ROLNICTWO I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W NIGRZE
Wstęp Pod względem PKB per capita Niger plasuje się wśród 10 najbiedniejszych krajów na świecie. Jego gospodarka opiera się głównie na produkcji rolnej na własne potrzeby, prowadzonej wzdłuż rzeki Niger w zachodnich regionach kraju. Niezależnie od wysokiego poziomu ubóstwa mieszkańców Niger jest krajem bogatym w uran i minerały kopalne. Krajowe dane dotyczące realizacji Milenijnych Celów Rozwoju (MDG Country Progress Snapshots) 1 wskazują, że Niger poczynił pewne postępy na drodze do osiągnięcia celów nr 1 i nr 7.
1
http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Host.aspx?Content=Data/snapshots.htm
W odniesieniu do celu nr 1, eliminacji skrajnego ubóstwa i głodu, choć odsetek skrajnego ubóstwa w Nigrze zmniejszył się, to jednak nadal utrzymuje się na wysokim poziomie (spadek z 72,8% w 1992 roku do 40,81% w 20011 roku) i jest zbliżony do średniego poziomu w całej Afryce Subsaharyjskiej (46,8% w 2011 roku). Procentowo liczba głodujących w Nigrze spadła z 27,7% w 1991 roku do 9,5% w roku 2015. Te dane dają dość jasny obraz sytuacji mieszkańców Nigru, którą charakteryzuje wysoki poziom ubóstwa i stosunkowo niski poziom głodu. W kontekście celu nr 7, zapewnienia zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych: tereny porośnięte lasami w Nigrze, które i tak były już niewielkie, zmniejszyły się z 1,5% do 1%; dostęp do źródeł wody pitnej uległ poprawie, ale nadal jest niski (58,2% populacji w 2015 roku); odsetek ludności mającej dostęp do odpowiednich sanitariatów rośnie, choć nadal jest bardzo niski; odsetek populacji żyjącej w slumsach pozostaje bardzo wysoki, znacznie powyżej średniej regionalnej. Jednak czysto ilościowe podejście do tych kwestii nie wystarczy, aby pokazać złożoność sytuacji. Konieczne jest włączenie tych danych w bardziej rozbudowaną analizę, uwzględniającą czynniki historyczne i kontekstowe oraz badania terenowe.
Krajowe strategie osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju nr 1 i nr 72 W 2000 roku, przy wsparciu partnerów technicznych i finansowych oraz sektora prywatnego, rozpoczęto w Nigrze szereg reform gospodarczych i strukturalnych, mających na celu zapewnienie trwałego wzrostu. Główny dokument strategiczny, Dokument Strategii Redukcji Ubóstwa (Document de Stratégie de Réduction de la Pauvreté – DSRP), kładzie nacisk na rozwój różnych sektorów, w tym rolnictwa i produkcji rolnej, hodowli zwierząt, zasobów naturalnych, walki z pustynnieniem, działalności mogącej generować zyski ekonomiczne oraz promocji sektora prywatnego, transportu i przemysłu wydobywczego. Dokument strategiczny z roku 2007, Dokument Strategii Przyspieszonego Rozwoju i Redukcji Ubóstwa (Document de Stratégie de Développement Accéléré et de Réduction de la Pauvreté – D/SDRP), wyznaczał za cel wzrost tempa rozwoju procentowo przynajmniej do 7% do 2012 roku. Kolejny dokument, Plan Rozwoju Społeczno-Gospodarczego (Plan de Développement Economique et Social – PDES) i jego część dotycząca rozwoju rolnictwa i suwerenności żywnościowej (Inicjatywa 3N), wprowadzony w życie w 2012 roku, stawia sobie za cel wspieranie tworzenia się klasy średniej i promowanie trwałego rozwoju społeczno-ekonomicznego. Pomimo wszystkich tych inicjatyw Niger był daleki od osiągnięcia Milenijnego Celu Rozwoju nr 1 dotyczącego redukcji ubóstwa, również ze względu na wysoki wzrost demograficzny. Sytuacja była równie trudna w odniesieniu do Milenijnego Celu Rozwoju nr 7. Zamiast zakładanego dwukrotnego zwiększenia liczby obszarów pokrytych lasami przewidywane
Narodowy Instytut Statystyczny Nigru, „Krajowy raport na temat postępów w osiąganiu Milenijnych Celów Rozwoju”, Niger 2012, online: http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/mdg/mdgreports/africa-collection.html 2
2
było ich zmniejszenie o połowę do 2015 roku. Z kolei jeśli chodzi o emisję CO2, nieliczne dostępne dane wskazują na jej wzrost. Oficjalne dane z ostatnich lat pokazują zaangażowanie Nigru w kwestię ochrony różnorodności biologicznej: liczba obszarów chronionych podwoiła się i rozpoczęto wdrażanie wielu krajowych planów (dotyczących rybołówstwa, akwakultury, bioróżnorodności biologicznej i rozwoju zasobów rybnych), choć szanse na ich powodzenie znacznie słabną w obliczu wzrostu demograficznego. Jeśli chodzi o wskaźnik dostępu do ulepszonych źródeł wody, to, jak już wspomniano, pomimo wzrostu wciąż jest on daleki od zadowalającego – tylko niewiele ponad połowa populacji ma dostęp do ulepszonych źródeł wody. Krajowa polityka dotycząca wody i higieny (Politique Nationale de l'Eau et de l’Assainissement), wprowadzona w 2000 roku, jest częścią programów realizowanych w celu osiągnięcia Milenijnego Celu Rozwoju nr 7.
Informacja i ruchy społeczne Po uzyskaniu niepodległości od Francji w 1960 roku i po 30 latach dyktatury Niger rozpoczął w latach dziewięćdziesiątych proces demokratyzacji wraz z wprowadzeniem systemu wielopartyjnego. Jednak proces rozwoju kraju przerywały liczne zamachy stanu (w latach 1996, 1999 i 2010). W 2010 roku została zatwierdzona nowa konstytucja, wprowadzająca półprezydencki system rządów (siódma Republika). Dzisiaj Niger nadal charakteryzuje się wysokim poziomem ubóstwa, zarówno na obszarach wiejskich, jak i w miastach. Gospodarka jest bardzo uzależniona od rolnictwa (głównie w południowych regionach, gdzie nawracające opady deszczu pozwalają na uprawę prosa i sorgo) oraz hodowli bydła (głównie na północy kraju). Niger jest bogaty w paliwa kopalne i zasoby mineralne (żelazo, fosforany, ropa naftowa, węgiel, złoto) i jest piątym krajem na świecie pod względem wydobycia uranu, które jest w rękach francuskiego międzynarodowego koncernu energetycznego Areva. Złoża uranu znajdują się głównie w północnej części kraju (kopalnia odkrywkowa Imouraren 3 jest w 33,5% własnością państwa). Jest to najsłabiej rozwinięty region kraju, zamieszkały głównie przez berberyjski lud Tuaregów, który w ostatnich latach rozpoczął walkę zbrojną przeciwko rządowi w celu uzyskania przynajmniej części dochodów pochodzących z wydobycia uranu. Otwarcie kopalni Imouraren spotkało się z licznymi protestami, zorganizowanymi przez francuskie stowarzyszenia antyjądrowe oraz różne grupy z Nigru, które działają na rzecz przestrzeganie praw człowieka i ochrony środowiska.4
3 4
https://fr.wikipedia.org/wiki/Mine_d'uranium_d'Imouraren http://www.nigrizia.it/notizia/loro-grigio-del-niger
3
Dobre praktyki: przykład z Nigru Projekt „Promowanie produktów lokalnych, aby zapewnić suwerenność żywnościową ludności wiejskiej z miejscowości Bagaroua w regionie Tahoua” Doświadczenie organizacji COSPE i Platformy Rolników z Nigru (Plateforme Paysanne du Niger – PFPN) z ogrodnikami z „Mare” „Mare” w miejscowości Bagaroua to zbiornik wodny, stanowiący bardzo ważny zasób dla rolników tego obszaru. Dzięki niemu ziemia jest tutaj znacznie żyźniejsza, a dodatkowo w zbiorniku żyje też kilka jadalnych gatunków ryb. Jednak zarówno ziemia, jak i zasoby rybne są tutaj od pewnego czasu wykorzystywane zbyt intensywnie i nieodpowiedzialnie.
Realizowany w latach 2011 i 2013 projekt „Promowanie produktów lokalnych, aby zapewnić suwerenność żywnościową ludności wiejskiej z miejscowości Bagaroua w regionie Tahoua”, finansowany przez Hiszpańską Agencję Współpracy Międzynarodowej na rzecz Rozwoju (AECID), miał na celu kształcenie rolników, aby korzystali z nasion ogrodniczych, racjonalnie używali nawozów i zwiększyli swoją wiedzę na temat sposobów ochrony i przetwarzania produktów pochodzących z ogrodów warzywnych. Działania te prowadzono, aby podnieść wartość produkcji lokalnej i tradycyjnej wiedzy oraz by dodatkowo poprawić stan środowiska naturalnego w regionie. Dzięki projektowi ogrodnicy w Bagaroua poprawili swoje umiejętności produkcyjne i zaczęli stosować odpowiednie metody upraw w celu ochrony środowiska. Wśród zrealizowanych działań były: 1. Szkolenie w zakresie technik produkcyjnych związanych z ulepszonymi nasionami; 2. Szkolenie dla producentów w zakresie odpowiednich metod uprawy; 3. Podnoszenie świadomości i szkolenie w zakresie racjonalnego używania środków wspomagających koniecznych do produkcji; 4. Szkolenie w zakresie technik ochrony i przetwarzania produktów pochodzących z ogrodów warzywnych (cebuli, pomidorów, papryki, papryki chili itp.); 5. Wykonanie systemów nawadniania zgodnie z odpowiednimi technikami; 6. Promocja działań monitorujących producentów przez zewnętrznych partnerów. 4
Opis szczegółowy: 1. Szkolenie w zakresie technik produkcyjnych związanych z ulepszonymi nasionami Aby zmierzyć się z problemem dostępu do nasion (dostępność, koszty, jakość itp.), utworzono lokalną grupę producentów nasion. Działanie to zostało przeprowadzone przez Regionalny Ośrodek Badań Rolniczych (Centre Régional de la Recherche Agronomique – CERRA) w Narodowym Instytucie Badań Rolniczych Nigru (Institut National de Recherche Agronomique du Niger – INRAN) w miejscowości Tahoua. Do szkolenia wybrano 16 przedstawicieli różnych okolicznych grup ogrodniczych. Poszczególne etapy działania były następujące: - Identyfikacja grupy pilotażowej rolników (dwóch na wieś), którzy byli gotowi zostać producentami nasion; - Kontrola zgodności z kryteriami technicznymi przez naukowców z CERRA/INRAN z Tahoua i przez zewnętrznych partnerów technicznych (kryteria kwalifikowalności, deklaracja dotycząca upraw, pochodzenia i jakość oryginalnych nasion, kontrola upraw, kontrola jakości nasion wyprodukowanych na danym polu i w laboratorium poprzez pobieranie próbek, certyfikacja, zbiory, pakowanie i przechowywanie); - Szkolenie w zakresie technik prowadzenie szkółek nasiennych (przygotowanie pola, przygotowanie nasion, użycie i rozprowadzania nawozów organicznych i mineralnych, przygotowanie ziemi do siewu, nawadnianie i utrzymanie); - Zgoda i zobowiązanie do współpracy z naukowcami z CERRA/INRAN podczas regularnych wizyt monitorujących i oceniających. Podstawowe szkolenie 16 producentów nasion miało następujący przebieg: Liczba przeszkolonych producentów nasion Metodologia Poruszone tematy
W sumie 16 (dwóch przedstawicieli grup ogrodników z każdej miejscowości nadbrzeżnej). 10 spośród nich uzyskało ministerialny certyfikat. Proces partycypacyjny (teoretyczny i praktyczny, z wizytami terenowymi i demonstracjami) ułatwiający wzajemną naukę. - Proces produkcji nasion (kryteria kwalifikowalności, deklaracja upraw, pochodzenie i jakość oryginalnych nasion, kontrola upraw, kontrola jakości nasion wyprodukowanych na danym polu i wyprodukowanych w laboratorium poprzez pobieranie próbek, certyfikacja, zbiory, pakowanie i przechowywanie) - Szkolenie w zakresie technik prowadzenia szkółki nasiennej (przygotowanie pola, przygotowanie nasion, użycie i rozprowadzania nawozów organicznych i mineralnych, przygotowanie ziemi do siewu, nawadnianie i utrzymanie) - Techniki uprawy ogrodowych produktów warzywnych (cebula, pomidory, papryka chili, piżmian jadalny, czarny pieprz, czosnek i sałata) 5
- Prewencyjne metody kontrolowania szkodników gleb przed siewem lub sadzeniem (solaryzacja gleby, dyfuzja i włączenie suchych liści miodly indyjskiej) - Przygotowanie pestycydów z proszku z nasion miodly indyjskiej, ekstraktu wodnego, oleju i nasion miodly indyjskiej - Przygotowanie ekstraktu wodnego z liści tytoniowych - Przygotowanie ekstraktu wodnego z papryki chili - Przygotowanie ekstraktu wodnego z ząbków czosnku - Zastosowanie wyżej wymienionych produktów (dawka, metody rozcieńczania, organizmy docelowe) Ostatnim etapem były wizyty monitorujące i kontrolne przeprowadzane przez INRAN z Tahoua. W całe działanie trwające 4 miesiące (od połowy grudnia do połowy kwietnia) zaangażowano wszystkich 16 rolników, którzy przeszli szkolenie. Na koniec działania tylko 10 z 16 producentów nasion z powodzeniem ukończyło kurs. Pozostałych 6 będzie można uznać oficjalnie za producentów nasion, gdy dokończą szkolenie. 2. Szkolenie dla producentów w zakresie odpowiednich metod uprawy Następnie przeprowadzono szereg szkoleń z większością członków 10 organizacji ogrodniczych z Bagaroua, aby zwiększyć ich umiejętności. Ostatecznie liczba ogrodników i rolników, którzy wzięli udział w szkoleniach przekroczyła o 5% przewidywaną liczbę uczestników (209 osób zamiast 200).
Szkolenia te skupiały się głównie na następujących tematach: rolnictwo ekologiczne, odpowiednie metody uprawy, racjonalne wykorzystanie środków wspomagających uprawy oraz ulepszonych nasion. 6
W szczegółach przeprowadzone szkolenia miały następującą strukturę: Tematy i treść
- Odpowiednie metody uprawy (odmiany cebuli); - Odpowiednie metody uprawy (odmiany pomidorów); - Odpowiednie metody uprawy (odmiany czosnku); - Odpowiednie metody uprawy (odmiany piżmianu jadalnego); - Odpowiednie metody uprawy (odmiany ziemniaków). Szczególną uwagę zwrócono na odmiany uprawiana lokalnie, ze względu na ich wartość gospodarczą i łatwiejsze pozycjonowanie na rynku. Szkolenia zajęły się także kwestiami racjonalnego używania środków wspomagających uprawy, ze szczególnym naciskiem na mikrodawkowanie, oraz stosowanie metod rolnictwa ekologicznego, takich jak przygotowanie roztworów wodnych z miodly indyjskiej, tytoniu oraz papryki chili.
3. Podnoszenie świadomości i szkolenie w zakresie racjonalnego wykorzystania środków wspomagających produkcję Na późniejszym etapie zespół projektowy, przy udziale mediatorów terenowych oraz delegatów administracji Bagaroua, zorganizował szereg spotkań i podnoszące świadomość „wizyty” skierowane do rolników na temat racjonalnego stosowania środków wspomagających uprawy, takich jak nawozy sztuczne i pestycydy. Oprócz tych spotkań, adresowanych do ogółu społeczeństwa, rolnicy mogli też zwracać się do zewnętrznej Służby Technicznej ds. Rolnictwa i Ochrony Środowiska podczas wizyt monitorujących i kontrolnych. W czasie spotkań zajęto się też kwestiami zanieczyszczenia zbiornika wodnego „Mare” i jego konsekwencjami dla rybołówstwa, pojenia zwierząt, podlewania roślin i nawadniania gruntów oraz ogólnie zdrowia ludzi.
7
4. Szkolenie w zakresie technik ochrony i przetwarzania plonów z ogrodów warzywnych (cebuli, pomidorów, papryki, papryki chili itp.) Zgodnie z analizą przeprowadzoną przez lokalną organizację rolniczą, wszystkie grupy ogrodnicze na tym terenie są grupami mieszanymi. Dlatego też, w celu zintensyfikowania wzmacniania umiejętności kobiet z każdej wsi, przeszkolono 68 członków (48 ogrodników oraz 20 przedstawicieli kooperatyw i grup ogrodniczych) w zakresie technik związanych z uprawą i przetwarzaniem produktów z ogrodów warzywnych. Początkowo przewidywano udział łącznie tylko 30 osób. Szkolenie przeprowadzono w pięciu miejscach przy wsparciu konsultanta z organizacji NIGTECH5 z Tahoua, specjalizującej się w produkcji urządzeń do przetwarzania produktów z ogrodów warzywnych. 5. Wykonanie systemów nawadniania zgodnie z technikami odpowiednimi dla danego terenu Działanie przeprowadzono w kilku etapach: - Renowacja/wykop studni z PCV dla ogrodów warzywnych Aby zapewnić komplementarność z poprzednimi działaniami realizowanymi przez organizację COSPE, wybrano 5 wiosek nadbrzeżnych, w których nie miały jeszcze miejsca żadne inwestycje. Kopanie studni zaplanowano na miesiąc maj, tak aby było to najbardziej skuteczne. W ten sposób ominięto problem fałszywych warstw wodonośnych. Wykopy miały miejsce w czasie, gdy warstwa wodonośna była na swoim rzeczywistym poziomie, czyli na głębokości 9-11 metrów. Wykorzystano także lokalne doświadczenie i wiedzę oraz poddano inspekcji istniejące już na tym terenie kanały. Szczegółowy rozkład 33 studni PCV przedstawia poniższa tabela:
5
Wioski/Miejsca
Planowana liczba studni
Liczba wykonanych studni
Ambaboura
9 (renowacja)
9 (odnowionych)
Tawaye
3 (wykop)
3 (wykopanych)
Dan-doutchi
3 (wykop)
3 (wykopanych)
Kabimawa
6 (wykop)
6 (wykopanych)
Dinkim
6 (wykop)
5 (wykopanych) 1 (nie powiodła się)
Jiga
6 (wykop)
6 (wykopanych)
Razem
33 (planowane)
32 (wykonanych)
Lokalna organizacja specjalizująca się w rozpowszechnianiu technik rolniczych.
8
Do wykonania zadania zaangażowano zespół 8 lokalnych specjalistów od kopania studni we współpracy z miejscowymi ogrodnikami, którzy dobrze znają te tereny. Ta współpraca pozwoliła na zmniejszenie ryzyka niepowodzenia: ostatecznie wykop tylko jednej studni się nie powiódł ze względu na charakter gruntów we wsi Dinkim. - Informowanie i podnoszenie świadomości grup ogrodników na temat znaczenia i roli Komitetów Zarządzania (Committees de Gestion – COGES) w organizacji i zarządzaniu systemami nawadniania Po wykonaniu studni przeprowadzono szereg działań informacyjnych i uwrażliwiających. Poruszona tematyka dotyczyła: Procedur konsultacyjnych wśród członków grup ogrodników celem utworzenia Komitetu Zarządzania terenami ogrodów warzywnych; Roli Komitetu Zarządzania w systemach nawadniania; Praw i obowiązków wspólników w wykorzystaniu systemów nawadniania; Funkcjonowania i struktury lokalnej grupy lub organizacji, która może wykorzystywać tereny ogrodów warzywnych (statut, regulacje wewnętrzne itp.); Instrumentów zarządzania dla dobrego funkcjonowania grupy: protokoły spotkań, działania monitorujące, kasy fiskalne itp.; Warunków i form dostępu do urządzeń należących do grupy (studni, pomp, zestawów narzędzi) dla członków oraz innych użytkowników; Organizacji statutowych spotkań oraz przepisów dotyczących tworzenia i zmieniania Komitetów Zarządzania; Wdrożenia i wzmacniania zdolności/tworzenia 6 nowych Komitetów Zarządzania w kwestiach organizacji i zarządzania systemami nawadniania. 6 nowych Komitetów Zarządzania zostało założonych i przeszkolonych w kwestiach nawadniania terenów, na których wykopano 32 studnie. Na podstawie działań informacyjnych i uświadamiających prowadzonych przez zespół projektowy, aktywizacja 9
Komitetów Zarządzania odbyła się we współpracy ze wszystkimi członkami różnych grup ogrodników. Szkolenie, trwające 6 dni, zostało przeprowadzone przez rolne służby techniczne z miejscowości Bagaroua w dwóch miejscach dla 6 grup ogrodników. W każdej lokalizacji udział wzięły 3 grupy po 18 uczestników. Tym samym z planowanych 30 podmiotów, faktycznie zostało przeszkolonych aż 36 osób. Szkolenia dotyczyły następujących tematów: Organizacji i struktury stowarzyszeń producentów na danym obszarze nawadniania; Praw i obowiązków stowarzyszeń odnośnie wykorzystania danego terenu; Funkcjonowania/struktur zarządu każdej z organizacji wykorzystującej dany teren ogrodów warzywnych (statutu, regulacji wewnętrznych, wszelkich innych umów istotnych dla członków itp.); Instrumentów zarządzania dla dobrego funkcjonowania grup: protokołów spotkań i działań monitorujących, kas fiskalnych itp.; Organizacji statutowych spotkań i przepisów dotyczących tworzenia i zmieniania Komitetów Zarządzania; Zarządzania terenami upraw w zależności od pory roku i systemu nawadniania; Cech systemów nawadniania (korzystania ze studni przez społeczność, urządzeń, przydziału działek itp.); Roli Komitetu Zarządzania w systemach nawadniania; Stosunków istniejących między Komitetami Zarządzania a biurem/zarządem grupy/kooperatywy korzystającej z systemów nawadniania; Różnych instrumentów i technik zarządzania/administrowania nawadnianym terenem (techniki podziału gruntów, nawadnianie itp.); Kampanii ogrodu warzywnego, fazy produkcji, fazy zbioru (marketing, przetwarzanie itp.). 6. Promocja działań monitorujących producentów przez zewnętrznych partnerów Działania w zakresie monitorowania i kierowania producentami (trwające 6 miesięcy) zorganizowano zgodnie z tym, co ustalono w dwóch protokołach sporządzonych wraz z departamentem rolniczym urzędu w Bagaroua. Monitoring i wizyty towarzyszące prowadzone przez zaangażowanych partnerów pozwoliły na promowanie transferu wiedzy dotyczącej technik upraw poprzez ścisły nadzór nad producentami. W szczegółach działania te dotyczyły: Zapewnienia regularnego monitorowania grup ogrodników podczas działań; Zapewnienia doradztwa i wsparcia dla ogrodników we wszystkich fazach prowadzenia upraw i zarządzaniu systemami nawadniania oraz zbiornikiem wodnym „Mare”; Rozwoju wymiany doświadczeń i uczenia się poprzez transfer technologii i wiedzy przez pilotażową grupę rolników; Zapewnienia wsparcia i doradztwa w zakresie metod i technik uprawy; Zapewnienia monitorowania i nadzoru ogrodników w kwestiach związanych na przykład z dostarczaniem nasion. 10
© 2014 COSPE Autorzy: Lorenzo Navone, Cristina Puppo Niniejszy raport to skrócona wersja dokumentu przygotowanego przez organizację COSPE we współpracy z partnerami z Nigru.
Publikacja powstała w ramach międzynarodowej kampanii „ClimATE Change”, która w Polsce realizowana jest przez Polską Zieloną Sieć pod nazwą „Klimat dla rolników”. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat powiązań między zmianami klimatu a rolnictwem oraz zwiększanie społecznego poparcia dla zrównoważonego rolnictwa jako najlepszej odpowiedzi na wyzywania klimatyczne w kontekście produkcji żywności i ochrony zasobów naturalnych. Partnerami w projekcie są organizacje pozarządowe z Niemiec, Włoch i Malty.
Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć www.zielonasiec.pl www.dlaklimatu.pl www.globalnepoludnie.pl
www.inkota.de
www.kopin.org
www.contrattoacqua.it
www.cospe.org
www.regione.marche.it
www.aiab.it
Dokument został zrealizowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Za jego treść odpowiada Polska Zielona Sieć oraz jej partnerzy i w żadnym stopniu nie może być on postrzegany jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.
11