ISBN 978-83-64506-04-8
*H88364|506048}
Gminy Alwernia i Babice pod okupacją hitlerowskich Niemiec 1939–1945 franciszek ciura
Franciszek Ciura urodził się w Kwaczale w 1935 r. W latach II wojny światowej 1941–1945 przebywał z rodzicami i rodzeństwem na przymusowym wysiedleniu. Szkołę podstawową ukończył w Kwaczale, a średnią w Chrzanowie. Jest absolwentem Politechniki Krakowskiej. Pracował między innymi w Zakładach Chemicznych Alwernia, Zakładach Chemicznych Oświęcim, a od 1973 r. w Krakowie. Zainteresowania: historia i etnografia rodzinnych stron. W latach 1983–2012 publikował swoje artykuły w miesięczniku załogi ZChAlwernia „Alchemik”. Jest autorem monografii „Kwaczała” (Kraków 2005) i „Klucza lipowieckiego” (Kraków 2009).
franciszek ciura
Gminy Alwernia i Babice
p o d o ku pac ją hitlerowskich Niemiec
1939–1945
Kraków 2014
Franciszek Ciura
G m i n y A lw e r n i a i B ab i c e p o d o ku pac ją hitlerowskich Niemiec 1939–1945
Kraków 2014
© Copyright by Franciszek Ciura 2014
Projekt okładki Andrzej Choczewski Fotografia na okładce: „Wysiedlanie Polaków z Wielkopolski” (przypominające wysiedlenia mieszkańców z gmin Alwernia i Babice). Źródło: Internet/Bundesarchiv R 49 Bild – 0131
Korekta Wojciech Bonowicz Renata Włodek Opracowanie ilustracji Diana Bonowicz Projekt typograficzny i łamanie Andrzej Choczewski
ISBN 978-83-64506-04-8
Kraków 2014
www.wydawnictwojak.pl
Książka ukazała się w 75 rocznicę wybuchu II wojny światowej, kiedy burmistrzem gminy Alwernia był Jan Rychlik, a wójtem gminy Babice Radosław Warzecha
Poświęcam pokoleniu mieszkańców Gmin Alwernia i Babice, które w latach II wojny światowej doznało tylu cierpień.
spis treści
Wstęp............................................................................................................ 11 I. SYTUACJA POPRZEDZAJĄCA WYBUCH II WOJNY ŚWIATOWEJ................................................................... 13 1. Narodziny niemieckiego nazizmu.................................................... 13 2. Przygotowania Niemiec hitlerowskich do napaści na Polskę......... 14 3. Polska w obliczu zagrożenia niemieckiego ..................................... 15 II. AGRESJA NIEMIEC HITLEROWSKICH NA POLSKĘ............ 17 1. Przebieg działań wojennych na terenie gmin Alwernia i Babice.... 17 2. Los polskich jeńców wojennych....................................................... 21 III. GMINA ALWERNIA I BABICE POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ........................................................................................ 25 1. Zmiana granic, podział administracyjny i okupacyjny aparat władzy................................................................................................ 25 2. Polityka narodowościowa i eksterminacja polskiego społeczeństwa................................................................................... 29 3. Wysiedlenia ludności polskiej.......................................................... 38 4. Polenlagry dla wysiedlonej ludności polskiej.................................. 48 5. Osiedlanie ludności niemieckiej....................................................... 53 6. Los ludności żydowskiej................................................................... 58 7. Przymusowe zatrudnianie Polaków i ich wywózki na roboty przymusowe do Niemiec.................................................................. 63
8 8. Przymusowe zatrudnianie dzieci i młodzieży polskiej.................... 71 9. Niemiecka polityka eutanazji........................................................... 73 10. Warunki materialno-bytowe ludności............................................... 75 11. Polska szkoła i oświata....................................................................... 81 12. Sytuacja nauczycieli polskich ........................................................... 85 13. Szkoła niemiecka................................................................................ 87 14. Sytuacja Kościoła............................................................................... 89 15. Ruch oporu......................................................................................... 92 16. Warunki życia w Generalnym Gubernatorstwie............................... 99 IV. PRZEBIEG OKUPACJI W POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCIACH........................................................................ 101 1. GMINA ALWERNIA......................................................................... 1.1. Alwernia.................................................................................... 1.2. Brodła........................................................................................ 1.3. Grojec........................................................................................ 1.4. Mirów........................................................................................ 1.5. Nieporaz.................................................................................... 1.6. Okleśna..................................................................................... 1.7. Podłęże...................................................................................... 1.8. Poręba Żegoty........................................................................... 1.9. Regulice.................................................................................... 2. GMINA BABICE.............................................................................. 2.1. Babice........................................................................................ 2.2. Bolęcin...................................................................................... 2.3. Jankowice.................................................................................. 2.4. Kwaczała................................................................................... 2.5. Mętków..................................................................................... 2.6. Olszyny..................................................................................... 2.7. Płaza.......................................................................................... 2.8. Pogorzyce.................................................................................. 2.9. Rozkochów................................................................................ 2.10. Wygiełzów................................................................................. 2.11. Zagórze......................................................................................
101 101 108 110 113 114 115 117 119 125 129 129 135 138 143 149 151 153 157 159 162 164
V. WYZWOLENIE .................................................................................. 167 Zakończenie ............................................................................................... 171
9 ZAŁĄCZNIKI Wspomnienia i relacje mieszkańców gmin Alwernia i Babice 1. Kronika okupacyjna Jana Kosowskiego z Brzezin (fragmenty)...... 175 2. Wspomnienia Józefa Sikory.............................................................. 187 3. Relacja Kazimierza Bernego............................................................ 192 4. Wspomnienia Władysława Ciołka..................................................... 196 5. Wspomnienia Heleny Fiby................................................................ 199 6. Relacja Władysławy Gocał................................................................ 201 7. Wspomnienia Stanisławy Kubicy..................................................... 204 8. Wspomnienia Teresy Kubicy............................................................ 212 9. Relacja Zbigniewa Pałki.................................................................... 215 10. Wspomnienia Marii Tadeusz............................................................ 218 11. Wspomnienia Bronisława Pająka...................................................... 220 12. Wspomnienia Anieli Kaszuby........................................................... 223 13. Wspomnienia Władysława Osadzińskiego....................................... 227 14 Wspomnienia Jana Szczurka............................................................. 231 15. Wspomnienia Tadeusza Szczurka..................................................... 234 16. Relacje Zofii Paliwody, Genowefy Paliwody i Stanisława Gwiżdża........................................................................ 238 17. Wspomnienia Jana Janika.................................................................. 242 18. Wspomnienia Marii Koziarz............................................................. 244 19. Wspomnienia Jana Piaseckiego........................................................ 245 20. Wspomnienia ks. Antoniego Bachowskiego.................................... 247 21. Wspomnienia Józefa Ciury................................................................ 249 22. Wspomnienia Bronisława Kulawika................................................. 251 23. Wspomnienia Franciszka Perończyka.............................................. 252 24. Fragmenty pożegnalnych listów Stanisława Taborskiego do żony i córki, napisanych 28 marca 1941 roku, dzień przed egzekucją.... 253 25. Wspomnienia Marianny Kaszuby, Władysławy Mastalskiej i Anieli Adamskiej.......................................................................................... 256 26. Wspomnienia Kazimierza Filipka..................................................... 259
10 27. Wspomnienia Tadeusza Głogowskiego............................................ 263 28. Wspomnienia Stefanii Cygan ........................................................... 265 29. Wspomnienia Józefa Domagały........................................................ 267 30. Wspomnienia Marii Piekarczyk . ..................................................... 270
Skróty i wyrażenia mniej znane ............................................................ 275 Wykorzystane źródła i opracowania...................................................... 276 Źródła ilustracji ......................................................................................... 279 Spis ilustracji ............................................................................................. 280 Spis map . .................................................................................................... 282 Spis tabel .................................................................................................... 283 Indeks osób . ............................................................................................... 284 Wkładka – reprodukcje ilustracji........................................................... 289
Wstęp
II
wojna światowa była największym konfliktem zbrojnym w historii świata. Rozpoczęła się 1 września 1939 r. agresją Niemiec hitlerowskich na Polskę i miała na długo zapewnić Niemcom panowanie nad światem. Do jej zakończenia w 1945 r. wzięło w niej udział 61 państw (na 67 wówczas istniejących) i około 110 mln żołnierzy. Według różnych szacunków śmierć poniosło od 50 do 78 mln ludzi, a 35 mln odniosło rany. Spośród wszystkich państw Polska proporcjonalnie do liczby mieszkańców poniosła największe straty. Z blisko 35 mln obywateli straciła około 6 mln. Ubytek majątku narodowego oceniono na 39% jego stanu z 1938 r. Ogromne straty poniosła kultura, zbiory sztuki, muzea, biblioteki itd. Spośród okupowanych przez Niemców krajów w Polsce panował też największy terror, który dotknął również mieszkańców gmin Alwernia i Babice. Dzisiaj, kiedy czas zaciera ślady tamtych wydarzeń, niektóre środowiska w tych krajach, które wywołały ten konflikt, próbują od nowa pisać historię, wysuwając na plan pierwszy nie cierpienia ofiar agresji, a tych, którzy wywołali tę straszną wojnę. Jako świadek tamtych wydarzeń chciałbym uchronić od zapomnienia cierpienia tych, którym przyszło wówczas żyć, a szczególnie z rodzinnych stron – gmin Alwernia i Babice. W swej pracy korzystałem z różnych opracowań dotyczących II wojny światowej i wspomnień własnych oraz mojej rodziny, a szczególnie bogatych wspomnień i relacji mieszkańców gmin Alwernia i Babice. Z dużą pomocą przyszły mi też „Ankiety dotyczące przebiegu działań wojennych oraz okupacji niemieckiej” w poszczególnych miejscowościach gmin Alwernia i Babice, potocznie nazywane, również w niniejszej pracy, „relacjami sołtysów z 1946 r.” W rzeczywistości sporządzone one zostały przez specjalne komisje gromadzkie pod przewodnictwem sołtysów na polecenie władz państwowych. Niektóre z nich, szczególnie te dotyczące gminy Babice, są mało rzetelne i zbyt ogólnikowe, co zostało wzięte pod uwagę przez autora. Wszystkim tym, którzy w jakiś sposób przyszli mi z pomocą w przygotowaniu tej pracy, składam serdeczne podziękowania zamieszczone w jej zakończeniu. Franciszek Ciura
13. Naszywka z literą „P” do noszenia przez Polaków na terenie Niemiec, w tym przez więźniów różnych obozów, robotników przymusowych oraz będących tam w podróży
14. Rok 1940, grupa polskich robotników przymusowych w Niemczech, wśród nich mieszkaniec Babic Tadeusz Bębenek (w tym czasie nie było jeszcze obowiązku noszenia przez Polaków naszywek z literą „P”, świadczących o ich narodowości)
15. Zwolnienie z niemieckiej niewoli wystawione dla jeńca wojennego Jana Szczurka z Babic (w języku niemieckim i w tłumaczeniu na język polski)