teksas
New Hampshire
Dixie Hendrix, Oklahoma
Bonne Sandars, Round Rock,
City, Oklahoma
Teksas
Rachel Howell, Baton
Rachel Vivace, Indianapolis,
Sara, Connecticut
Rouge, Luizjana
Indiana
Sonya, Cleveland, Alabama
Jody Jarvis, Gardenville,
Kathy Winters, Warminster,
Nevada
Pensylwania
Lisa, Teksas Raena, Oklahoma
Marta Anders, Cornwall‑on‑Hudson, Nowy Jork
Donna Becker, Rockaway Township, New Jersey Stephanie Becker, Traverse City, Michigan
Susan Keeley, Chicago, Illinois
Penny Kelly, Bristol, Connecticut
Renee Mesh
PODZIĘKOWANIA
17
TERAPEUCI ZAJĘCIOWI, FIZJOTERAPEUCI, OKULIŚCI, LOGOPEDZI I NAUCZYCIELE
Pracowincy Abilities Center, Inc.
Barbara H. Lindner
Anne Barber
Crisler Lovendahl
Barbara Basin i Stanley A, Appelbaum
Mary F. Marcoux
Julia H. Berry
Barb McCrory
Don Campbell
Lori L. Merkel
Sanford R. Cohen
Lucy Jane Miller
Kimberly Geary
KID Foundation
Laura D. Glaser
Heather Miller Kuhaneck
Elizabeth Haber‑Lopez
Marsha Mitnick
Joanne Hanson
Kathleen Morris
Adrienne B. Hausman
Jim Mulholland
Diana Henry
Joye Newman
Melanie Hawke
Bert Richards
Margot C. Heiniger‑White
Deanna Iris Sava
Lois Hickman
Nancy C. Scheiner
Lynne Israel
Jessica Switzman
Annemarie Kammann
Trude Turnquist
Teri Kozlowski
Rondalyn V. Whitney
Aubrey C. Lande
Debra Em Wilson
Noel S. Levan
Janet Wright Stafford
INNE INSPIRUJĄCE OSOBY
18
A. Jean Ayres
Rheta De Vries
Johann Sebastian Bach
Marshall Duke
Mary Benbow
August Dvorak
T. Berry Brazelton
Edward I, król Anglii
Jean Keating Carton
Harrison Ford
Jeff Cirillo
Sheila i Ron Frick
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
Stanley Greenspan
Hap Palmer
Megan Gunnar
Roger Tory Peterson
Woody Guthrie
Eileen Richter
Franz Joseph Haydn
Gioacchino Rossini
Gen Jereb
Camille Saint‑Saëns
Constance Kamii
Karyn Seroussi
Lisa Lewis
Igor Stravinski
Hugh Lofting
Julia i Patricia Wilbarger
Wolfgang Amadeusz Mozart
Wizaublo
Stephen Nowicki
William Wordsworth
Patricia Oetter
PRZEDMOWA
PRZEDMOWA
W świecie po 11 września 2001 roku rodziny szukają nowych sposobów na zacieśnianie więzów. Nic nie przychodzi bardziej naturalnie niż chęć wspólnej zabawy. Poprzez zabawę rodzice i dzieci rozwijają wzajemne, współdziałające związki: podstawę miłości i przywiązania. Ale nie ze wszystkimi dziećmi łatwo jest się bawić. Pierwsza książka Carol Stock Kranowitz, Nie-zgrane dziecko, opisuje wiele rodzajów dzieci, które przez problemy z przetwarzaniem sensorycznym nie są najłatwiejszymi towarzyszami zabaw. Dzieci te mają niedorozwinięty i niewystarczający sposób organizowania danych sensorycznych. Nadwrażliwość na dotyk, dźwięk, bodźce wzrokowe i niektóre ruchy ciała powoduje, że są rozproszone. Mogą być całkowicie zaabsorbowane zbyt jasnym światłem czy za ciasnym ubraniem. U innych dzieci problemy z modulacją sensoryczną oznaczają, że nie mają zinternalizowanego wyczucia tego, ile huśtania to za dużo, żeby nie zrobiło im się niedobrze. Nie-zgrane dziecko stało się ratunkiem dla wielu rodziców, opiekunów przedszkolnych, nauczycieli i przedstawicieli innych zawodów, którzy często nie rozpoznają mylących zachowań właściwych dla zaburzeń przetwarzania sensorycznego (SPD – Sensory Processing Disorder). Dzięki demistyfikacji i przedstawieniu w prosty sposób tych niewidocznych, dezorientujących zaburzeń oraz ich przyczyn autorka zyskała powszechne uznanie. Teraz w tej nowej, stanowiącej uzupełnienie dla pierwszej pozycji książce, zatytułowanej Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw, Carol zaprasza nas do aktywności, oddając do naszej dyspozycji niezawodne i sprawdzone zajęcia zaprojektowane specjalnie dla tej wyjątkowej grupy dzieci. Jej zaraźliwy entuzjazm, wyjątkowa wrażliwość i swoboda pisania sprawiają, że książkę tę czyta się z przyjemnością. Autorka sugeruje praktyczne metody, takie jak podążanie za przykładem dziecka i przystosowanie zajęcia do reakcji dziecka. Takie podejście służy budowaniu zaufania i wzajemności w relacjach z dziećmi, do których trudno jest dotrzeć. Uczy dorosłych, jak mogą zmniejszyć strach dziecka, na przykład poprzez obniżenie głosu czy ilości zajmowanej fizycznie przestrzeni. PRZEDMOWA
21
Najważniejszym aspektem tej książki jest opisanie przez autorkę, jak te 115 przedstawionych tu zajęć wspomaga rozwój sensoryczny dziecka. Jej wskazówki w JAK SOBIE RADZIĆ pokazują, w jaki sposób dane zajęcie może zostać w kreatywny sposób zaadaptowane. W książce znajdują się wyodrębnione sekcje, które przedstawiają dodatkowe pomysły nadesłane przez rodziców i terapeutów. Służą one połączeniu Czytelnika z innymi osobami w podobnej sytuacji oraz dodaniu otuchy. Rodzice i nauczyciele dzieci z nadwrażliwością sensoryczną będą wiedzieć, że nie są sami, że inni dzielą z nimi te same problemy. Cenię pracę Carol z przyczyn zarówno zawodowych, jak i osobistych. Jako terapeutka zajęciowa czuję, że udało jej się przenieść dziedzinę przetwarzania sensorycznego oraz naszą pracę terapeutów w środowisko laików, czyniąc nasz specyficzny język, teorię i cel zrozumiałymi dla wszystkich. Carol pomogła uczynić prace dr A. Jean Ayres dostępne dla szerszej liczby ludzi. Wielu z nas ubolewało nad faktem, że pionierska praca dr Ayres była dostępna przez trzydzieści lat tylko dla „osób wtajemniczonych” i nie dotarła do szerszej, bardziej przychylnej publiki. W przeszłości byłam świadkiem ogromnych trudności, z jakimi boryka się przeciętny rodzic czy nauczyciel, próbując zrozumieć kliniczne, wzięte z neurologii terminy, skróty i żargon, którymi tak często się posługujemy. Dla osób z zewnątrz nasze sesje terapeutyczne były zapewne dość niezrozumiałe, a bez znajomości teorii i uświęcającego celu trudno było je odróżnić od wyjątkowo kosztownych zabaw. Przez lata na szkolne spotkania z rodzicami taszczyłam ze sobą ciężkie książki o anatomii z pięknymi rysunkami dr. Franka Nettera, skserowane słowniki i wielosensoryczne rekwizyty, a wszystko po to, by informować innych o przetwarzaniu sensorycznym. Obecnie noszę ze sobą tylko jeden egzemplarz Nie-zgranego dziecka, krótki referat i kilka zdjęć dzieci uczestniczących w terapii. Jako licencjonowana terapeutka rodzin i par doceniam tę książkę, gdyż przekazuje ona zniechęconym rodzicom nowego typu zabawy. Carol łączy doświadczenia nauczycielki przedszkolnej z najlepszymi radami wielu ekspertów, by przedstawić nowe zasady zabawy kooperacyjnej. Z własnej praktyki wiem, że dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego często wyczerpują siły fizyczne i psychiczne rodziców i są ledwo tolerowane przez rodzeństwo. Wymagają za dużo pracy, a poza tym, „czemu nie mogą się po prostu bawić?!”. Ale „zwykła zabawa” to cel pozostający poza zasięgiem wielu nie‑zgranych dzieci. Zbyt wrażliwe dzieci boją się i unikają szorstkości kontaktu fizycznego czy utraty równowagi. Takie uwrażliwienie przyczynia się do wyparcia tych dzieci na pobocze życia. Zapoznając je stopniowo z aktywnymi zabawami angażującymi całe ciało, możemy im pokazać, że nie muszą pozostawać w izolacji od rówieśników i rodzeństwa ani też zadowalać się tylko pasywnymi grami komputerowymi. Znacznie lepiej jest dołączać się do akcji. Ta książka mówi Czytelnikowi, w jaki sposób włączyć je do zabawy. W przypadku dzieci poszukujących doznań sensorycznych czy tych określanych mianem nadaktywnych i nie do opanowania, które potrzebują pomocy w zrozumieniu kiedy i jak przestać, można zaangażować całą rodzinę w budowę kącika do spania lub toru przeszkód albo do zabawy z dętką. Są to zabawy dobrze znane i często wykorzystywane w klinikach
22
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
zajmujących się terapią zajęciową, a można je zrealizować w domu – wystarczy pomysłowość i trochę materiałów. Zajęcia te mogą dostarczyć całej rodzinie wiele miesięcy zabawy. Mam tę przewagę nad Czytelnikami, że widziałam Carol na żywo, w akcji. Moja córka Casmir uczęszczała do jej żłobka w latach 1991–1992. Byłam naocznym świadkiem nieustraszonego ducha autorki, kreatywności i wyjątkowej wrażliwości wobec dzieci. Uczestnicząc w zajęciach taneczno-ruchowych w przedszkolu świętego Kolumby (St. Columba’s Nursery School) w Waszyngtonie, widziałam, jak Carol bardzo sprytnie zaadaptowała Liska i Piernikowego Ludka (rozdział 3) w taki sposób, żeby włączyć dwoje smutnych dzieci siedzących na uboczu. Niepewne i bojące się dołączyć do zabawy, dzieci te nie prosiły o wyznaczenie do kolejnej kolejki w grze, tak jak reszta grupy. Teraz, dziesięć lat później, Carol stworzyła książkę mającą pomóc rodzicom i nauczycielom w odnoszeniu podobnych sukcesów. Brawo, Carol! Dziękuję za napisanie tej wspaniałej książki! dr Trude Turnquist (terapeutka zajęciowa) Minneapolis, Minnesota wrzesień, 2002 rok
TRZY UWAGI O NAJNOWSZYM W YDANIU
TRZY UWAGI O NAJNOWSZYM WYDANIU
Dziedzina przetwarzania sensorycznego jest ciekawa i dynamiczna. Odkąd w 2003 roku w Stanach Zjednoczonych ukazało się Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw, terminologia związana z zaburzeniem rozwojowym dotykającym dzieci, dla których ta książka była przeznaczona, została zaktualizowana. W tym wydaniu używa się nowszego terminu, zaburzenie przetwarzania sensorycznego (w miejsce dysfunkcji w integracji sensorycznej, dysfunkcji SI czy DSI – Dysfunction in Sensory Integration). Wiele – może nawet większość – dzieci z zaburzeniami ze spektrum autystycznego ma SPD (Sensory Processing Disorder, czyli zaburzenia przetwarzania sensorycznego). W drugą stronę jest wręcz przeciwnie; większość dzieci z SPD nie ma autyzmu. Choć wszystkie bezpieczne zajęcia powinny spodobać się wszystkim dzieciom o wszelkich zdolnościach, niektóre zajęcia szczególnie przypadną do gustu dzieciom z autyzmem, zespołem Aspergera czy całościowym zaburzeniem rozwoju. Wiele z tych zajęć wykorzystuje muzykę i ruch, powtórzenia oraz włączenie indywidualnych zainteresowań dziecka. Na prośbę wielu rodziców i nauczycieli w Tabeli zabaw (na końcu książki) przedstawiono nowe zajęcia przeznaczone dla dzieci w wieku gimnazjalnym, nastolatków i dorosłych. Ponadto w całej książce poszerzono zakresy wiekowe, aby upewnić Czytelników, że doświadczenia sensoryczno-motoryczne nie są domeną wyłącznie bardzo małych dzieci czy też dzieci z trudnościami rozwojowymi, ale wszystkich ludzi. Ruch to zdrowie, ruch to życie. Bawcie się dobrze! Carol Kranowitz Bethesda, Maryland sierpień, 2006 rok
TRZY UWAGI O NAJNOWSZYM WYDANIU
25
1
Dzieci potrzebują ruchu!
Jesteś rodzicem, nauczycielem lub opiekunem dziecka, które czasami lub zazwyczaj wydaje się nie-zgrane? Twoje dziecko uczęszcza na terapię zajęciową lub poddawane jest innej terapii, która ma na celu pomóc mu lepiej funkcjonować w domu, w szkole, w środowisku? Zauważyłeś, sam lub za radą terapeuty, że zajęcia takie jak huśtanie, skakanie i pchanie lub ciągnięcie ciężkich przedmiotów sprawiają, iż twoje dziecko czuje się świetnie? Czujesz, że tak samo jak ptaki muszą latać, a ryby pływać, dzieci muszą ruszać się i „dotykać” świata? Chciałbyś poznać więcej gier i zabaw, w których mógłbyś uczestniczyć razem z dzieckiem? Jeśli tak, Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw jest właśnie dla ciebie. Jest to kontynuacja książki Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, zawierająca moje ulubione gry i zabawy. Wiele z nich wymyśliłam lub zaadaptowałam, gdy uczyłam w przedszkolu, prowadziłam zuchy, organizowałam przyjęcia urodzinowe, wychowywałam dzieci i gdy teraz, z największą radością, wychowuję wnuki. Niektóre gry i zabawy to różne odmiany zajęć z „diety sensorycznej”, które terapeuci zajęciowi wymyślają dla dzieci, aby mogły je wykonywać w domu. Jeszcze inne pochodzą od osób, które uważnie obserwowały swoje dziecko i same doszły do wniosku, co jest dla niego najlepsze. Z kolei kilka z nich pochodzi od samych dzieci, które pokazały nam, czego potrzebują najbardziej. Choć niniejsza książka poświęcona jest dzieciom z zaburzeniem przetwarzania sensorycznego (SPD), na pewno wszystkie dzieci – nie-zgrane czy zgrane – będą czerpać dużo radości z naszych pomysłów!
Dzieci potrzebują ruchu!
27
Nie-zgrane dziecko Większość dzieci jedynie czasem jest nie-zgrana. Dzieci wiedzą, jak to jest czasami być nie w sosie, nie na miejscu, jak to jest nie być w stanie poprawnie zgrać się z otoczeniem, nie mieć nad niczym kontroli, nie pasować do świata. Jednak niektóre dzieci są nie-zgrane przez większość czasu. Z powodu problemów neurorozwojowych mogą mieć trudności z funkcjonowaniem w życiu codziennym i pomyślnym wchodzeniem w interakcje z otaczającym je światem. Wyobraź sobie dziecko, które: ◽◽ jest nadmiernie wrażliwe (nadreaktywne) na bodźce dotykowe, ruchowe, wzrokowe lub słuchowe; ◽◽ jest zbyt mało wrażliwe (podreaktywne) na bodźce dotykowe, ruchowe, wzrokowe lub słuchowe; ◽◽ ma nieprawdopodobnie wysoki lub nieprawdopodobMama radzi... nie niski poziom aktywności ruchowej; ◽◽ jest impulsywne, nieuważne, wierci się i łatwo się Penny Kelly z Connecticut opowiada rozprasza; o swojej czteroletniej córeczce: ◽◽ nie jest świadome swojego ciała; „Aby pomóc narządom zmysłów mojej córki, pozwalam jej robić ◽◽ ma nie w pełni wykształconą dużą motorykę (biegarzeczy, których innym dzieciom nie, skakanie) i małą motorykę (rysowanie, wycinanie wolno. Pozwalam jej skakać na nie), jest niezgrabne i niezdarne, często się przewraca łóżku. Pozwalam jej rozrzucać fasolę i potyka; na podłodze w salonie. Pozwalam ◽◽ ma nie w pełni wykształconą koordynację obustronną jej skakać po poduszkach i ściągać (używanie obu stron ciała jednocześnie) oraz wykaje na ziemię, żeby mogła kłaść się zuje trudności w przekraczaniu linii środka (patrzepomiędzy nimi i udawać kanapkę. nie prawym okiem w lewą stronę, ruszanie lewą ręką Pozwalam jej na to wszystko i wiele więcej rzeczy, których normalnie lub lewą stopą po prawej stronie ciała); innym dzieciom po prostu nie ◽◽ ma problemy z planowaniem motorycznym (ułowolno. Oczywiście nie może robić żeniem ciała tak, aby wykonać skomplikowaną tego w domu kogoś innego, jedynie czynność); u siebie. Od kiedy Katie otrzymuje ◽◽ łatwo się męczy, garbi się, „rozwala się” na krześle; w domu taką stymulację, zachowuje ◽◽ ma nie w pełni wykształcone umiejętności oralnosię bardzo dobrze poza domem”. -motoryczne (żucie, mówienie); ◽◽ bardzo często źle ocenia odległości między sobą a innymi ludźmi i przedmiotami; ◽◽ ma słabe wyczucie rytmu i czasu; ◽◽ na polecenia ustne i pytania odpowiada po dłuższej chwili, jest nimi podenerwowane; ◽◽ gdy rzeczy nie układają się po jego myśli, staje się płaczliwe i przygnębione; ◽◽ woli to, co stare i dobre, opiera się wszelkim zmianom i nowościom – jedzeniu, widokom, ubraniom, zabawkom, grom, zmodyfikowanym opowiadaniom i piosenkom, przestawionym meblom w pokoju, opiekunkom, nauczycielom na zastępstwie; 28
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
◽◽ ma trudności z zaakceptowaniem zmian, nawet, jeśli chodzi o zmianę z jednej znanej mu zabawy na inną; ◽◽ ma trudności z „nakręcaniem się” i uspokajaniem się, budzeniem się rano i zasypianiem wieczorem oraz spaniem w nocy. Jaka przyczyna kryje się za tymi dziwnymi zachowaniami? Trudno wskazać jednoznaczną odpowiedź. Na pewno różnorodne opóźnienia w rozwoju, niepełnosprawność, stany chorobowe czy problemy emocjonalne mogą wpłynąć na zachowanie dziecka. Również SPD może stanowić znaczący czynnik, w szczególności gdy dziecko reaguje na bodźce w nietypowy sposób.
Czym jest przetwarzanie sensoryczne? Przetwarzanie sensoryczne to typowy neurologiczny proces, w którym dochodzi do organizacji naszych wrażeń sensorycznych, abyśmy mogli poprawnie funkcjonować w codziennym życiu. Potrzebujemy wrażeń sensorycznych pochodzących z bodźców zewnętrznych, aby przetrwać, aby zaspokoić potrzeby, uczyć się i poprawnie funkcjonować. Zazwyczaj nasz mózg otrzymuje informacje pochodzące z bodźców z naszego ciała lub z otoczenia, interpretuje te informacje i organizuje naszą zamierzoną reakcję. Gdy wchodzimy po schodach, nasz mózg czuje, że poruszamy się w górę oraz z boku na bok. Zazwyczaj bez świadomego wysiłku odpowiadamy reakcją adaptacyjną. Zginamy i wystawiamy przed siebie nogi, stawiamy kolejno raz jedną stopę, raz drugą, rękę przesuwamy po poręczy, zachowujemy równowagę, jesteśmy wyprostowani, bacznie patrzymy przed siebie. Nawet nie zdajemy sobie sprawy, że nasze ciało cały czas dostosowuje się w najmniejszych szczegółach do sytuacji. Większość ludzi jest w stanie wymienić pięć zmysłów: wzroku, słuchu, powonienia, smaku i dotyku. Tak naprawdę mamy jeszcze kilka innych ważnych zmysłów. Według terapeutki zajęciowej A. Jean Ayres najważniejsze zmysły to:
1. Zmysł dotyku – poprzez powierzchnię skóry całego naszego ciała dostarcza informacji o fakturze, kształcie i rozmiarze przedmiotów. Mówi nam, czy w danej chwili jesteśmy aktywni, czy pasywni, czyli czy to my czegoś dotykamy, czy jesteśmy dotykani. Pomaga nam rozróżnić, czy to, czego dotykamy, stanowi dla nas zagrożenie, czy nie. 2. Zmysł równowagi (układ przedsionkowy) – poprzez ucho wewnętrzne dostarcza informacji o grawitacji i przestrzeni, o równowadze i ruchu oraz o pozycji głowy i ciała względem powierzchni ziemi. 3. Zmysł kinestetyczny – poprzez mięśnie i stawy dostarcza informacji o tym, gdzie w danej chwili znajdują się członki naszego ciała, jak są ułożone i co robią.
Dzieci potrzebują ruchu!
29
Te trzy zmysły rozwijają się bardzo wcześnie, jeszcze w okresie płodowym. Współgrają one ze zmysłami wzroku, słuchu, powonienia i smaku, które rozwijają się nieco później. Dzięki typowemu przetwarzaniu sensorycznemu nasza samokontrola, samoocena, umiejętności motoryczne i zaawansowane funkcje uczenia się mogą rozwijać się tak, jak zaplanowała to Matka Natura. Przetwarzanie sensoryczne jest istotne dla poniższych funkcji potrzebnych w codziennym życiu: Duża motoryka
Samokontrola
Dyskryminacja czuciowa
Samoobrona
Dyskryminacja słuchowa
Samoocena
Dyskryminacja wzrokowa
Siła ruchu i jej stopniowanie
Kinestezja
Skupianie uwagi
Koordynacja obustronna
Stabilność emocjonalna
Koordynacja oko – noga
Stabilność posturalna
Koordynacja oko – ręka
Świadomość ciała
Łatwość przystosowania się
Tonus (napięcie mięśniowe)
Mała motoryka
Umiejętności społeczne
Pewność grawitacyjna
Umiejętności szkolne
Pozycja ciała
Utrzymywanie równowagi
Praksja , w tym planowanie motoryczne
Wizualizacja
Preferowanie prawej lub lewej ręki
Zdolności werbalne i językowe
Samodzielne poprawianie swojego nastroju
Zdrowe relacje z ludźmi
1
Jeśli dziecko ma trudności z którąś z powyższych funkcji, może to oznaczać, że cierpi na zaburzenie przetwarzania sensorycznego.
Czym jest zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD)? Zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD), zwane również dysfunkcją integracji sensorycznej, pojawia się w momencie, gdy mózg niepoprawnie przetwarza informacje sensoryczne pochodzące z ciała lub z otoczenia. Osoba z SPD przejawia trudności w adaptacyjnym reagowaniu na codzienne wrażenia sensoryczne, których inni nie zauważają lub radzą sobie z nimi bez najmniejszych problemów. Sygnałami ostrzegawczymi SPD są nietypowe reakcje na wrażenia sensoryczne związane ze zmysłem dotyku, zmysłem równowagi i zmysłem kinestetycznym – wrażenia dotykania
1
30
Praksja: zdolność konceptualizacji (wyobrażania sobie), planowania i organizowania oraz wykonywania sekwencji nowych czynności. Zdolność wykonywania czynności zamierzonych i potrzebnych, aby wchodzić w interakcje z otoczeniem.
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
i bycia dotykanym, ruszania się i bycia poruszanym. Zmysły wzroku, słuchu, powonienia oraz smaku też mogą mieć w tym swój udział. SPD objawia się różnie u każdej osoby oraz może przyjmować odmienną postać i nasilenie każdego dnia, w zależności od takich czynników, jak zmęczenie, stan emocjonalny czy odczuwany głód. SPD może współistnieć z zespołem deficytu uwagi (ADD), zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zespołem Aspergera, autyzmem, mózgowym porażeniem dziecięcym, zespołem Downa, alkoholowym zespołem płodowym (FAS), zespołem łamliwego chromosomu X, rozszczepem kręgosłupa, całościowym zaburzeniem rozwoju (PDD), zaburzeniem niewerbalnego uczenia się (NLD), zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym i z innymi problemami. SPD może przybrać postać ostrą lub łagodną. Dziecko, które unika typowych codziennych wrażeń sensorycznych lub domaga się nadmiernej stymulacji, którego ciało nie chce „współpracować”, którego zachowanie określane jest mianem trudnego i które po prostu „nie pasuje” do otoczenia, jest właśnie naszym niezgranym dzieckiem. Otrzymuje informacje sensoryczne tak jak każdy z nas. Docierają do niego wrażenia dotykowe z ubrań, które ocierają się o jego skórę. Odbiera wrażenia ruchowe, gdy buja się na huśtawce. I słyszy, jak szczeka pies, czuje zapach banana i smak przeżuwanego chleba, widzi, jak ludzie przychodzą i odchodzą. Jednak w przeciwieństwie do większości ludzi nieTerapeuta zajęciowy radzi... -zgrane dziecko może źle interpretować takie informacje lub nie wiedzieć, jak ich użyć. Na przykład może wpaść Janet Wright Stafford, terapeutka w złość, bo metka na bluzce drapie skórę. Może nie zazajęciowa z New Hampshire: uważyć, że założyło spodnie tyłem do przodu. Może „Dziecka z SPD nie da się wsadzić w żadne ramy!”. mu się zrobić niedobrze po zaledwie kilkusekundowym huśtaniu lub może chcieć się huśtać „w nieskończoność”. Może panicznie bać się psa, który wesoło obszczekuje go na powitanie, lub zupełnie zignorować owe zwierzęce zaloty. Może zacząć się dławić z powodu zapachu lub faktury jedzenia lub wpychać wszystko, co znajdzie, jadalne czy nie, do buzi. Może zamknąć się w sobie z powodu pewnych stymulacji wzrokowych, jak na przykład migające neony, lub zignorować pędzące samochody i nieuważnie wybiec na środek jezdni. Dlaczego? Za tym wszystkim stoi jeden lub więcej rodzajów dysfunkcji.
1. Jeśli dziecko ma dysfunkcję modulacji sensorycznej (SMD) jego reakcje na bodźce mogą być niezgrane, ponieważ jego centralny układ nerwowy nie jest w stanie ich dokładnie zorganizować i kontrolować. Owe procesy fizjologiczne zachodzą wewnątrz organizmu bez naszego świadomego udziału, więc dziecko nie ma na nie wpływu. Choć to, co zachodzi w jego mózgu, może być niewidoczne, reakcje dziecka mogą być częste, intensywne i z łatwością zauważalne. Jednym z objawów takiego niewłaściwego przetwarzania jest nadmierna wrażliwość (nadreaktywność) czy też „obronność sensoryczna” dziecka na niektóre bodźce. Dźwięk przekręcanego klucza w zamku może być dla niego za głośny. Migocząca
Dzieci potrzebują ruchu!
31
choinka bożonarodzeniowa może świecić zbyt jasno. Wznosząca się winda może jechać za szybko. Elastyczna opaska na nadgarstek może być zbyt ciasna. Zazwyczaj ten sensoryczny „unikacz” jest albo strachliwy i ostrożny, albo buntowniczy i wciąż „na nie”. Kolejnym objawem nie-zgrania jest zbyt mała wrażliwość na niektóre bodźce sensoryczne (podreaktywność). Dziecko może mieć trudności z pobudzeniem lub może się wycofywać z określonej sytuacji, ponieważ nie wie, co w danej chwili robić. Wrażenia sensoryczne mu nie przeszkadzają, ono jedynie nie zwraca na nie uwagi. Trzecim przykładem niewłaściwego przetwarzania jest sytuacja, gdy dziecko przez cały czas poszukuje intensywnych wrażeń sensorycznych, takich jak kręcenie się w kółko, skakanie, wspinanie, wpychanie do ust różnych przedmiotów, podkręcanie głośności, wpadanie na różne przedmioty i obijanie się o nie. Nie-zgrane dziecko może również mieć połączenie nadreaktywności z podreaktywnością. Mogą u niego występować wahania sensoryczne, tak że pewnych bodźców będzie unikać, na przykład delikatnego dotyku, ale innych będzie poszukiwać, na przykład intensywnych wrażeń związanych ze zmysłem kinestetycznym i zmysłem równowagi.
32
2. Dziecko cierpiące na zaburzenia dyskryminacji sensorycznej ma problem z rozróżnianiem i wyróżnianiem bodźców. Jego centralny układ nerwowy nie jest w stanie w poprawny sposób przetworzyć wrażenia sensorycznego, przez co nie może użyć podanej mu informacji, aby dostarczyć zamierzoną reakcję adaptacyjną i przejść do kolejnych czynności. Dziecko takie nie jest w stanie poprawnie ocenić znaczenia i wartości rzeczy znajdujących się dookoła niego. Wiadomości sensoryczne, z których inne dzieci korzystają, aby móc się chronić, uczyć świata i tworzyć związki z innymi ludźmi, po prostu do niego nie docierają. Czy to jest gumka do ścierania? A może ciasteczko? Zatrzask czy guzik? Jak bardzo ciepła jest ta świeczka na torcie? Jak wysoki jest ten krawężnik? Jak głośno mówię? Jak dużo jedzenia mam w ustach? Jak bardzo pełna jest ta filiżanka? Jak szybko mam pedałować? Jak nisko mam schylić głowę? Ile siły muszę włożyć w to, aby trzymać ołówek, rysować kredką, zmienić ubranie lalce, zbudować coś z klocków, kopnąć piłkę, pogłaskać kota, oprzeć się na koledze? Dla dziecka z zaburzeniem dyskryminacji sensorycznej analiza tak prostych sytuacji oraz właściwe reagowanie wymagają ogromnego wysiłku.
3. Dziecko z zaburzeniami posturalnymi (dyspraksją) ma trudności ze schematami ruchowymi, utrzymaniem równowagi i używaniem obu stron ciała jednocześnie (koordynacja obustronna). Dziecko z dyspraksją (dysfunkcją praksji) ma trudności z wyobrażaniem sobie, planowaniem, organizowaniem i wykonywaniem sekwencji
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
4
Pozycja ciała (zmysł proprioceptywny)
Siedmioletnia Paula jest małą dziewczynką, mającą problemy z koordynacją ruchów. Nie porusza się płynnie, każdego dnia stacza ze swym ciałem prawdziwą bitwę, by się ubrać, a kiedy wchodzi i schodzi po schodach, musi obserwować swoje stopy. Kiedy tylko jest to możliwe, Paula poszukuje głębokiego nacisku. Przechodząc przez drzwi, uderza ramionami o framugę, odbijając się z boku na bok. Kiedy idzie korytarzem, mocno tupie nogami albo przyciska plecy do ściany i w ten sposób „przeciąga siebie” przez całą trasę. Przyglądając się jej „autoterapii”, rodzice postanowili wprowadzić w domu kilka prostych udogodnień. W ogrodzie postawili wytrzymały sprzęt do zabawy. W piwnicy umocowali drążek do podciągania i wyłożyli podłogę materacami, żeby Paula mogła wisieć i skakać. Dziewczynka używa tego sprzętu regularnie, ponieważ dodatkowe bodźce proprioceptywne pomagają jej czuć się bardziej „pozbieraną”. Propriocepcja odnosi się do sensorycznych informacji na temat pozycji, siły, kierunku i ruchu naszych części ciała. Pomaga integrować wrażenia dotykowe i przedsionkowe. Receptory tego zmysłu znajdują się w mięśniach i stawach. Propriocepcja, czyli „zmysł pozycji”, decyduje o tym, czy mięśnie mają się rozluźnić, czy kurczyć oraz w jaki sposób stawy mają się zginać i prostować. Nawet kiedy pozostajemy bez ruchu, grawitacja oddziałuje na receptory, które bez udziału naszej świadomości przesyłają do mózgu informacje proprioceptywne. Głównym zadaniem propriocepcji jest zwiększenie świadomości ciała oraz wspomaganie kontroli motorycznej i planowania motorycznego. Propriocepcja pomaga nam wyrażać siebie poprzez nasze ciało i poruszać się wydajnie. Dzięki niej płynnie chodzimy, szybko biegamy, wchodzimy po schodach, nosimy walizki, siedzimy, stoimy, przeciągamy się i leżymy. Daje nam poczucie emocjonalnej stabilności, ponieważ jeśli możemy ufać naszemu ciału, czujemy się bezpiecznie.
Pozycja ciała (zmysł proprioceptywny)
113
Paula bardzo często bywa nie-zgrana, ponieważ zaburzona propriocepcja wpływa na to, jak dziewczynka układa ciało i jak się porusza. Na szczęście jej rodzice pomagają jej w poszukiwaniu dodatkowych bodźców, by poradziła sobie z typowymi objawami.
OBJAWY DYSFUNKCJI ZMYSŁU PROPRIOCEPTYWNEGO Dziecko z zaburzonym przetwarzaniem wrażeń sensorycznych pochodzących z mięśni i stawów może: ◽◽ mieć także problemy z dotykiem albo ruchem i równowagą; ◽◽ mieć niską świadomość ciała; ◽◽ być sztywne, nieskoordynowane, a także niezdarne – często się potykać i przewracać; ◽◽ opierać się i wpadać na różne przedmioty i ludzi – wkraczać w cudzą przestrzeń osobistą; ◽◽ mieć trudności z nieznanymi i złożonymi czynnościami (na przykład zakładanie po raz pierwszy łyżew); ◽◽ nie potrafić wykonywać znanych czynności bez patrzenia (na przykład ubieranie może mu sprawiać trudności); ◽◽ niszczyć spinki do włosów, włączniki światła i inne drobne sprzęty; ◽◽ ciągnąć i miąć ubranie – wyciągać koszulkę na dół, zakładać ją za kolana; ◽◽ żuć mankiety, kołnierzyki, ołówki i inne niejadalne przedmioty; ◽◽ mieć trudności z wchodzeniem i schodzeniem po schodach; ◽◽ klapać stopami podczas chodzenia, siadać na stopach, rozciągać kończyny – klepać się po policzkach, wyciągać palce, „strzelać” stawami (dla dodatkowych bodźców); ◽◽ unikać uczestnictwa w zwyczajnych doświadczeniach ruchowych, ponieważ czuje się przez to niezręcznie lub nie na miejscu; ◽◽ być dyspraksyjne, trzymać się znanych czynności i nie podejmować wyzwań; ◽◽ mieć trudności z jedzeniem, mową oraz innymi umiejętnościami oralno-motorycznymi.
Propriocepcja jest wielkim „nadzorcą” wszystkich wrażeń, potężnym bodźcem, który może równoważyć nadwrażliwość innych układów, pomaga zwiększyć czujność albo obniżyć nerwowość. Podnosi nas na duchu, kiedy jesteśmy w dołku i sprowadza na ziemię, kiedy zbyt mocno poszybujemy w górę. Wrażenie proprioceptywne jest najbezpieczniejsze, więc kiedy masz wątpliwości, wybierz propriocepcję!
114
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
Ćwiczenia rozwijające zmysł proprioceptywny Mata asekuracyjna Czy w ramach autoterapii twoje dziecko wpada na ludzi, meble, ściany i framugi? Jeśli odpowiedź brzmi „tak”, na pewno spodoba mu się Mata asekuracyjna. Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, być może będzie trzeba wprowadzić dziecko w tajniki zabawy i wspólnie odkrywać niezwykłą radość, którą ona daje. ZAKRES WIEKU ROZWOJOWEGO: 2 – dzieci w wieku nastoletnim POTRZEBNE PRZEDMIOTY
◽◽ Mata asekuracyjna (przeczytaj poniższe instrukcje), duże posłanie dla psa, materac, miękka pierzyna ◽◽ Opcjonalnie: platforma na kółkach wyściełana miękkim materiałem PRZYGOTOWANIE
◽◽ Zrób trochę miejsca w salonie, sypialni albo pokoju zabaw i połóż matę asekuracyjną na podłodze. CO MOŻE ZROBIĆ DZIECKO
◽◽ ◽◽ ◽◽ ◽◽ ◽◽
Skakać z kanapy albo łóżka na matę asekuracyjną. Rozciągać się i turlać po macie. Drzemać na niej. Leżeć na brzuchu na platformie na kółkach i spadać z niej na matę. Można wykonywać jednocześnie inne bezpieczne ćwiczenia, takie jak: • Sztuczki z tunelem (rozdział 4), • Delikatne rozrabianie (rozdział 3), • Jack i Jill (rozdział 6), • Pani Północ (rozdział 9), • Wyprawa na Marsa (rozdział 3).
KORZYŚCI
◽◽ Lądowanie na macie asekuracyjnej zapewnia głęboki nacisk mięśni i stawów, co stanowi silny bodziec proprioceptywny. ◽◽ Skakanie na matę asekuracyjną i turlanie się po niej zapewnia stymulację układu przedsionkowego. ◽◽ Ocieranie się o materiał zapewnia wrażenia dotykowe.
Pozycja ciała (zmysł proprioceptywny)
115
Jak zrobić matę asekuracyjną
POTRZEBNE PRZEDMIOTY
◽◽ Cztery prześcieradła ◽◽ Kawałki pianki od tapicera albo ze sklepu z używanymi materiałami; można też użyć poduszek ◽◽ Zapięcie: zamek błyskawiczny, rzepy albo mocna nić
Mama radzi... Angela Gilbert z San Antonio w Teksasie opowiada o swoim synu: „Starą poszewkę na kołdrę wypełniłam do połowy styropianowymi kulkami i zawiązałam na niej węzeł. Mój Gary, który teraz ma osiemnaście miesięcy, wprost ją uwielbia. Zabawka wydaje dźwięki i daje dużo frajdy, kiedy chłopiec się na niej porusza. No i jest duża!”.
PRZYGOTOWANIE
◽◽ Wypełnienie: • Zszyj dwa prześcieradła z trzech stron, tworząc w ten sposób dużą kopertę z materiału. • Włóż do środka kawałki pianki albo poduszki. • Zszyj razem czwarty skraj obu prześcieradeł. ◽◽ Poszewka: • Pozostałe prześcieradła zszyj z trzech stron. • Jeśli potrafisz, wszyj zamek błyskawiczny albo rzepy, żeby łatwo można było poszewkę zdjąć i wyprać. ◽◽ Włóż wypełnienie do poszewki. ◽◽ Jeśli poszewka nie ma zamka ani rzepów, sfastryguj skraje mocną nitką. Kiedy będzie trzeba wyprać poszewkę, łatwo będzie spruć szew.
ZRÓB TO INACZEJ
◽◽ Nie potrafisz szyć? W sklepach można kupić gotowe poszewki na kołdry lub na składane kanapy. Jeszcze lepszym pomysłem jest skontaktowanie się z biurem obsługi klienta w jakimś sklepie. Powiedz, że twoje dziecko potrzebuje specjalnej opieki i zapytaj, czy mają stare poszewki, które były używane na wystawie lub w sklepie i które mogliby oddać. ◽◽ Tymczasowo mata asekuracyjna może być zastąpiona przez poduszki z kanapy, poduszki i kołdry ułożone na podłodze. Albo możesz w ogrodzie usypać ogromny stos liści...
116
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
6
Słyszenie (zmysł słuchu)
Trzyletni Raszid jest podwrażliwy na wrażenia słuchowe. Jest pochłonięty sobą i prawie w ogóle nie zwraca uwagi na większość hałasów i głosów. Pewnego dnia zaskakuje ojca podczas wspólnego spaceru. Raszid ożywia się, kiedy pies sąsiada, szczekając ostro, rzuca się przed siebie, napinając swój łańcuch. Zamiast się przestraszyć, Raszid uśmiecha się. Chce podejść bliżej i ciągnie ojca za rękę, ale ojciec chce go chronić, więc bez dyskusji odciąga dalej. Jedenastoletnia Marissa ma problemy z przetwarzaniem wrażeń słuchowych. Dobrze słyszy, ale ma trudności z wykorzystaniem tego, co słyszy, do nauki i w relacjach z innymi. Ma słabo rozwinięty język receptywny. Na przykład kiedy mama wysyła ją do sklepu po brokuły, sok pomarańczowy bez miąższu i skrzydełka kurczaka, Marissa wraca rzeczywiście z brokułami, ale już sok jest z miąższem, a skrzydełek w ogóle nie kupiła. Ma też słabo rozwinięty język ekspresywny. Rozmowy z koleżankami ze szkoły są krótkie, ponieważ trudno jej jest ubrać myśli w słowa. Podczas obiadu, kiedy ma opowiedzieć o swoim dniu, jej sprawozdanie jest lakoniczne i nikt z rodziny nie wie, jak wydobyć z niej pełniejszą odpowiedź. Raszidowi i Marissie przydałaby się pomoc w rozwinięciu zmysłu słuchu. Słyszenie to umiejętność odbierania dźwięków. Tę podstawową umiejętność posiadamy od urodzenia. Nie jest to coś, czego można się nauczyć – albo słyszymy, albo nie. Jednak sama umiejętność słyszenia nie daje gwarancji, że będziemy rozumieli dźwięki. Umiejętność rozumienia nie jest czymś, z czym się rodzimy. Nabywamy ją, kiedy przetwarzamy wrażenia przedsionkowe. Stopniowo, gdy nasze interakcje z otaczającym środowiskiem stają się bardziej celowe, uczymy się interpretować to, co słyszymy, i zyskujemy bardziej złożone umiejętności przetwarzania wrażeń słuchowych. Umiejętności słuchowe Raszida i Marissy nie pozwalają im na wykorzystanie tego, co słyszą, przy reakcjach adaptacyjnych.
Słyszenie (zmysł słuchu)
175
OBJAWY DYSFUNKCJI ZMYSŁU SŁUCHU Dziecko z dysfunkcją zmysłu słuchu może: ◽◽ zdawać się nie wiedzieć, skąd dobiega dźwięk, i rozglądać się w poszukiwaniu jego źródła; ◽◽ mieć trudności z rozpoznawaniem głosów czy rozróżnianiem dźwięków, jak na przykład różnicy między „bucik” i „budzik”; ◽◽ nie potrafić skupić się na jednym głosie czy dźwięku w wyniku rozproszenia przez inne odgłosy; ◽◽ odczuwać dyskomfort, gdy słyszy głośne, nagłe, przenikliwe głosy lub odgłosy, które innym nie sprawiają podobnych trudności; ◽◽ mieć trudności z uważnym słuchaniem, rozumieniem czy zapamiętaniem tego, co usły‑ szy lub przeczyta; ◽◽ źle rozumieć polecenia, prosić o powtórzenie i być w stanie wykonać tylko jedno czy dwa zadania z kilku; ◽◽ spoglądać na innych przed udzieleniem odpowiedzi; ◽◽ mieć trudności z wyrażaniem myśli w piśmie i w mowie; ◽◽ mówić „nie na temat” – mówić o butach, kiedy inni rozmawiają o grach; ◽◽ mieć trudności z poprawianiem słów, żeby być lepiej zrozumianym; ◽◽ mieć wąski zakres słownictwa i korzystać z prostych struktur zdań (z ubogą gramatyką i składnią); ◽◽ mieć trudności z czytaniem na głos; ◽◽ mieć trudności z wymyślaniem rymujących się wyrazów i ze śpiewaniem do melodii; ◽◽ mówić i wysławiać się niewyraźnie; ◽◽ po okresach intensywnego wysiłku fizycznego mieć mniejsze trudności z mówieniem.
Kiedy dziecko ma problem z interpretowaniem dźwięków, pomóc może terapia mowy, terapia zajęciowa lub terapia oparta na integracji sensorycznej. Terapia integracji słuchowej to metoda stymulacji dźwiękowej, mająca na celu poprawienie umiejętności słuchania i komunikacji, umiejętności uczenia się, koordynację ruchową, świadomość ciała i samoocenę. Bezpieczne zajęcia również mogą okazać się korzystne, zwłaszcza dla kochających muzykę dzieci z autyzmem czy zespołem Aspergera.
Ćwiczenia rozwijające zmysł słuchu Rozciąganie z fletem Ta zabawa zachęci dziecko do poruszania częściami ciała w górę i w dół z unoszącym i opadającym dźwiękiem gwizdka. Pomysł na zaadaptowanie tego ruchowego ćwiczenia na zabawę, w którą można bawić się na siedząco, pochodzi od Pryce’a, pomysłowego i lubianego chłopca poruszającego się na wózku inwalidzkim, który uwielbia zajęcia muzyczne, rytmiczne i wymagające rymowania i, co zrozumiałe, unika większości zajęć ruchowych. Pewnego dnia, patrząc na mój flet, Pryce westchnął i powiedział: – Zabawy w-górę-i-w-dół są takie trudne. Nie możemy zrobić czegoś innego? Nie możemy po prostu posiedzieć? Oczywiście! Co za wspaniały pomysł! Z Prycem na wózku i resztą dzieci na dywanie, przesuwaliśmy części ciała w górę i w dół zgodnie z dźwiękiem. Pryce nie potrafi ruszać nogami, ale dzięki wielu latom intensywnej fizjoterapii może unosić ręce, ramiona i głowę. Jego zwinność imponuje innym dzieciom. – Jak ty to robisz, że unosisz ręce tak wysoko? – pyta jedno. – Po prostu jestem w tym dobry. – Pryce śmieje się. Zsuwa się z wózka na podłogę. – Mam inny pomysł. Teraz połóżmy się na brzuchach. Przewracamy się i wyginamy jak węże. Inne dzieci proponują położenie się na plecach, na boku, a potem twarzą w twarz z partnerem. Zabawa zajmuje nam około pół godziny. Twórcza współpraca dzieci, niezależnie od różnic w umiejętnościach, jest zbyt celowa i zabawna, żeby ją przerwać. ZAKRES WIEKU ROZWOJOWEGO: 3–7 (wykonywanie poleceń); 5+ (przewodzenie grupie) POTRZEBNE PRZEDMIOTY
◽◽ Flet z tłokiem
Słyszenie (zmysł słuchu)
177
9
Planowanie motoryczne
Dziewięcioletnia Brittney w świecie rzeczywistym jest niezdarna, ale w swoich fantazjach jest gimnastyczką i zdobywa na Igrzyskach Olimpijskich złote medale. Kiedy w czwartej klasie nauczyciel wychowania fizycznego wprowadza na lekcjach elementy gimnastyki, Brittney jest wniebowzięta. Gorąco wierzy, że jeśli będzie ciężko pracować, zachwyci wszystkich ćwiczeniami na drążkach i równoważni. Niestety nawet proste ćwiczenia ruchowe wymagają pewnego wysiłku, a wysiłek związany z gimnastyką jest tak wielki, że to niemal podcina Brittney skrzydła. W domu mówi do mamy: „Skoro nie mogę uprawiać gimnastyki, muszę znaleźć coś innego, z czym sobie poradzę!”. Mama rozmawia z nauczycielem o ciele córki, zupełnie niedopasowanym do jej ducha. Nauczyciel sugeruje terapię percepcyjno-motoryczną, żeby rozwinąć planowanie motoryczne i podnieść jej poczucie własnej wartości. Brittney stwierdza, że terapia jest bardzo podobna do gimnastyki z jej marzeń. Uwielbia ją. Kiedy koordynacja i planowanie motoryczne dziewczynki zaczynają się polepszać, jej ciało i duch stają się bardziej zgrane. Planowanie motoryczne to przygotowanie własnego ciała do zrobienia czegoś nowego i dość skomplikowanego, jak na przykład zapięcie pasów w samochodzie albo pierwszy zjazd na spiralnej zjeżdżalni. (Planowanie motoryczne jest terminem dość często używanym jako synonim praksji, chociaż tak naprawdę jest to zaledwie jeden z jej aspektów. Na praksję składa się ideacja, czyli wizualizacja skomplikowanej sekwencji nieznanych wcześniej ruchów; planowanie motoryczne, czyli organizacja ciała do wykonania danych czynności; i wykonanie, czyli przeprowadzenie zamierzonej czynności). Niektóre dzieci najlepiej planują motorycznie, kiedy ktoś inny wsiada na karuzelę lub gdy usłyszą, jak dokładnie wyglądają etapy pompowania balona. Samo zobaczenie i usłyszenie to jednak nie wszystko. Najważniejsze jest wykonanie.
Planowanie motoryczne
247
Im więcej dziecko dotyka i im więcej się porusza, tym lepsze stają się jego planowanie i umiejętności motoryczne. Opanowanie jednej umiejętności motorycznej sprawia, że dziecko uczy się uogólniać i wykorzystywać zdobytą wiedzę do wykonywania innych, trudniejszych zadań. Na przykład kiedy dziecko nabierze pewności w poruszaniu się po drabinkach, może uogólnić tę umiejętność przy zwisaniu z drążka głową w dół. Jest to zachowanie adaptacyjne. Planowanie motoryczne jest niezbędne do kontroli dużej motoryki, płynnej koordynacji większych mięśni oraz małej motoryki, która rozwija się u dziecka w momencie, kiedy duża motoryka jest już przez ciało opanowana. Mała motoryka jest niezbędna przy pisaniu, jedzeniu, przechodzeniu przez ulicę, prawidłowym wykonywaniu różnorakich czynności w domu, szkole czy w zabawie oraz niezwykle ważna dla poczucia emocjonalnego bezpieczeństwa. Nasze zmysły powinny być właściwie zintegrowane, żebyśmy potrafili planować motorycznie to, co zamierzamy zrobić. Zanim Brittney rozpoczęła terapię, słabo rozwinięte planowanie motoryczne, jedna z części składowych dyspraksji, przeszkadzała jej niemal we wszystkim, czego się podejmowała. Poniżej zostały zamieszczone niektóre z charakterystycznych objawów problemów z planowaniem motorycznym.
OBJAWY SŁABO ROZWINIĘTEGO PLANOWANIA MOTORYCZNEGO Dziecko ze słabo rozwiniętym planowaniem motorycznym (dyspraksją) może: ◽◽ mieć problemy z planowaniem i organizowaniem poszczególnych etapów sekwencji ru‑ chów ciała – na przykład przy używaniu nożyczek lub jazdy na rowerze (zarówno nowe, jak i znane czynności mogą okazać się trudne, zwłaszcza gdy dziecko nie widzi, co robi); ◽◽ mieć trudności z właściwym dla danej czynności ułożeniem ciała – na przykład, kiedy ktoś pomaga mu założyć płaszcz albo gdy samo się ubiera lub rozbiera; ◽◽ mieć trudności ze zorientowaniem się, gdzie znajduje się jego ciało w relacji do przed‑ miotów i ludzi (często się przewraca, potyka i wpada na przeszkody); ◽◽ przejawiać strach podczas poruszania się; ◽◽ nie potrafić zastosować do nowego zadania tego, czego się już nauczyło; ◽◽ mieć słabo rozwinięte umiejętności samopomocowe; ◽◽ mieć słabo rozwiniętą kontrolę dużej motoryki przy wykonywaniu takich czynności, jak bieganie, wspinanie się i skakanie; ◽◽ mieć słabo rozwiniętą kontrolę nad palcami (przy wykonywaniu czynności wymagają‑ cych precyzji), palcami u stóp (przy chodzeniu w sandałach albo boso) oraz jamą ustną (przy żuciu i mówieniu); ◽◽ mieć słabo rozwiniętą koordynację oko – ręka; ◽◽ mieć niskie poczucie własnej wartości.
248
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw
Przy problemach z planowaniem motorycznym pomocne mogą się okazać fizykoterapia lub terapia zajęciowa oparta na metodzie integracji sensorycznej albo też inne formy zajęć, na przykład terapia percepcyjno-motoryczna. Bezpieczne zabawy także mogą dać pozytywne efekty.
Ćwiczenia rozwijające planowanie motoryczne Rączki na stopy, paluszki na nosy Wielu przedszkolaków wprost uwielbia to ćwiczenie. „Załapują” je od razu i świetnie się bawią, wykonując coraz to bardziej skomplikowane polecenia. Gra z jednym dzieckiem jest przyjemna, ale jeszcze fajniej bawić się z całą gromadką. ZAKRES WIEKU ROZWOJOWEGO: 3–5 POTRZEBNE PRZEDMIOTY
◽◽ Instrument perkusyjny, na przykład pałeczki do wybijania rytmu, bęben albo instrument zwany blokiem perkusyjnym (czyli drewniana pałeczka i drewniana „baza”) ◽◽ Opcjonalnie: dla każdego obręcze plastikowe o średnicy około 30 centymetrów PRZYGOTOWANIE:
◽◽ Ułóż obręcze w koło. ◽◽ Powiedz dzieciom, żeby każde usiadło w swojej obręczy. CO MOŻESZ ZROBIĆ
◽◽ Wyjaśnij: „W tej zabawie będę mówić takie rzeczy, jak »Złapcie rączkami palce u stóp« albo »Połóżcie paluszki na nosie«. A taki dźwięk [uderz w instrument] będzie sygnałem, że musicie zmienić pozycję, najszybciej jak potraficie”. ◽◽ Daj kilka poleceń słownych, powoli i rytmicznie. Używaj przy tym różnych przyimków: na, ponad, pod, przez, obok i innych. ◽◽ Uderz w instrument po każdym poleceniu. Daj dzieciom dużo czasu na zmianę pozycji. ◽◽ Chwal każdy oryginalny pomysł! Ruchy dzieci nie muszą być identyczne ani takie, jakich się spodziewasz. Przyciągnięcie kolana do brody jest tak samo dobre jak przyciągnięcie brody do kolana. Niezależne myślenie i kreatywne podejście do ruchów są super! ◽◽ Żeby nieco wzbogacić ćwiczenie, możesz dodać odrobinę dźwięków w tle. To rozwinie dyskryminację dźwięków tła, co ma pozytywny wpływ na przetwarzanie bodźców słuchowych.
250
Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw