Redakcja: Renata Gromuł Opracowanie graficzne: Marek Sibila Projekt okładki: Sandra Dudek Zdjęcie na okładce: Fotolia.com (© by pressmaster) © Copyright by Romana Sprawka, 2011 © Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2011
Redakcja i Biuro Handlowe:
80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-512-8 Gdańsk 2011 – Wydanie I
Wstęp Mowa towarzyszy nam od momentu poczęcia. Ma ona ogromne znaczenie dla rozwoju cywilizacji – dzięki niej możliwe stało się gromadzenie, przechowywanie i przekazywanie wiedzy. Dla większości z nas jednak mówienie jest czynnością tak naturalną, że nie zastanawiamy się wcale nad jego znaczeniem. Posługujemy się językiem na co dzień, nie zwracając większej uwagi na prawidłowości, które nim rządzą. Dostrzegamy je dopiero wtedy, gdy pojawiają się problemy w komunikacji. Powinniśmy jednak pamiętać, że poprawne i twórcze posługiwanie się językiem już we wczesnym okresie życia decyduje o osiąganiu sukcesów w ciągu jego trwania: wyznacza możliwości edukacyjne, zawodowe oraz umożliwia funkcjonowanie w kontaktach między ludzkich. Nabywanie umiejętności językowych jest niejako zaprogramowane, jednak rola otoczenia i rozwój funkcji wspomagających mowę są w tym procesie bardzo ważne. Większość rodziców wspomaga językowy rozwój dziecka w sposób naturalny. Nie zawsze jednak to wystarcza. Gdy swoisty rozwój języka jest z jakichś względów zaburzony i dziecko nie nabyło określonych wiekiem umiejętności językowych, konieczne są ukierunkowane działania specjalistów podejmowane jak najwcześniej. Prezentowana pozycja jest zbiorem 15 scenariuszy z kompletem załączników, do których należą zestawy wyrazów i tekstów, materiał obrazkowy oraz zadania i łamigłówki uatrakcyjniające terapię. Scenariusze te służyć mogą jako podstawa terapii logopedycznej głosek szeregu syczącego. Zaproponowane w nich ćwiczenia mogą być wykorzystywane przez logopedów rozpoczynających karierę zawodową, nauczycieli nauczania zintegrowanego oraz rodziców, którzy pragną aktywnie uczestniczyć w procesie terapii prowadzonej przez specjalistę. Scenariusze są uporządkowane zgodnie z zasadami postępowania logopedycznego.
Przebieg i zasady terapii logopedycznej Przed rozpoczęciem terapii logopedycznej istotne jest postawienie pełnej diagnozy logopedycznej, która powinna obejmować wywiad z rodzicami, badanie mowy dziecka i badania uzupełniające (ocenę budowy i sprawności narządów mowy, funkcji oddechowych oraz ocenę rozwoju kompetencji fonologicznych). Wyróżnia się dwa rodzaje wadliwej artykulacji głosek: –– opuszczanie dźwięku (elizja); –– zastępowanie dźwięku przez inny, realizowany prawidłowo (substytucja) lub zniekształcony (deformacja).
3
4
W zależności od ustalonego rodzaju wady wymowy ustala się postępowanie logopedyczne. Jego celem jest wypracowanie przez dziecko prawidłowej artykulacji. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że zaburzenia mowy nie są izolowanymi deficytami – dlatego zwykle wymagają usprawniania funkcji oddechowych, sprawności narządów mowy oraz rozwijania kompetencji fonologicznych. Wywołanie danego dźwięku w mowie dziecka osiąga się, stosując różnorodne metody szeroko opisane w literaturze. Ich wybór zależy od doświadczenia logopedy, możliwości oraz potrzeb dziecka. W postępowaniu logopedycznym w większości przypadków najskuteczniejsze okazuje się skoncentrowanie uwagi najpierw na dźwięku izolowanym. To bardzo ważny etap terapii zwieńczony uzyskaniem prawidłowej głoski, ze wzmocnionym i wydłużonym brzmieniem. Po opanowaniu umiejętności tworzenia dźwięku w izolacji rozpoczyna się etap utrwalania go na poziomie wyrazu, grupy spółgłoskowej, złożenia wyrazowego, zdania, wierszyka i zróżnicowanych pod względem trudności tekstów. Na poziomie wyrazu często konieczne okazuje się zachęcanie dziecka do wzmocnienia intensywności brzmienia i wydłużania ćwiczonej głoski. Na dalszych etapach dąży się do skracania czasu potrzebnego na utworzenie nowego dźwięku i do utrwalenia naturalnego brzmienia. Ilość zajęć na poszczególnych etapach terapii zależy od intensywności ćwiczeń oraz indywidualnych możliwości dziecka. W scenariuszach zaproponowano różne techniki artykulacji: różnicowanie natężenia głosu, tempa artykulacji czy mówienia zgodnie z podanymi strukturami rytmicznymi w sekwencjach sylabowych. Oprócz etapów postępowania logopedycznego przebieg procesu terapii uwarunkowany jest również przez zasady jej prowadzenia. Należą do nich: –– wczesne rozpoczęcie terapii; –– indywidualizacja; –– kompleksowe działanie; –– aktywny i świadomy udział; –– współpraca z rodzicami; –– systematyczność; –– stopniowanie trudności. W postępowaniu terapeutycznym logopeda posługuje się materiałami niezbędnymi do osiągania celów terapii. Są to wydrukowane listy wyrazów, zdań, tekstów, obrazki, zadania i łamigłówki utrwalające ćwiczony materiał językowy. Często należą do nich również gry dydaktyczne i różnorodne przedmioty. Materiał językowy wykorzystywany w terapii powinien być dostosowany do potrzeb dziecka – dlatego ten przedstawiony w scenariuszach należy traktować jako propozycję, a nie bezwzględny wybór. W terapii głosek dentalizowanych istotne jest jednak, aby w przypadku szeregu syczącego pominąć wyrazy, w których występują substytucje głosek syczących, czyli inne głoski dentalizowane. Na pierwszym etapie terapii należy też przyjąć kryterium, zgodnie z którym w utrwalanych wyrazach występuje tylko jeden spośród ćwiczonych dźwięków, na przykład głoska „s”. Kryterium to nie może być oczywiście przestrzegane w dalszych fazach ćwiczeń utrwalających, w czasie których pracuje się nad prawidłową artykulacją głosek całego szeregu syczącego. Wówczas frekwencja tych głosek powinna być jak największa. Wraz z początkiem terapii należy założyć, że praca z dzieckiem przyniesie sukces. By go osiągnąć, trzeba jednak spełnić kilka warunków. Ważne jest, aby pamiętać, że dzieci podczas ćwiczeń potrzebują spokoju i radosnej atmosfery pozbawionej napięć emocjonalnych. Nie należy krytykować poczynań dziecka, ale cierpliwie zachęcać je do pokonywania trudności. Wskazane jest, by wszelkie, nawet najmniejsze osiągnięcia nagradzać pochwałą, co wzmacnia wiarę dziecka we własne możliwości oraz utrwala przekonanie, że dzięki staraniom i ono może osiągać
zamierzone efekty. Proces uzyskiwania poszczególnych umiejętności w trakcie terapii logopedycznej jest często długi. Ważne więc staje się utrzymanie dziecięcej motywacji na maksymalnie wysokim poziomie jak najdłużej. W tym celu warto wprowadzić różne skale, tablice czy drabiny sukcesu z zaznaczonymi etapami terapii, małe nagrody (na przykład w formie naklejek za pracę włożoną w wykonanie kolejnych ćwiczeń, a także prezentować wspierającą postawę. Ważnym czynnikiem wpływającym na prognozowany sukces terapii jest również nawiązanie prawidłowej i skutecznej współpracy z rodzicami dziecka. Ich systematyczna praca nad utrwalaniem ćwiczeń artykulacyjnych w domu jest nieoceniona. Istotne jest również zwrócenie uwagi na artykulację rodziców dziecka, bowiem ćwiczenia utrwalające w domu powinien prowadzić członek rodziny, którego wymowa jest prawidłowa. Wszystkie omówione elementy terapii logopedycznej stanowią przesłanki do osiągania stosunkowo szybkich i trwałych efektów pracy logopedy.
Ogólne zasady terapii głosek szeregu szumiącego Głoski szeregu syczącego należą do głosek dentalizowanych przedniojęzykowo-zębowych. Podstawowa w tym szeregu jest głoska „s”. Często to od niej rozpoczyna się terapię logopedyczną głosek syczących. Przy jej wymowie język najczęściej znajduje się przy dolnych siekaczach. Boki języka unoszą się do góry i przylegają do wewnętrznej powierzchni górnych zębów i dziąseł, na skutek czego w linii środkowej języka powstaje wąska rynienka, nazywana linią środkową. Zęby tworzą niewielką szczelinę. Wargi są rozciągnięte. Głoska „s” jest bezdźwięczna – więzadła głosowe drgają natomiast w czasie wymawiania głoski „z”. W początkowej fazie artykulacji pozostałych głosek szeregu, czyli „c” i „dz”, powstaje zwarcie przedniej części języka z górnymi siekaczami, a dopiero w następnym momencie tworzy się szczelina typowa dla głosek szeregu syczącego. Więzadła głosowe przy artykulacji głoski „c” są rozsunięte, przy wymowie głoski „dz” są zsunięte i drżą, nadając jej dźwięczność. Nieprawidłowa realizacja głosek syczących polega na zastępowaniu ich różnymi substytucjami, najczęściej innymi głoskami dentalizowanymi (parasygmatyzm). Zdarza się, że są zastępowane przez inną głoskę, np. „c” przez „s”, „t”, a „z” przez „d”. Głoski syczące mogą też być opuszczane (mogisygmatyzm). Zniekształcenie ich brzmienia określa się mianem sygmatyzmu właściwego. Rozróżniamy kilka rodzajów deformacji głosek syczących. Należą do nich: sygmatyzm interdentalny (międzyzębowy), lateralny (boczny), labio-dentalny (wargowo-zębowy) czy addentalny (przyzębowy). Wśród przyczyn nieprawidłowych realizacji głosek syczących należy wymienić zniekształcenia zgryzu, zwłaszcza przy tzw. zgryzach otwartych częściowo lub całkowicie, które sprzyjają międzyzębowej artykulacji tych głosek, oraz upośledzenia słuchu, które często prowadzą do zmiękczania artykulacji. Aby wywołać prawidłowe brzmienie głoski „s”, należy spełnić dwa podstawowe warunki: skoncentrować strumień wydychanego powietrza oraz wytworzyć szczelinę, przez którą będzie przedzierać się powietrze. Istotne jest także położenie języka i utworzenie na jego powierzchni wąskiej rynienki oraz ułożenie warg, które mają być rozciągnięte jak przy uśmiechu. Podczas terapii należy zachęcać dziecko do naturalnego przymykania szczęk, by uniknąć sztucznego brzmienia głosek. Naturalne ułożenie szczęk najłatwiej osiągnąć, polecając, aby dziecko wykonało ruchy naśladujące żucie. Istotne jest również ćwiczenie poprzecznego rozciągania języka i ujmowanie go między zęby trzonowe. Ponadto konieczne jest zwrócenie uwagi, że podczas artykulacji zęby nie stykają się ze sobą, a jedynie zbliżają się do siebie.
5
Bardzo często proste wskazówki dotyczące zmian pozycji języka wystarczają do otrzymania prawidłowego brzmienia głosek syczących. W innych przypadkach należy wykorzystać szeroko opisywane w literaturze sposoby mające na celu korekcję i wyostrzenie wywoływanych głosek syczących. W związku z tym podczas pracy nad głoską „s” można przejściowo stosować sondę lub słomkę umieszczoną na linii środkowej języka, co powoduje pogłębienie rynienki na języku i skoncentrowanie strumienia powietrza. Wyostrzeniu brzmienia służy też przesadne rozciągnięcie warg. Odpowiednie przekształcenie artykulacji głosek „f” i „w” pozwala osiągnąć artykulację spółgłosek „s” i „z”. Głoskę „c” można uzyskać poprzez modyfikację artykulacji głoski „t”. Spółgłoskę „dz” uzyskujemy, wymawiając „c” z udziałem wiązadeł głosowych lub poprzez przekształcenie artykulacji głoski „d”. Przedłużając z kolei wybrzmiewanie głoski „c”, uzyskuje się spółgłoskę „s”. Podczas terapii głosek syczących zniekształcanych interdentalnie lub labio-dentalnie ważne jest, by unikać w ćwiczeniach usprawniających narządy mowy wysuwania języka poza obręb jamy ustnej. Korzystne w przypadku tych zniekształceń jest ćwiczenie artykulacji z zapałką lub szpatułką zagryzioną między siekaczami: utrudnia to wysuwanie czubka języka oraz opuszczanie żuchwy. Terapia parasygmatyzmu, czyli zastępowania głosek syczących ich różnymi substytucjami, wymaga przeprowadzenia serii ćwiczeń z głoskami opozycyjnymi. Określenie ich usytuowania w przebiegu terapii zależy od możliwości dziecka. Najczęściej są one wprowadzane po utrwaleniu głoski „s”. Bez względu na rodzaj nieprawidłowej artykulacji głosek syczących ważne jest możliwie najszybsze uzyskanie prawidłowego brzmienia głoski w izolacji lub najprostszych sylabach, by przekonać dziecko, że potrafi poprawnie wymówić ćwiczony dźwięk. Ma to ogromne znaczenie dla powodzenia w podejmowaniu przez dziecko trudu uczenia się prawidłowej wymowy.
6
Scenariusz 1 Temat: Ćwiczenia wstępne do wywołania głoski „s” i jej utrwalania w izolacji oraz sylabach. Cele zajęć: –– usprawnianie funkcji narządów mowy – czynności oddychania, motoryki artykulatorów i fonacji; –– przedstawienie zasad poprawnej artykulacji głoski „s”; –– wdrażanie do prawidłowej artykulacji głoski „s” w izolacji i sylabach; –– rozwijanie kompetencji fonologicznych. Metody: słowna, pokazu, naśladownictwa, ćwiczeń praktycznych.
Środki dydaktyczne: lustro, tablica ze schematem i symbolem przedstawiająca układ narządów mowy, szpatułka, słomki, obrazki przedstawiające węża, gęsi i balonik, schematy przestawiające wzory utworzone z ciągów połączonych ze sobą liter „s” o różnej długości i w różnych strukturach rytmicznych, paski kolorowego papieru, łamigłówka „Rebusy”. Przebieg zajęć
1. Powitanie 2. Przedstawienie tematu zajęć 3. Ćwiczenia usprawniające motorykę artykulatorów Prowadzący siedzi z uczniem przed lustrem i demonstruje kolejno ćwiczenia (załącznik nr 1). Prosi o ich staranne powtarzanie. Zwraca uwagę na utrzymanie lekkiego otwarcia ust i odizolowanie ruchów języka od ruchu żuchwy. Dba o poprawność wykonywanych przez dziecko ćwiczeń: –– liczenie czubkiem języka zębów w górnym łuku zębowym; –– dotykanie przednią częścią języka naprzemiennie górnego i dolnego wałka dziąsłowego: „język skacze jak piłka”; –– klaskanie szerokim językiem o podniebienie: „konik”; –– wypychanie językiem wewnętrznej powierzchni policzków: „kulka”; –– uwrażliwianie linii środkowej języka szpatułką lub trzonkiem metalowej łyżeczki; –– dmuchanie przez słomkę lub z wykałaczką ułożoną na środkowej linii języka; –– gwizdanie z językiem ułożonym przy dolnym wałku dziąsłowym; –– zwijanie boków języka w kształt rurki i wydmuchiwanie przez nią powietrza: „strażak”; –– wymawianie połączeń samogłoskowych (e–o, i–a, e–u;) z wyraźną pracą warg; –– wdychanie i wydychanie powietrza przez usta z językiem ułożonym płasko na dnie jamy ustnej: „ziajanie pieska”; –– dmuchanie przez mały otwór w kartce papieru oraz na różne lekkie przedmioty, takie jak: piórka, bibułki, listki. Przy tej czynności język powinien być ułożony przy dolnych siekaczach. 7
4. Omówienie zasad poprawnej wymowy głoski „s” Osoba prowadząca zajęcia prezentuje dziecku tablicę ze schematem i symbolem przedstawiającą układ narządów mowy podczas wymawiania głoski „s” (załącznik nr 2). Zwraca uwagę na rozchylone i lekko rozsunięte usta, czubek języka umieszczony przy dolnych siekaczach i zbliżone do siebie zęby. Następnie wymawia na długim wydechu głoskę „s”. Prosi, by uczeń powtórzył ćwiczenie. W przypadku pojawienia się trudności w uzyskaniu prawidłowo brzmiącej głoski przez dziecko prowadzący uwrażliwia szpatułką dolny wałek dziąsłowy i poleca uczniowi umieszczenie przy dolnych zębach czubka języka. Następnie jedną dłonią przytrzymuje słomkę na linii środkowej języka, a drugą rozciąga kąciki ust. Poleca dziecku zsunięcie zębów, wykonanie głębokiego wdechu powietrza nosem i wymówienie ćwiczonego dźwięku. Próby ponawia kilka razy, stopniowo wycofując się z udzielanej pomocy aż do czasu, gdy dziecko samodzielnie wykona zadanie. W trakcie wymawiania przez ucznia głoski „s” prowadzący prosi o sprawdzanie za pomocą otwartej dłoni, czy w czasie artykulacji wyczuwalny jest na niej zimny i silnie skoncentrowany strumień powietrza.
5. Ćwiczenia artykulacyjne: „Dźwięki” Osoba prowadząca pokazuje dziecku obrazki przedstawiające węża, gęsi i balonik (załącznik nr 3). Prosi o wymawianie głoski „s”, gdy demonstrowany będzie obrazek węża, dźwięku „kss” na widok ilustracji przedstawiającej gęsi oraz dźwięku „pss” w przypadku obrazka z balonikiem. Zwraca uwagę na wydłużanie wybrzmiewania głoski „s” podczas naśladowania dźwięków. 6. Ćwiczenia artykulacyjne: „Syki” Kierujący zabawą pokazuje dziecku schematy przedstawiające wzory utworzone z ciągów połączonych ze sobą liter „s” o różnej długości i w różnych strukturach rytmicznych (załącznik nr 4). Poleca, by uczeń przesuwając palcem wskazującym po kolejnych schematach zgodnie z kierunkiem strzałek, na długim wydechu wybrzmiewał głoskę „s”, dostosowując ją do długości wzorów.
7. Ćwiczenia artykulacyjne: „Sylaby” Prowadzący wymawia starannie serie sylab (załącznik nr 5): –– se, sy, sa, so, su, sę, są; –– ese, ysy, asa, oso, usu; –– es, ys, as, os, us. Następnie dorosły prosi dziecko o ich powtarzanie. Każdą udaną próbę nagradza paskiem kolorowego papieru. Dba o poprawną artykulację.
8. Zabawa artykulacyjna: „Sylabowe rytmy” Osoba prowadząca poleca, by dziecko z sześciu pasków kolorowego papieru ułożyło dowolny układ rytmiczny. Następnie kierujący zabawą proponuje wymawianie sekwencji wybranych sylab z głoską „s” zgodnie z podanym rytmem. Demonstruje uczniowi sposób wykonania zadania i prosi o jego powtórzenie. Zwraca uwagę na poprawną artykulację. Zabawę powtarza kilka razy z różnymi propozycjami układów rytmicznych.
8
9. Zabawa artykulacyjna: „Fantazyjne imiona” Kierujący zabawą prezentuje uczniowi rebusy (załącznik nr 6), które składają się z sylab z głoską „s” i obrazków. Prosi ucznia o odczytanie utworzonych haseł. Wyjaśnia, że są to fanta-
zyjne imiona. Powtarza utworzone słowa i prosi, by uczeń zapamiętał ich brzmienie. Następnie prowadzący odwraca rebusy ilustracją do dołu i prosi dziecko o wymienienie ciągu imion. Dba o poprawność artykulacji i przypomina o wydłużaniu wybrzmiewania głoski „s”. Sakot, Sofajka, Semucha, Sydom, Subut
10. Podsumowanie zajęć Osoba prowadząca zajęcia wkleja do zeszytu zestaw ćwiczeń usprawniających motorykę artykulatorów (załącznik nr 1), schemat przedstawiający układ narządów mowy podczas wymawiania głoski „s” (załącznik nr 2), obrazki do ćwiczeń ortofonicznych (załącznik nr 3), schematy przedstawiające wzory utworzone z ciągów połączonych ze sobą liter „s” (załącznik nr 4), zestawy sylab, których artykulację należy utrwalać w domu (załącznik nr 5) oraz rebusy (załącznik nr 6). Dziękuje uczniowi za pracę i nagradza go.
Załącznik nr 1 Wykonuj starannie ćwiczenia, kontrolując poprawność ich wykonania w lustrze.
–– liczenie czubkiem języka zębów w górnym łuku zębowym; –– dotykanie przednią częścią języka naprzemiennie górnego i dolnego wałka dziąsłowego: „język skacze jak piłka”; –– klaskanie szerokim językiem o podniebienie: „konik”; –– wypychanie językiem wewnętrznej powierzchni policzków: „kulka”, –– uwrażliwianie linii środkowej języka szpatułką lub trzonkiem metalowej łyżeczki; –– dmuchanie przez słomkę lub z wykałaczką ułożoną na środkowej linii języka, –– gwizdanie z językiem ułożonym przy dolnym wałku dziąsłowym; –– zwijanie boków języka w kształt rurki i wydmuchiwanie przez nią powietrza: „strażak”; –– wymawianie połączeń samogłoskowych (e–o, i–a, e–u) z wyraźną pracą warg; –– wdychanie i wydychanie powietrza przez usta z językiem ułożonym płasko na dnie jamy ustnej: „ziajanie pieska”; –– dmuchanie przez mały otwór w kartce papieru oraz na różne lekkie przedmioty, takie jak: piórka, bibułki, listki. Przy tej czynności język powinien być ułożony przy dolnych siekaczach.
9
Załącznik nr 2
10
Załącznik nr 3 Naśladuj dźwięk syku węża, gęsi i balonika.
11
Załącznik nr 4 Przesuwając palcem wskazującym po kolejnych schematach zgodnie z kierunkiem strzałek, na długim wydechu wymawiaj głoskę „s”, dostosowując jej wybrzmiewanie do długości wzorów.
Załącznik nr 5 Powtarzaj starannie sylaby.
–– se, sy, sa, so, su, sę, są; –– ese, ysy, asa, oso, usu; –– es, ys, as, os, us. 12
Załącznik nr 6 REBUSY. Rozwiąż rebusy. Starannie powtórz utworzone hasła.
Sa So Se
Sy Su Sakot, Sofajka, Semucha, Sydom, Subut 13