Aby nie zabrakło plonów: jak mieszkańcy Nikaragui przystosowują rolnictwo do zmian klimatu by Kampania WYŻYWIĆ ŚWIAT

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW n

Jak mieszkańcy Nikaragui przystosowują rolnictwo do zmian klimatu

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW Jak mieszkańcy Nikaragui przystosowują rolnictwo do zmian klimatu

Zmiany klimatu przestały być tylko teorią. Już teraz doświadczamy ich konsekwencji. W wyniku globalnego ocieplenia topnieją lodowce oraz polarne czapy lodowe, wzrasta częstotliwość występowania i natężenie ekstremalnych zjawisk pogodowych, a równocześnie podnosi się poziom oceanów. Nawałnice i powodzie niszczą infrastrukturę i domy, rosnące temperatury sprzyjają rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych chorób, takich jak malaria, a coraz częstsze susze lub ulewne deszcze niszczą uprawy. Skutki zmian klimatycznych zagrażają utrzymaniu odpowiedniego poziomu światowych dostaw zdrowej żywności. Ponadto zwyżki i wahania cen podstawowych produktów spożywczych sprawiają, że osoby żyjące w ubóstwie mają coraz większy problem z nabywaniem niezbędnego pożywienia.

Konsekwencje zmian klimatu są zatem jednym z największych wyzwań w dalszej walce z głodem i ubóstwem na świecie.

Od początku XIX wieku średnia temperatura na świecie wzrosła o około 0,85°C. Najgorsze skutki zmian klimatu można zaobserwować przede wszystkim w krajach globalnego Południa, mimo że są one odpowiedzialne za te zmiany w najmniejszym stopniu.1 Główną przyczyną obecnych zmian klimatycznych jest intensywne wydobycie paliw kopalnych, takich jak węgiel i ropa naftowa, oraz ich wykorzystanie w produkcji energii, przemyśle i transporcie. To właśnie na tych elementach oparty jest w znacznej mierze nasz niezrównoważony globalny system gospodarczy. Pomimo szeroko rozpowszechnionej wiedzy na temat konsekwencji globalnego ocieplenia, emisja szkodliwych dla środowiska gazów cieplarnianych nadal rośnie. W przeciągu 40 lat, od 1970 do 2010 roku, wzrosła o 110 procent.2 W 2012 roku na świecie zostało uwolnionych do atmosfery około 34,5 miliarda ton dwutlenku węgla (CO2) – więcej niż kiedykolwiek wcześniej.3 Nawet w przypadku wdrożenia wszystkich sposobów ochrony klimatu, jakie zostały przyjęte przez rządy na Konferencjach Klimatycznych ONZ, wzrost temperatury od 3 do 4°C do końca tego wieku jest więcej niż prawdopodobny. Tymczasem naukowcy zgadzają się co do tego, że wzrost temperatury nawet o 1,5 do 2ºC przyniesie nieodwracalne i katastrofalne skutki dla globalnego ekosystemu.4

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Drobny rolnik Modiba Keita z Mali na swoim polu prosa zniszczonym przez suszę. Konsekwencje zmian klimatu dotykają zwłaszcza ubogich krajów globalnego Południa.

Głód w bogatym świecie To niewiarygodne, a jednak prawdziwe: mimo że na świecie produkuje się wystarczającą ilość żywności, aby wykarmić całą populację naszej planety, nadal aż 842 miliony ludzi cierpi głód.5 Prawie 80 procent z nich mieszka na terenach wiejskich w krajach globalnego Południa, czyli tam gdzie paradoksalnie uprawia się dużo żywności. Przyczyny takiego stanu rzeczy są wielorakie i złożone. Promowana przez ustawodawców produkcja agropaliw ze źródeł odnawialnych, takich jak kukurydza, soja i trzcina cukrowa, konkuruje o ograniczoną powierzchnię gruntów rolnych z uprawami żywności.6 Z kolei spekulacja podstawowymi produktami żywnościowymi na rynkach kontraktów terminowych jest jednym z powodów wahających się i coraz bardziej nieprzewidywalnych cen żywności. W rezultacie gwałtownych zwyżek cen, rzesze ludzi w ubogich regionach świata, którzy wydają nawet 80 procent swoich dochodów na wyżywienie, zwyczajnie przestaje być stać na jedzenie.

Drobni rolnicy w krajach globalnego Południa często tracą swoje źródła utrzymania z powodu wspieranego wysokimi dotacjami eksportu nadwyżek żywności z Europy i Stanów Zjednoczonych, który niszczy lokalne rynki. Ponadto w wyniku zawłaszczania ziemi – sprzedaży lub dzierżawy wielkich obszarów ziemi, głównie w ubogich krajach, rządom innych państw, ponadnarodowym korporacjom lub funduszom inwestycyjnym – rosnąca liczba rdzennych społeczności, pasterzy, rybaków, i drobnych rolników traci dostęp do lasów, zasobów wodnych, łowisk, pastwisk i gruntów rolnych, jak również prawo do decydowania o tym, kiedy, w jaki sposób i przez kogo te zasoby mogą być wykorzystywane.7

Zmiany klimatu działają jak swoisty katalizator wymienionych problemów i grożą wzrostem głodu i ubóstwa na świecie. Zmiany klimatyczne mają wpływ na wszystkie sektory rolnictwa, ale ich konsekwencje znacząco różnią się od siebie w zależności od regionu i kontekstu.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Zmiany klimatu zagrażają bezpieczeństwu żywnościowemu

Według prognoz prezentowanych w różnych opracowaniach, w wyniku zmian klimatycznych spadnie wydajność ważnych upraw żywnościowych, takich jak ryż, pszenica, kukurydza i soja.8 Skutki te będą szczególnie odczuwalne na kontynencie afrykańskim oraz w części Ameryki Łacińskiej i Azji. Przewiduje się, że do roku 2050 w Afryce spadek plonów wyniesie od 10 do 20 procent.9 Kiedy spadają plony, drobni rolnicy zostają zmuszeni do kupowania większej ilości żywności, ponieważ własna produkcja już im nie wystarcza do wyżywienia swoich rodzin. Mniejsze zbiory prowadzą jednocześnie do zwyżek światowych cen produktów żywnościowych i w konsekwencji wielu ludzi przestaje być stać na ich zakup.

1,2 miliarda ludzi na świecie żyje za mniej niż 1,25 dolara dziennie. Żyją oni w skrajnym ubóstwie i dlatego nie są w stanie poradzić sobie nawet z minimalnymi czy krótkotrwałymi wzrostami cen żywności.10 Kilka przykładów11 z ostatnich lat pokazuje, że ekstremalne zjawiska pogodowe w krajach ważnych z punktu widzenia światowej produkcji żywność grają istotną rolę w windowaniu cen. Przewiduje się, że z powodu zmian klimatu wzrost światowych cen podstawowych produktów żywnościowych w latach 2010-2030 będzie od 50 do 90 procent większy niż w scenariuszu bez zmian klimatycznych.12

Pole kukurydzy podczas suszy w Hondurasie. Rosnąca liczba ekstremalnych zjawisk pogodowych powoduje spadek plonów.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Rolnictwo jako przyczyna zmian klimatu Sektor rolniczy nie tylko ponosi konsekwencje zmian klimatu, ale sam też przyczynia się w znaczący sposób do emisji szkodliwych dla środowiska gazów. Globalnie około jednej trzeciej emisji gazów cieplarnianych powodowanych jest pośrednio lub bezpośrednio przez rolnictwo. Emisje te pochodzą z uprawy roli, stosowania nawozów, pestycydów i maszyn, spalania resztek pożniwnych oraz określonych praktyk rolniczych, takich jak uprawa ryżu mokrego, przy której do atmosfery uwalniane są olbrzymie ilości metanu. 13 Rolnictwo przemysłowe jest głównym odpowiedzialnym za emisje z upraw żywności. Przykładowo aby uzyskać kilogram ryżu, dominujące obecnie rolnictwo zużywa dwa do trzech razy więcej nawozów i półtora raza więcej pestycydów niż 40 lat temu. Produkcja nawozów i pestycydów wymaga szczególnie dużych nakładów energii i tym samym wiąże się z emisją znacznej ilości gazów cieplarnianych. 14

Emisje pochodzące z rolnictwa są także wynikiem przekształcania ziem w grunty orne, w szczególności poprzez wycinanie lasów lub osuszanie torfowisk. Szacuje się, że około 70 do 90 procent wylesiania na świecie spowodowane jest ekspansją gruntów ornych. 15 Zmiany sposobu użytkowania ziemi dokonywane przez rolnictwo przemysłowe w celu prowadzenia upraw roślin energetycznych, takich jak palma olejowa, lub upraw paszowych, takich jak monokultury soi, są odpowiedzialne za ponad 50 procent wszystkich emisji z rolnictwa. 16 Do 2030 roku prognozowany jest dalszy wzrost tych emisji do 60 procent. 17 Rolnictwo oferuje jednak także ogromne możliwości ochrony klimatu. W szczególności drobne rolnictwo, kiedy jest prowadzone zgodnie z ekologicznymi zasadami, w długoterminowej perspektywie nie tylko zwiększa plony dzięki utrzymywaniu trwałej żyzności gleby, ale także ilość magazynowanego CO 2 dzięki wysokiemu poziomowi humusu (próchnicy).

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Zmiany klimatu dotykają szczególnie mieszkańców terenów wiejskich w krajach globalnego Południa

Zmiany klimatu stanowią szczególne wyzwanie dla około 1,7 miliarda drobnych rolników, rybaków i hodowców, którzy często nie mają wystarczających środków materialnych, aby dostosować się do ich nieuniknionych skutków. Źródła utrzymania tych ludzi zależą bezpośrednio od rolnictwa i przyrody, dlatego tak wielkie znaczenie ma dla nich funkcjonujący i niezawodny ekosystem.18

Nie tylko w Nikaragui rolnictwo ma zwykle kobiecą twarz.

Kobiety są szczególnie narażone na negatywne konsekwencje zmian klimatu, ponieważ w krajach globalnego Południa ich odsetek wśród osób żyjących w ubóstwie jest nieproporcjonalnie wysoki.

Jednocześnie w wielu społecznościach to kobiety są odpowiedzialne za zapewnienie swoim rodzinom żywności, wody pitnej oraz opału do gotowania i ogrzewania. Ze względu na wysoki stopień marginalizacji społecznej, politycznej i ekonomicznej, w wielu przypadkach mają one zdecydowanie mniej zasobów niż mężczyźni, aby zaadaptować się do zmian klimatycznych.19

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Skutki zmian klimatu

Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC) przewiduje, że w wyniku zmian klimatu wzrośnie częstotliwość występowania i intensywność ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak nawałnice i susze.20 W niektórych częściach Azji należy spodziewać się spotęgowania letniego monsunu i możliwego wzrostu rocznej sumy opadów o 10-20 procent. Oznacza to zwiększenie ryzyka zniszczenia plonów przez powodzie oraz utraty żyznych ziem uprawnych z powodu erozji.21 Co więcej, nawet jeśli w danym regionie będzie dostępna wystarczająca ilość żywności, ekstremalna pogoda może doprowadzić do tak dużych zniszczeń kluczowej infrastruktury, że żywność nie będzie mogła dotrzeć na lokalne rynki albo będzie sprzedawana po bardzo wysokich cenach. Przykładem takiej sytuacji była powódź w 2011 roku w Kolumbii, w czasie której cena fasoli w niektórych rejonach kraju wzrosła nawet o 50 procent, tylko dlatego, że drogi były trudno przejezdne z powodu osunięć ziemi.22 Kolejną konsekwencją zmian klimatu jest rosnąca zmienność opadów. Zarówno ilość opadów, jak i ich przestrzenny oraz czasowy rozkład podlegać będą coraz większym wahaniom. W przypadku rolnictwa nawadnianego deszczem23 zbyt wczesne lub zbyt późne o parę tygodni opady mogą mieć katastrofalne skutki dla plonów. Na kontynencie afrykańskim aż 650 milionów ludzi jest bezpośrednio zależnych od tego typu rolnictwa.24 Obecnie około 80 procent wszystkich gruntów ornych to uprawy nawadniane deszczem, które dostarczają 60 procent światowych plonów.25

Z powodu rosnących temperatur i zmieniającego się rozkładu opadów zwiększać się będzie na świecie powierzchnia obszarów suchych i półsuchych. Obecnie już dwa miliardy ludzi żyje w regionach suchych, które w wyniku zmian klimatycznych będą stawać się jeszcze suchsze. Z terenów dotkniętych niedoborem wody pochodzi około 25 procent światowej produkcji żywności.26 Do 2020 roku w samej tylko Afryce bardziej ograniczony dostęp do wody może mieć nawet dodatkowe 250 milionów ludzi. Zwłaszcza społeczności prowadzące koczowniczy tryb życia będą zmuszone pokonywać jeszcze większe odległości, aby znaleźć wystarczającą ilość wody i paszy dla hodowanych przez siebie zwierząt.27 Jeśli nadal będzie wzrastać poziom oceanów, zwiększy się zagrożenie zalania żyznych obszarów na wybrzeżach, w deltach rzek i na wyspach lub zasolenia tamtejszych gleb i wód gruntowych. Prognozuje się, że do końca XXI wieku poziom oceanów wzrośnie od 26 do 55 cm.28 Oznacza to, że ogromne obszary przybrzeżne przestaną być zdatne do produkcji żywności, a mieszkający tam ludzie zostaną zmuszeni do szukania sobie nowego miejsca do życia.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Zmiany klimatu w Nikaragui Mimo że Ameryka Środkowa jest odpowiedzialna za mniej niż jeden procent światowych emisji gazów cieplarnianych, region ten jest szczególnie dotknięty skutkami zmian klimatycznych.29

W Nikaragui, na przykład, roczna emisja na mieszkańca wynosi 2,9 tony30, czyli niewiele w porównaniu z emisją w Niemczech (11,3 tony na mieszkańca), we Włoszech (8,4 tony na mieszkańca) czy w Polsce (9,7 tony na mieszkańca).31 Pomimo tego, Globalny Wskaźnik Zagrożenia Klimatycznego (Climate Change Performance Index) umieszcza Nikaraguę na czwartym miejscu na liście krajów najbardziej dotkniętych ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi na świecie.32 Przykładowo w listopadzie 2005 roku huragan Beta zniszczył w niej uprawy na obszarze 250 hektarów oraz 240 km² lasów. W latach 1971-2010 średnia temperatura w Nikaragui wzrosła o 1,1°C, a roczne wahania temperatury zwiększyły się i stały bardziej nieprzewidywalne.

Jednocześnie Nikaragua ma bardzo ograniczone środki, aby wspierać swoich mieszkańców w dostosowywaniu się do zmian klimatycznych. W 2013 roku na liście państw według Wskaźnika Rozwoju Społecznego (Human Development Index) zajmowała 129 pozycję na 186 uwzględnionych krajów.33 Nikaragua uważana jest za najbiedniejszy hiszpańskojęzyczny kraj na świecie oraz drugi najbiedniejszy w Ameryce Łacińskiej. W wiejskich rejonach kraju 25 procent drobnych gospodarstw rolnych jest dotkniętych skrajnym ubóstwem oraz chronicznym niedożywieniem lub co najmniej czasowym brakiem bezpieczeństwa żywnościowego. Rolnictwo Nikaragui jest niemal w całości nawadniane opadami deszczu, dlatego tutejszy sektor rolniczy jest szczególnie wrażliwy na zmiany klimatu.34

Zmiany klimatu to rzeczywistość. Stowarzyszenia drobnych rolników i inne organizacje społeczeństwa obywatelskiego w Salwadorze pikietują na rzecz sprawiedliwości klimatycznej.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Drobni rolnicy z Nikaragui zapytani o konkretne zmiany warunków klimatycznych w kraju zwykle opisują je w podobny sposób: „Zmieniło się wszystko. Nie można już polegać na porze suchej i deszczowej. Obecnie zaczynają się one i kończą w zupełnie różnych terminach. Nie wiadomo już, kiedy i jak należy przygotowywać się do zasiewu. Teraz nierzadko mamy tylko jedne żniwa w ciągu roku, a nie dwa jak dawniej.” (Florentin López Martínez, drobny rolnik z gminy San Dionisio)

Choć w Nikaragui są prowadzone międzynarodowe i krajowe programy adaptacji do zmian klimatu, to jednak prawie wcale nie skupiają się one na sytuacji ubogiej ludności wiejskiej. Przykładowo Fundusz na rzecz Globalnego Środowiska (Global Environment Facility – GEF) finansuje program35, którego pilotażowe projekty są realizowane przez Agencję Ochrony Środowiska Nikaragui (MARENA). Jednak od strony strategicznej program koncentruje się bardziej na promocji eksportu (np. kawy, wołowiny, cukru czy bananów) niż na redukcji ubóstwa i osiągnięciu sprawiedliwości społecznej i ekologicznej.36 Na poziomie krajowym w Nikaragui wdrażana jest narodowa strategia dotycząca środowiska naturalnego i zmian klimatycznych.37 Strategia ta dokładnie opisuje zagrożenia i problemy kraju związane ze skutkami zmian klimatu. W kwestii rozwiązań skupia się jednak na wielkoskalowych propozycjach rolnictwa przemysłowe-

go, które na krótką metę przynoszą korzyści ekonomiczne, ale w dłuższej perspektywie przyczyniają się do dalszych zmian klimatycznych, gdyż są źródłem znaczącej emisji gazów cieplarnianych. Rządowy program „Zero głodu” (Hambre Cero) stara się uwzględniać potrzeby drobnych rolników i rolniczek, dostarczając im darmowe nasiona oraz zwierzęta hodowlane, takie jak krowy czy kury.38 Ale inicjatywa ta wydaje się mieć bardziej charakter jednorazowego wsparcia niż długofalowego i zrównoważonego podejścia. Podsumowując, programom realizowanym dotychczas w Nikaragui brakuje zrównoważonej strategii, której celem byłoby przystosowanie drobnego rolnictwa do zmieniającego się klimatu. Tym samym nie ma wystarczającego wsparcia dla tych, którzy są najbardziej dotknięci skutkami zmian klimatycznych i którzy uprawiają żywność w niepewnych warunkach, przez co narażeni są na poważne ryzyko głodu.

W Nikaragui działa jednak wiele organizacji pozarządowych, które w centrum swoich programów stawiają potrzeby drobnych rolników i rolniczek, a poprzez realizowane projekty wspierają ich zrównoważone źródła utrzymania oraz adaptację do nieuniknionych konsekwencji zmian klimatu.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

San Dionisio – adaptacja do zmian klimatu w szczegółach

Przykładem tego, jak można działać inaczej, są projekty organizacji pozarządowej ODESAR (Stowarzyszenie na rzecz Integralnego Rozwoju Miejskiego i Wiejskiego39) w gminie San Dionisio w departamencie Matagalpa w północnej Nikaragui. Gmina ta, składająca się z 18 społeczności, ma powierzchnię 152 km² i subtropikalny klimat. W San Dionisio mieszkają 3332 rodziny (około 20 tysięcy osób), które utrzymują się głównie z drobnego rolnictwa. Zdecydowana większość rodzin posiada własną ziemią, ale zwykle są to bardzo małe działki. Około 80 procent tutejszych rolników gospodaruje na maksymalnie 3,5 hektara powierzchni.

Większość rolników i rolniczek w regionie uprawia podstawowe produkty żywnościowe, takie jak kukurydza i fasola, a niektórzy także kawę. Na mniejszą skalę prowadzone są również hodowla zwierząt i uprawa warzyw. Produkty sprzedawane są w okolicznych społecznościach wiejskich lub na targach w pobliskich miastach San Dionisio i Matagalpa. By zabezpieczyć lub zwiększyć dochody swoich rodzin, coraz więcej drobnych rolników zaczyna uprawiać dodatkowe poletka na bardzo nachylo-

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

nych zboczach, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu wylesiania i erozji gleby w regionie. W ten sposób zostaje trwale naruszona lokalna równowaga ekologiczna. Ponieważ gleby ulegają szybkiej degradacji, rolnicy są zmuszeni do ciągłego zagospodarowywania nowych terenów. Mimo że w okolicy jest wiele źródeł wody, w minionych latach, w wyniku między innymi zmian klimatu, drastycznie obniżył się poziom wody w studniach i strumieniach.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

W ostatnich latach region San Dionisio nawiedziło wiele ekstremalnych zjawisk pogodowych i katastrof naturalnych, które wyrządziły więcej szkód niż największy zanotowany na tych terenach huragan, Mitch, z 1998 roku. Ponadto według przeprowadzonych lokalnie badań, w ciągu ostatnich 30 lat tutejsze plony podstawowych produktów żywnościowych, takich jak kukurydza i fasola, spadły o połowę, głównie z powodu negatywnych skutków zmian klimatu, i w najbliższych latach prawdopodobnie nadal będą maleć.40 Dla gospodarstw rodzinnych w gminie San Dionisio konkretnie oznacza to, że z tego samego małego areału mogły w latach 2000-2002 zebrać, na przykład, średnio 2480 kilogramów kukurydzy, a dziesięć lat później już tylko 1420 kilogramów.

Co więcej, wypalanie terenów pod uprawy oraz wycinanie lasów w celu pozyskania drewna jako materiału budowlanego i opału do gotowania prowadzi do dalszego niszczenia naturalnej równowagi lokalnych ekosystemów. Organizacja ODESAR współpracuje z rodzinami rolniczymi w San Dionisio, wspierając je w adaptowaniu się do konsekwencji zmian klimatu. Jednocześnie jej lokalni pracownicy szkolą drobnych rolników i rolniczki w stosowaniu zrównoważonych praktyk rolniczych, które chronią środowisko, a zarazem pomagają zapewnić lokalnym społecznościom wystarczającą ilość żywności.

Rolnicy w Nikaragui budują pola tarasowe, które zapobiegają erozji, np. po gwałtownych opadach deszczu.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Zalesianie zboczy w Nikaragui. Dzięki drzewom skąpa woda deszczowa przesiąka lepiej do gleby i nie spływa gwałtownie do doliny.

Działania na rzecz ochrony gleby i zapobiegania katastrofom ODESAR wykorzystuje następujące narzędzia i strategie:

Dywersyfikacja drobnej produkcji rolnej opartej na gospodarstwach rodzinnych Zamiast samej kukurydzy i fasoli drobni rolnicy uprawiają teraz na swoich polach także do dwudziestu różnych rodzajów owoców i warzyw. Większa dywersyfikacja zmniejsza podatność poszczególnych systemów rolniczych na ekstremalne warunki. Systemy upraw, które dostarczają wystarczających plonów, nawet gdy w danym sezonie niektóre rośliny radzą sobie gorzej, mają zdecydowaną przewagę nad uprawami monokulturowymi. Do tego dochodzi hodowla kur i krów. W ten sposób następuje stopniowe przejście z rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne, w którym stosowane są naturalne nawozy i środki ochrony roślin własnej produkcji.

Erozja gleby zostaje powstrzymana na przykład poprzez zastosowanie przeciwerozyjnych rowów, wałów i zabezpieczeń na pochyłym terenie. Te elementy wprowadzane są zbiorowo i na szeroką skalę w przypadku wspólnej ziemi, ale także indywidualnie na małych działkach w odpowiednio dostosowanych formach, takich jak uprawy tarasowe, zwiększona liczba grządek czy kamienne ogrodzenia chroniące uprawy. W ten sposób rolnicy zapobiegają całkowitemu wymyciu żyznej gleby nawet po ulewnych deszczach.

Ponowne zalesianie Zalesianie ma pomóc w przywróceniu i utrzymaniu odpowiedniego stanu ograniczonych zasobów wody. Z tego względu jest ono prowadzone zarówno na dużych obszarach wzdłuż rzek, jak i w pobliżu większych lub mniejszych źródeł oraz studni. W gospodarstwach, z kolei, sadzone są drzew owocowych, które mają pomagać w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego. Na specjalnie wybranych terenach sadzi się także szybko rosnące drzewa na bardzo potrzebne drewno opałowe.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Przekazywanie wiedzy i pozytywnych doświadczeń Metody upraw i technologie dostosowane do zmian klimatu Jednym z celów jest zatrzymanie wystarczającej ilości wody do nawadniania upraw podczas okresów suchych. Używane do tego są proste i odpowiednio zaadaptowane sposoby gromadzenia wody, takie jak przechowywanie i wykorzystywanie deszczówki oraz systemy irygacyjne stosujące nawadnianie kropelkowe41. Prowadzi się także uprawy, które są bardziej zróżnicowane i zajmują niewielkie powierzchnie. Ich zaletą jest małe zapotrzebowanie na ziemię i wodę. Przykładami takiego rolnictwa są uprawa roślin w oponach samochodowych lub stosowanie zasad permakultury.

ODESAR współpracuje z siecią wyszkolonych promotorów zrównoważonej produkcji rolnej i ochrony środowiska. W swoich społecznościach dzielą się oni zdobytą wiedzę i praktycznymi umiejętnościami. W ostatnich latach powstał także ośrodek szkoleniowy, w którym przede wszystkim młodzi ludzi kształcą się na dyplomowanych techników rolnictwa. „To jest nasz ośrodek. Wszyscy pomagaliśmy go budować, a teraz on pomaga przede wszystkim naszym dzieciom. Otrzymują tu bezpłatne szkolenia i już teraz mają więcej wiedzy rolniczej i praktycznego doświadczenia, niż my starzy mieliśmy kiedykolwiek.” (Luz Idalia, drobny rolnik z El Corozo w gminie San Dionisio)

Zakładanie banków nasion Kluczowym elementem jest również zachowanie rodzimych nasion, które są lepiej przystosowane do lokalnych warunków, a zatem bardziej odporne niż wysokowydajne odmiany. Aby zapewnić wystarczający dostęp do rodzimych odmian, tworzone są banki nasion, w których są one regularnie reprodukowane. Dzięki temu drobni rolnicy i rolniczki stają się niezależni od często drogich nasion hybrydowych, a przede wszystkim od nasion genetycznie modyfikowanych, których reprodukcja we własnym zakresie nie jest możliwa.

Rolnicy i rolniczki w Nikaragui dostarczają wodę swoim roślinom wykorzystując nawadnianie kropelkowe.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Drobny rolnik Mercedes Menchu z Susulí w gminie San Dionisio w Nikaragui opowiada o działaniach organizacji ODESAR.

Mercedes Menchu stoi przed swoim domem i wyciągniętą ręką wskazuje góry otaczające wieś Susulí, mówiąc: „To jest mój dom.” Wokoło rozpościerają się wzgórza pokryte małymi polami kukurydzy. Stoki są tak strome, że uprawianie na nich czegokolwiek wydaje się niemożliwe. Ale pokrytych lasem miejsc jest coraz mniej.

„Przed trzydziestu laty prawie wszystkie stoki były pokryte lasem” , wyjaśnia Mercedes Menchu. Jednak zaczęto na dużą skalę wypalać je pod uprawy. Wylesione stoki uległy szybkiej degradacji z powodu ciągłej uprawy kukurydzy i fasoli. Dla Mercedesa niepokojący był również fakt, że w związku z wypalaniem spadł poziom wód gruntowych. „Wiele źródeł i studni wyschło w okolicy, ponieważ woda deszczowa nie może już wsiąkać powoli na stokach, tylko szybko spływa do doliny”, tłumaczy. „To był jeden z powodów, dlaczego natychmiast zgodziłem się na współpracę, kiedy przed laty organizacja ODESAR zaczęła tutaj działać i zaoferowała seminaria na temat ochrony wód gruntowych, ponownego zalesiania oraz rolnictwa ekologicznego. Dzięki ODESAR całkowicie zmieniło się moje życie i wielu innych ludzi z okolicznych społeczności” , kontynuuje.

Łatwo mu uwierzyć, gdy spojrzy się na jego gospodarstwo. Tam, gdzie jeszcze przed kilku laty uprawiał jedynie kukurydzę i fasole, teraz rosną między innymi banany, maniok, pomidory, kawa, pomarańcze i mango. Mercedes Menchu już dawno stał się jednym ze stałych współpracowników organizacji ODESAR. Przez wiele lat pracował jako promotor zrównoważonego rolnictwa oraz wspierał drobnych rolników i rolniczki z okolicznych społeczności w prowadzeniu upraw. „Teraz gdy mamy tutaj wielu dobrze wyszkolonych rolników i rolniczki, a przede wszystkim nowe centrum szkoleniowe, moja praca jako promotor nie jest już konieczna. Dlatego obecnie skupiam się na współpracy z innymi osobami w gminnej komisji ochrony środowiska", wyjaśnia. Na koniec Mercedes Menchu wskazuje na „Barreras Muertas” i „Barreras Vivas” na stokach gór – wały z kamieni lub grube żywopłoty, które spowalniają spływ wody i zapobiegają wymywaniu gleby. „To są wszystko rezultaty naszej wspólnej pracy z ODESAR", mówi z uśmiechem.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Malpaisillo-Larrynaga i Telica – walka o bezpieczeństwo żywnościowe w suchym regionie ze zdegradowanymi glebami Z pomocą organizacji Xochilt Acalt kobiety w Nikaragui uczą się hodowli kóz, która będzie dla nich dodatkowym źródłem utrzymania.

Gminy Malpaisillo-Larrynaga i Telica, leżące w departamencie León, to tereny, na których działa kobiece centrum Xochilt Acalt42. Znajdują się one w tzw. suchej strefie (Zona Seca), w północnozachodniej części Nikaragui, blisko Oceanu Spokojnego. Warunki klimatyczne w regionie podlegają regularnym wahaniom, których konsekwencją jest występowanie okresów suszy. Stwarza to poważne zagrożenie dla tutejszych upraw i jest stałą przyczyną dużych strat finansowych. Z kolei w porze deszczowej możliwe są powodzie, wywoływane zwłaszcza przez huragany. Społeczności wiejskie obu gmin w dużej mierze dotknięte są ubóstwem. Wiele dzieci jest niedożywionych. Tutejsi drobni rolnicy uprawiają głównie kukurydzę, fasolę i sorgo. Dodatkowo wielu z nich posiada kilka sztuk zwierząt hodowlanych, przede wszystkim drób i jedną lub dwie świnie, rzadziej bydło.

Poprawa możliwości wyżywienia swoich rodzin przez rolników i rolniczki jest ważnym celem rozlicznych działań organizacji Xochilt Acalt. Organizacja jest aktywna w 50 społecznościach w obu gminach, w których żyje około 45 tysięcy ludzi. W kwestii poprawy bezpieczeństwa żywnościowego Xochilt Acalt współpracuje z około 1500 kobietami, zwłaszcza w dziedzinie uprawy owoców i warzyw, jak również hodowli zwierząt (głównie kóz i owiec, ale też bydła i kurczaków).

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Mertxe Brosa, członkini zarządu Centrum Kobiet Xochilt Acalt w Malpaisillo w Nikaragui, opowiada o działaniach Centrum.

„Początki były trudne. Przede wszystkim mężczyźni śmiali się z nas, gdy zaczynałyśmy naszą działalność w latach 90-tych ubiegłego wieku. W tamtym czasie staliśmy przed społecznoekologiczną katastrofą. Nasz region został dotknięty podwójnie: najpierw wyniósł się stąd przemysł bawełniany, a następnie pod koniec 1998 roku huragan Mitch spowodował wielkie powodzie, których skutkiem były ogromne zniszczenia. Prawie wszystkie kobiety, z którymi zaczęłyśmy współpracować, były wcześniej zatrudnione przy produkcji bawełny. Z dnia na dzień straciły swoje jedyne źródło dochodu. Musiały przestawić się na zupełnie nowe życie i znaleźć alternatywne sposoby zapewnienia wyżywienia swoim rodzinom. W obliczu niekorzystnych warunków środowiska naturalnego, mogłyśmy zrobić tylko jedno: od początku musiałyśmy łączyć kwestię bezpieczeństwa żywnościowego z adaptacją do zmian klimatu. Nasze ziemie zostały zubożone przez wiele lat monokulturowych upraw bawełny, a działalność rolnicza jest stale zagrożona przez klęski żywiołowe." W centrum działań kobiet z organizacji Xochilt Acalt od początku stały dwie kwestie: dostęp do wody jako kluczowy element potrzebny do życia w regionie zagrożonym suszą oraz poprawa stanu gleb zdegradowanych przez monokultury bawełny.

„Ważne było dla nas, aby ziemia, na której to wszystko miało się dziać, stanowiła własność kobiet. Dlatego na samym początku uzyskałyśmy dla nich tytuły własności. Nie miało bowiem sensu instalowanie infrastruktury zaopatrującej w wodę na gruntach, których własność była niepewna. Potem przy użyciu humusu i nawozów organicznych próbowałyśmy poprawić jakość gleby, która czasami składała się tylko z kamieni i pyłu. Gdy przy tej pracy zobaczyli nas mężczyźni, prawie umarli ze śmiechu. Ale udało nam się. Krok po kroku poprawiłyśmy mikroklimat na naszych polach dzięki posadzonym drzewom, które teraz zapewniają cień, w tym drzewom owocowym dostarczającym żywność, oraz krzewom owocowym i małym grządkom warzywnym. Od początku poświęcałyśmy dużo uwagi zróżnicowanym i odpowiednio dopasowanym sposobom uprawy na małą skalę, które chronią przed całkowitą utratą plonów i nie są tak podatne na zniszczenia jak monokulturowe uprawy na dużych otwartych obszarach. Po ogrodach owocowych i warzywnych zajęłyśmy się hodowlą zwierząt. Głównie skupiłyśmy się na kozach.” Obecnie mięso kozie i inne produkty są sprzedawane przez spółdzielnię utworzoną przez kobiety. Dzięki swoim warzywom, owocom i kozom, kobiety są w stanie nie tylko zapewnić żywność swoim rodzinom, ale także przez cały rok uzyskiwać dochody.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Skuteczna ochrona klimatu ułatwia adaptację do zmian

Najbardziej skuteczną ochroną przed zmianami klimatu jest ich maksymalne unikanie. Aby było to możliwe, światowe emisje gazów cieplarnianych muszą zostać jak najszybciej drastycznie zredukowane – do 2050 roku co najmniej o 85 procent w porównaniu do poziomu emisji z roku 1990.43 Unia Europejska, która aspiruje do roli lidera w walce ze zmianami klimatu, powinna w zna-

czący sposób zwiększyć swoje wysiłki w tym względzie. Wprawdzie przed czasem osiągnęła swój dotychczasowy cel w zakresie ochrony klimatu – redukcję emisji gazów cieplarnianych o 20 procent do 2020 roku, ale od początku cel ten był ustalony na bardzo niskim poziomie. Aby nie przekroczyć ważnego progu wzrostu średniej temperatury na świecie o 2°C, Unia Europejska powinna ograniczyć swoje emisje co najmniej o 55 procent do 2030 roku.44 W sposób trwały można to osiągnąć tylko poprzez całościowe przekształcenie systemu gospodarczego na taki, który nie będzie oparty na nadmiernym wykorzystaniu zasobów kopalnych i wysokich emisjach. Biorąc pod uwagę ograniczenia naszej planety, oznacza to pożegnanie się z iluzją wiecznego wzrostu gospodarczego.

Drobna rolniczka Pastora Flores uprawia między innymi pomidory. Dywersyfikacja upraw jest skutecznym sposobem ochrony przed konsekwencjami zmian klimatu.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Równie ważne jest wspieranie mieszkańców krajów najbardziej dotkniętych skutkami zmian klimatycznych, aby mogli przystosować się do nieuniknionych konsekwencji globalnego ocieplenia. Jest to szczególnie ważne w przypadku ludności wiejskiej w krajach globalnego Południa, której udział w światowej emisji gazów cieplarnianych jest znikomy, a zatem nie ma ona możliwości, aby w znaczący sposób przyczynić się do jej zmniejszenia. Dlatego to przede wszystkim bogate kraje uprzemysłowione, jako główni odpowiedzialni za emisje będące przyczyną zmian klimatu, mają obowiązek wspierania, także finansowo, najbardziej poszkodowanych krajów globalnego Południa. Praca takich organizacji, jak ODESAR i Xochilt Acalt w Nikaragui, są przykładem zrównoważonego podejścia do rolnictwa i produkcji żywności w obliczu zmian klimatycznych, które jednocześnie jest dostosowane do lokalnego kontekstu, uwzględnia potrzeby miejscowej ludności i aktywnie angażuje ją w planowanie, rozwój i wdrażanie projektów. Obie organizacje rozpoczęły pracę nad swoimi projektami w poszczególnych regionach od przeprowadzenia badań z udziałem lokalnych społeczności.

Było to ważne, aby z jednej strony określić problemy i trudności miejscowej ludności, a z drugiej jej potrzeby i możliwości. W ten sposób mogą zostać opracowane odpowiednie strategie rozwoju, w których jednostki i społeczności stają się coraz aktywniejszymi aktorami świadomie kształtowanego procesu rozwoju. ODESAR i Xochilt Acalt zdają sobie sprawę, że jest to jedyna droga do zrównoważonej i skutecznej adaptacji do zmian klimatu. Obie organizacje aktywnie dzielą się swoimi doświadczeniami z innymi organizacjami i rozpowszechniają je w całej Nikaragui. ODESAR realizuje to głównie poprzez własny ośrodek szkoleniowe, do którego przyjeżdżają się szkolić między innymi pracownicy i uczestnicy projektów z innych organizacji.

Aby zapewnić trwałą realizację prawa człowieka do żywności, sektor rolniczy musi być przygotowany na wielorakie negatywne konsekwencje zmian klimatu. Osiągnięcie tego wymaga zasadniczej reorientacji całego systemu rolniczego. Obie organizacje z Nikaragui pokazują swoją pracą, w jakim kierunku powinny iść te zmiany.

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

Drobne rolnictwo jest kluczem

Największy potencjał do osiągnięcia celów, przed jakimi staje produkcja żywności w kontekście zmian klimatu, ma rolnictwo oparte na małych gospodarstwach rodzinnych. W aspekcie społecznym, gospodarczym i ekologicznym jest to najbardziej zrównoważony model wytwarzania wystarczającej ilości żywności, biorący pod uwagę ograniczenia naszej planety i jednocześnie pozwalający zmniejszać ubóstwo na obszarach wiejskich.45 Systemy produkcji oparte na drobnym rolnictwie są niskoemisyjne, ale i stosunkowo pracochłonne, dlatego dają wielu mieszkańcom obszarów wiejskich możliwość zatrudnienia i uzyskania dochodu.

Kobiety sprzedają swoje produkty rolne na targu w Montero w Boliwii. Dostęp do lokalnych rynków pomaga drobnym rolnikom i rolniczkom zarobić na życie.

Jednakże wielu drobnych rolników i rolniczek nie ma obecnie wystarczającego dostępu do wody, ziemi, doradztwa, lokalnych rynków, pożyczek itp. Muszą oni otrzymać większe wsparcie i lepszy dostęp do tych zasobów produkcyjnych, aby móc zapewnić odpowiedni poziom dostaw żywności dla rosnącej populacji dotkniętej konsekwencjami zmian klimatu w krajach globalnego Południa. Silniejsze wsparcie muszą otrzymać zwłaszcza kobiety, ponieważ dzięki temu może poprawić się bezpieczeństwo żywnościowe całych rodzin. Zmiana sytuacji jest w dużej mierze uzależniona od rządów na całym świecie. Powinny one skoncentrować swoje wysiłki na promowaniu środkami publicznymi zrównoważonego i ekologicznego rolnictwa opartego na małych gospodarstwa rodzinnych, tworząc w ten sposób niezbędne warunki dla działalności drobnych rolników i rolniczek.

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

PRZYPISY 1 IPCC (2013): Climate Change 2013. The Physical Science Ba-

sis. [www.climatechange2013.org] 2 Netherlands Environmental Assessment Agency and European Union (2011): Long-Term Trends in Global CO2-Emissions.

15 GRAIN (2011): Food and Climate Change. The Forgotten

Link. [www.grain.org/es/article/entries/4357-food-andclimate-change-the-forgotten-link] 16 Institute for Sustainable Development (2011):

[www.pbl.nl/en/publications/2011/long-term-trend-in-global-

Climate Change and Food Systems Resilience in Sub-Saharan

co2-emissions-2011-report ]

Africa. [www.fao.org/docrep/014/i2230e/i2230e00.htm]

3 Netherlands Environmental Assessment Agency (2013):

Trends in Global CO2-Emissions: 2013 Report. [www.pbl.nl/en/publications/trends-in-global-co2-emissions2013-report] 4 Urhahn, J. (Oxfam) (2012): Verdorrte Felder, leere Teller.

17 IPCC (2007): Agriculture. [www.ipcc.ch/pdf/assessmentreport/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter8.pdf] 18 FAO (2011): Climate Change, Water and Food Security. [www.fao.org/docrep/014/i2096e/i2096e.pdf] 19 UN WomenWatch (2009): Fact Sheet. Women, Gender Equ-

Wie der Klimawandel Ernährungssicherheit gefährdet.

ality and Climate Change.

[www.oxfam.de/publikationen/verdorrte-felder-leere-teller-

[www.un.org/womenwatch/feature/climate_change]

klimawandel-ernaehrungssicherheit] 5 FAO (2013): The State of Food Insecurity in the World.

The Multiple Dimensions of Food Security. [www.fao.org/docrep/018/i3434e/i3434e00.htm] 6 High Level Panel of Experts (HLPE) (2013):

Biofuels and Food Security. [www.fao.org/fileadmin/

20 IPCC (2011): Managing the Risks of Extreme Events and

Disasters to Advance Climate Change Adaptation. [www.ipcc-wg2.gov/SREX] 21 FAO (2011): Climate Change, Water and Food Security. [www.fao.org/docrep/014/i2096e/i2096e.pdf] 22 Oxfam (2013a): Rosnące zagrożenie: zmiany klimatu, żyw-

user_upload/hlpe/hlpe_documents/HLPE_Reports/

ność i walka z głodem na świecie.

HLPE-Report-5_Biofuels_and_food_security.pdf]

[www.dlaklimatu.pl/rosnace-zagrozenie-zmiany-klimatu-

7 FIAN i in. (2012): Der globale Landraub. Die Rolle der

Europäischen Union. [www.fian.de/fileadmin/user_upload/dokumente/shop/Land_ Grabbing/fs2012-11_globLandgrab_EUfinal_screen.pdf] 8 IAASTD (2009): Synthesis Report. Agriculture at a Crossro-

zywnosc-i-walka-z-glodem] 23 Rolnictwo nawadniane deszczem to taki typ rolnictwa, w którym zapotrzebowanie na wodę roślin jest zaspokajane naturalnymi opadami deszczu, a nie sztucznym nawadnianiem. 24 World Bank i in. (b.r.): Policy Brief: Opportunities and Chal-

ads.

lenges for Climate-Smart Agriculture in Africa.

[www.unep.org/dewa/Assessments/Ecosystems/IAASTD/tabi

[www.worldbank.org/en/topic/climatechange]

d/105853/Default.aspx] 9 Smith P. i P. Thornton (2009): Croppers to Livestock Ke-

epers: Livelihood Transitions to 2050 in Africa due to Climate Change. Environmental Science and Policy 12: 427–437. 10 World Bank (b.r.): Poverty and Equity Data. [http://povertydata.worldbank.org/poverty/home] 11 Między innymi susze w Rosji w 2010 roku oraz w Stanach Zjednoczonych w 2012 roku. 12 Willenbockel, D. (2011): Exploring Food Price Scenarios

towards 2030. Oxfam and IDS. 13 GIZ (2012): Themeninfo. Landwirtschaft im Klimawandel. [www.giz.de/fachexpertise/downloads/giz2012-dethemeninfo-landwirtschaft-im-klimawandel.pdf] 14 UNCTAD (2011): Assuring Food Security in Developing Coun-

tries under the Challenge of Climate Change: Key Trade and

25 Brot für die Welt, Germanwatch i Diakonie Katastrophenhilfe (2007): Klimawandel und Ernährungssicherheit. Trends und

zentrale Herausforderungen. [www.germanwatch.org/klima/klimern07.pdf] 26 World Resources Institute (2013): One-Quarter of World’s

Agriculture Grows in Highly Water-Stressed Areas. [www.wri.org/blog/one-quarter-world%E2%80%99sagriculture-grows-highly-water-stressed-areas] 27 Commission on Sustainable Agriculture and Climate Change (2011): Achieving Food Security in the Face of Climate Chan-

ge. [www.ccafs.cgiar.org/sites/default/files/assets/docs/ climate_food_commission-spm-nov2011.pdf] 28 IPCC (2013): Climate Change 2013. The Physical Science Ba-

sis. [www.climatechange2013.org] 29 World Bank (2009): Nicaragua. Country Note on Climate

Development Issues of a Fundamental Transformation of Ag-

Change Aspects in Agriculture.

riculture. [www.unctad.org/en/docs/osgdp20111_en.pdf]

[http://documents.worldbank.org/curated/en/2009/12/12069 237/nicaragua-country-note-climate-change-aspectsagriculture]

ABY NIE ZABRAKŁO PLONÓW

30 Bez uwzględniania emisji ze zmiany sposobu użytkowania gruntów oraz leśnictwa.

43 Oxfam (2008): Climate, Poverty, and Justice. [www.oxfam.org/en/policy/climate-poverty-and-justice]

31 World Resources Institute (b.r.): CAIT 2.0. Climate Data Ex-

44 Oxfam (2013b): Weltklimakonferenz: Hat der Gipfel was ge-

plorer.

bracht? [http://blog.oxfam.de/jan-

[http://cait2.wri.org/wri/Country%20GHG.missions?indicator

kowalzig/weltklimakonferenz-hat-gipfel-gebracht]

=Total%20GHG%20Emissions%20Excluding%20LUCF&indica

45 Coraz więcej badań potwierdza potencjał produkcyjny drob-

tor=Total%20GHG%20Emissions%20Including%20LUCF&ye

nego rolnictwa. Zobacz na przykład dwa reprezentatywne ra-

ar=2010&chartType=geo]

porty agend ONZ:

32 Globalny Wskaźnik Zagrożenia Klimatycznego (Climate Chan-

UNEP (2011): Towards a Green Economy: Pathways to Su-

ge Performance Index) organizacji Germanwatch i CAN poka-

stainable Development and Poverty Eradication.

zuje, jak bardzo poszczególne kraje są dotknięte są przez

[www.unep.org/greeneconomy/Portals/88/documents/ger/ge

ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak powodzie, hura-

r_final_dec_2011/Green%20EconomyReport_Final_Dec2011.

gany, fale upałów itd. Germanwatch i CAN (2013): The Cli-

pdf] oraz

mate Change Performance Index. Results 2014.

UNCTAD (2013): Trade and Environment Review:

[www.germanwatch.org/en/7677]

Wake Up Before it is too Late. [www.unctad.org/en/

33 UNDP (2013): Human Development Report 2013.

PublicationsLibrary/ditcted2012d3_en.pdf]

The Rise of the South: Human Progress in a Diverse World.

Inne bardzo obszerne badanie oceniało wydajność 286 eko-

[www.hdr.undp.org/en/2013-report]

logicznie zrównoważonych projektów rolniczych w 57 krajach

34 FAO (b.r.): Climate Change and Food Security in Nicaragua.

i stwierdziło średni wzrost produkcji rolnej o 79 procent: Pretty i in. (2006): Resource-Conserving Agriculture Incre-

[www.fao.org/climatechange/59732/en] 35 Cathalac, GEF i UNDP (2008): Síntesis Regional.

Fomento de las Capacidades para la Etapa il de Adaptación

ases Yields in Developing Countries. In: Environmental Science and Technology, 40.

al Cambio Climático en Centroamérica, México y Cuba. 36 Marena (2012): Estrategia Adaptación Café y Ganado. [www.magfor.gob.ni/prorural/IMesa2012/Estrategia_ Adaptacion%20Cafe%20y%20Ganado.ppsx] 37 Magfor (2013): Plan de Adaptación a la Varibilidad y el Cam-

bio Climático. [www.magfor.gob.ni/prorural/IIMesa2012/ PlanAdaptacion2013.pdf] 38 Ministerio de Economía Familiar, Comunitaria, Cooperativa y Asociativa (b.r.): Programa Hambre Cero. [www.economiafamiliar.gob.ni/index.php?option= com_content&view=article&id=672&Itemid=228] 39 Więcej informacji o organizacji ODESAR w języku niemieckim na stronie organizacji INKOTA [www.inkota.de/projekte/ nicaragua/selbstorganisation-staerken]. 40 Retière (2011): San Dionisio, Territorio en Crisis Socio-

ecológica, Actuar antes de que sea Demasiado Tarde. 41 Nawadnianie kropelkowe to oszczędna technika nawadniania,

AUTORZY ZDJĘĆ

w której poprzez system węży nawilżane są bezpośrednio korzenie roślin. Technika ta zmniejsza wypłukiwanie składników odżywczych z gleby. 42 Więcej informacji o organizacji Xochilt Acalt na jej stronie w języku hiszpańskim [www.xochiltacaltmalpaisillo.com] lub w języku niemieckim na stronie organizacji INKOTA [www.inkota.de/projekte/nicaragua/frauen-staerken/armutueberwinden/#c3130].

s. s. s. s. s. s. s.

3 Svenja Koch / Oxfam Deutschland 4 Neil Palmer / CIAT 7 i 20 ODESAR 9 Trocaire 13-14 Erika Harzer 15-19 Willi Volks / INKOTA-netzwerk 21 Lisa Söhn

JAK MIESZKAŃCY NIKARAGUI PRZYSTOSOWUJĄ ROLNICTWO DO ZMIAN KLIMATU

Publikacja powstała w ramach międzynarodowej kampanii „ClimATE Change”, która w Polsce realizowana jest przez Polską Zieloną Sieć pod nazwą „Klimat dla rolników”. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat powiązań między zmianami klimatu a rolnictwem oraz zwiększanie społecznego poparcia dla zrównoważonego rolnictwa jako najlepszej odpowiedzi na wyzywania klimatyczne w kontekście produkcji żywności i ochrony zasobów naturalnych. Partnerami w projekcie są organizacje pozarządowe z Niemiec, Włoch i Malty.

Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć ul. Sławkowska 12 31-014 Kraków tel./fax 12 431 28 08 wyzywic.swiat@zielonasiec.pl www.zielonasiec.pl www.dlaklimatu.pl www.globalnepoludnie.pl

www.inkota.de

www.cospe.org

www.kopin.org

www.regione.marche.it

www.contrattoacqua.it

www.aiab.it

24 Data wydania polskiego tłumaczenia: grudzień 2014

Dokument został zrealizowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Za jego treść odpowiada Polska Zielona Sieć oraz jej partnerzy w żadnym stopniu nie ABY i NIE ZABRAKŁO PLONÓW może być on postrzegany jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.