Δυναμικός Πυρήνας
2
3
4
περιεχόμενα
1ο στάδιο -ανάλυση περιοχής
ανάλυση περιοχής μελέτης............................................................................................................7 Κυψέλη- Γεωγραφική θέση.............................................................................................................8 Προσβασιμότητα............................................................................................................................8 Ιστορικά στοιχεία Κυψέλης.............................................................................................................9 Τα προβλήματα της περιοχής μελέτης..........................................................................................10 Πλατείες στην Κυψέλη.....................................................................................................................12 Υπάρχον πράσινο...........................................................................................................................14 Καταγραφή ανάλυσης σε χάρτες.................................................................................................15 χάρτης χρήσεων.............................................................................................................................16 Χάρτης υπαρχόντων πεζοδρόμων..............................................................................................17 Χάρτης κυκλοφορίας.....................................................................................................................18 Κύριες πλατείες στην Κυψέλη.........................................................................................................19
2ο στάδιο -προτάσεις σχεδιασμού
στόχοι...............................................................................................................................................21 Στρατηγική παρέμβασης................................................................................................................22 Βασικές χειρονομίες της πολεοδομικής μας πρότασης..............................................................23
3ο στάδιο -μελέτη εφαρμογής
υλικότητα..........................................................................................................................................31 ανάπλαση πατησίων......................................................................................................................32 αστικός εξοπλισμός........................................................................................................................35 ανάπλαση πλατείας Καραμανλάκη..............................................................................................40
4
5
ανάλυση περιοχής
Ανάλυση-Γενικά στοιχεία
Ανάλυση περιοχής Κυψέλης
Πρόκειται για μια περιοχή στην οποία συνυπάρχουν -άλλοτε αρμονικά, άλλοτε όχι- ετερόκλητα στοιχεία. Συνυπάρχουν γηγενείς, πρόσφυγες και μετανάστες, συνυπάρχει νόμιμη και παράνομη εμπορική δραστηριότητα, και όλα αυτά σε ένα χωρικό πλαίσιο, επίσης αποτελούμενο από διαφορετικά συστατικά στοιχεία, που συγκροτείται από είδη κτηρίων- αναφορών σε ορισμένες -πολύ χαρακτηριστικές για την ελληνική ιστορία- χρονικές περιόδους. Το κέντρο της Αθήνας των 300.000 κατοίκων, την περίοδο του μεσοπολέμου, εκφράζεται έντονα από τα λιγοστά δείγματα μιας αρχιτεκτονικής αποκλειστικά απευθυνόμενης στην αστική τάξη (αθηναϊκά σπίτια με “νεοκλασικίζον” ύφος, διώροφα ή τριώροφα, με εσωτερική αυλή, με δωμάτια υπηρεσίας, πετρόκτιστα, βαμμένα με κεραμιδί ή ώχρα). Το ίδιο κέντρο του 2ου μισού του 20ου αιώνα,της υπερσυσσώρευσης πληθυσμών στα αστικά κέντρα, της 50ετείας της αντιπαροχής, μεταλάσσεται , ακολουθώντας τις ανάγκες της εποχής, και μετατρέπεται σε χώρο ανάπτυξης της κατοικίας καθ’ύψος, κατασκευής των πολυώροφων πολυκατοικιών με στοιχεία του μοντέρνου κινήματος της Ευρώπης, στις οποίες εξασφαλίζονται οι όροι υγιεινής που έλειπαν στο παρελθόν, και μπορεί κανείς να προσαρμόσει την “μοντέρνα” ζωή του (ηλεκτρισμός, θέρμανση κτλ.). Η μετά το ‘85 εποχή του κέντρου έχει να επιδείξει ορισμένες “καινοτομίες” τόσο στον τομέα της οικιστικής συγκρότησης όσο και σε ό,τι αφορά τον τρόπο κατασκευής των κατοικιών. Η πολυπολιτισμικότητα της σύγχρονης κοινωνίας γίνεται εμφανής στο κέντρο της πρωτεύουσας, με τους μετανάστες να συγκροτούν την κατοίκιση και επαγγελματική δραστηριότητά τους σε αυτό, ζώντας “στιβαγμένοι” σε υπόγεια ή μικρά διαμερίσματα πολυκατοικιών, οι οποίες λόγω της επικράτησης των νέων υλικών , και μιας νοοτροπίας ταχύτατης κατασκευής, στερούνται ποιότητας χώρων και αισθητικής. Θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει πως η εν λόγω περιοχή αποτελεί ζωντανή και ομιλούσα ιστορική αναδρομή της αρχιτεκτονικής -συνεπώς- και της κοινωνικής εξέλιξης ολόκληρης της χώρας καθώς επίσης αποτελεί ένα ηθογράφημα των κατοίκων της, ζωντανή μαρτυρία της νοοτροπίας τους, του πολιτισμού και της συνείδησής τους.
Εικόνα 1: Σκίτσο-σημείωση απο την Πατησίων. Στο βάθος είναι διακριτός ο παρθενώνας
7
Ανάλυση-Γεωγραφική θέση
Κυψέλη- Γεωγραφική θέση
Η Κυψέλη είναι συνοικία της Αθήνας στο 6ο δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, με πληθυσμό περίπου 147.500 κατοίκους. Βρίσκεται 1,5 με 3 χιλιόμετρα βόρεια του κέντρου της πρωτεύουσας (Πλατεία Ομονοίας),[1] ανατολικά της οδού Πατησίων και βόρεια του Πεδίου του Άρεως. Κέντρο της είναι Πλατεία Κυψέλης, που επισήμως ονομάζεται Πλατεία Κανάρη. Η Κυψέλη οριοθετείται: - δυτικά από την οδό Πατησίων, - νότια από την οδό Ευελεπίδων, η οποία την χωρίζει από το Πεδίον του Άρεως και την έκταση της πρώην Σχολής Ευελεπίδων, - ανατολικά από την οδό Τζουμαγιάς και τα Τουρκοβούνια, - βορειοανατολικά από την οριογραμμή με τον Δήμο Γαλατσίου(οδοί Κόκκερελ, Γανυμήδου, Στρεψιάδου, Ορίων και Ελληνικού) και - βόρεια από την οδό Αμοργού και τον λόφο Ελικώνος. Κέντρο της Κυψέλης είναι η Πλατεία Κανάρη, κοινώς Πλατεία Κυψέλης, και τα γύρω από αυτήν οικοδομικά τετράγωνα. Κεντρικοί δρόμοι της Κυψέλης και ταυτόχρονα δρόμοι που οδηγούν στην Πλατεία (ή απομακρύνονται από αυτήν, λόγω μονοδρόμησης) είναι οι οδοί Κυψέλης και Σπετσών προς τα νότια, η οδός Βελβενδού προς τα ανατολικά, οι οδοί Εκάτης και Δάφνιδος προς τα βόρεια και οι οδοί Λέσβου και Καλλιφρονά προς τα δυτικά. Δεσπόζουσα θέση στην Κυψέλη έχει ο κατάφυτος, πλατύς πεζόδρομος της οδού Φωκίωνος Νέγρη, κάτω από τον οποίο διέρχεται ρέμα, το οποίο στα μέσα του 20ού αιώνα καλύφθηκε για να δημιουργηθεί αυτός ο πλατύς δρόμος περιπάτου με την πυκνή και ψηλή βλάστηση. Κατά μήκος της οδού, υπάρχουν αρκετές κρήνες και πολλά γλυπτά. Επεκτάσεις της αρχικής Κυψέλης αποτελούν η Νέα Κυψέλη που εκτείνεται έως την συνοικία Γκύζη, και η Άνω Κυψέλη, βόρεια της Νέας Κυψέλης η οποία εκτείνεται έως το Αττικό Άλσος, τον οικισμό «Γεώργιος Παπανδρέου» και τον Δήμο Γαλατσίου.
Εικόνα 2: Αεροφωτογραφία της Κυψέλης
Προσβασιμότητα Από τις οδούς Πατησίων και Κυψέλης και τις πλατείες Κυψέλης και Αμερικής διέρχονται πολλά δρομολόγια λεωφορείων και τρόλλεϋ. Ακόμα οι κάτοικοι της Κυψέλης εξυπηρετούνται από τον σταθμό του ΗΣΑΠ Βικτώρια, ο οποίος βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση. Στην πλατεία Κυψέλης κατέληγε η παλαιά γραμμή 2 του τραμ, που ερχόταν από την Ομόνοια. Δύο νέοι σταθμοί του μετρό της Αθήνας προγραμματίζεται λειτουργήσουν με την δημιουργία της τέταρτης γραμμής του μετρό. Ο σταθμός των Δικαστηρίων θα βρίσκεται επί της οδού Ευελπίδων δίπλα στα δικαστήρια και ο σταθμός της Κυψέλης στην πλατεία Κυψέλης. Εκτός προγραμματισμού, βρίσκεται ο σταθμός Πάρνηθος, στο ύψος των σχολείων της Κόκκερελ.
Εικόνα 3: Φωτογραφία από το σταθμό του ηλεκτρικού Βικτώρια
8
Ανάλυση-Ιστορικά στοιχεία
Ιστορικά στοιχεία Κυψέλης
Η περιοχή της Κυψέλης οριοθετήθηκε διαφορετικά από την σημερινή έννοια το 1908 έπειτα από μελέτη του νομομηχανικού Αθανάσιου Γεωργιάδη. Η ανάπτυξη της περιοχής ως καθαρά αστικής ξεκίνησε την δεκαετία του 1930 με την κατασκευή μονοκατοικιών αλλά και των πρώτων σύγχρονων πολυκατοικιών στην Αθήνα, ταυτόχρονα με την περιοχή του Κολωνακίου, με επιρροές της εποχής όπως το Μπάουχαους και η Αρ Ντεκό. Σύντομα η Κυψέλη έγινε μία από τις αριστοκρατικότερες περιοχές της Αθήνας. Αυτό έδωσε την ώθηση τις επόμενες δεκαετίες του 1950 και του 1960, οπότε και η Κυψέλη ήταν στην ακμή της, στην κατασκευή πολυκατοικιών οι οποίες απευθύνονταν στην αστική τάξη. Επίσης, το γεγονός αυτό ευνοήθηκε από την ύπαρξη του Πεδίου του Άρεως ως πνεύμονα πρασίνου όπως επίσης και από την δενδρόφυτη της οδού Φωκίωνος Νέγρη, η οποία αρχίζει από την οδό Πατησίων και καταλήγει στην Πλατεία Κυψέλης. Οι πολυκατοικίες της Κυψέλης του 1950 και 1960 κατοικούνταν από την αστική τάξη και θεωρούνταν προνομιούχες κατοικίες. Γι’ αυτό τα διαμερίσματά είναι ευρύχωρα και παρέχουν πολλές ανέσεις. Ακόμη, τα καταστήματα που πολλές φορές βρίσκονταν ισογείως των οδών βοήθησαν στην εμπορική ανάπτυξη της Κυψέλης. Εμπορικά κέντρα αποτέλεσαν η πλατεία Κυψέλης, η οδός Πατησίων, η οδός Κυψέλης, η Φωκίωνος Νέγρη και η πλατεία Αμερικής. Παρ’ όλα αυτά η Κυψέλη άρχισε να υποβαθμίζεται από την δεκαετία του 1980, καθώς η Αθήνα είχε ήδη επεκταθεί υπερβολικά. Ακολούθως μειώθηκαν και οι αξίες των διαμερισμάτων αν και ψηλά διαμερίσματα επί της Φωκίωνος Νέγρη μπορούν να πωληθούν σημαντικά ακριβότερα σε σχέση με την υπόλοιπη συνοικία. Αρκετές περιοχές έχουν παραμείνει εμπορικές όπως η πλατεία Κυψέλης και η οδός Φωκίωνος Νέγρη.
Εικόνα 4:Προπολεμική φωτογραφία της Πλατείας Κυψέλης (1925), που στα δεξιά διακρίνεται η Φωκίωνος Νέγρη και στο κέντρο, ο θερινός κινηματογράφος Αττικόν, στην παλιά του θέση.
9
Ανάλυση-Προβλήματα περιοχής
Τα προβλήματα της περιοχής μελέτης
Στη «στιγματισμένη» γειτονιά της Κυψέλης, αναζητήσαμε τα χωρικά προτερήματα και μειονεκτήματα της περιοχής και τα αίτια της αστικής και κοινωνικής αποσύνθεσης. Τα αίτια της υποβάθμισης , εστιάζονται στην υψηλή πυκνότητα του δομημένου περιβάλλοντος, στα μεγάλαύψη των κτιρίων κατά μήκος ιδιαίτερα στενών δρόμων, στην έλλειψη ανοιχτών πράσινων δημόσιων χώρων, στην κατάληψη των πεζοδρομίων από οχήματα, μηχανές και σκουπίδια. Καμία πρόληψη δεν υπάρχει για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, όπως είναι οι ηλικιωμένοι ή άτομα με κινητικά προβλήματα Την εικόνα εγκατάλειψης της περιοχής συμπληρώνουν τα πολλά κενά ή κατεστραμμένα παλαιά κτίρια, τα περισσότερα μεγάλης αρχιτεκτονικής αξίας, καθώς και οι σοβαρές καταστροφές στις δημόσιες υποδομές (δρόμοι, πεζοδρόμια κτλ.).Ολα αυτά τα αστικά προβλήματα δεν συσχετίζονται πραγματικά με την παρούσα κρίση αλλά αφορούν την Κυψέλη, όπως και πολλές άλλες γειτονιές στην Αθήνα, διαχρονικά, ακόμα κι αν εξαιτίας της οικονομικής ύφεσης πιθανώς παίρνουν μεγαλύτερες διαστάσεις. Παρατηρήσαμε δηλαδή, σοβαρά προβλήματα αστικής υποβάθμισης αλλά ανακαλύψαμε και σημαντικές αρετές στη δυναμική του χώρου, στο αστικό και κοινωνικό περιβάλλον, οι οποίες συστηματικά αποσιωπούνται. Πιο συκεκριμένα τα κύρια προβλήματα που συναντώνται στην περιοχή είναι οι αναξιοποίητοι δημόσιοι χώροι, η εγκληματικότητα,το προβληματικό οδικό δίκτυο και η ερήμωση που επικρατεί στο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής.
Αναξιοποίητοι ελεύθεροι χώροι Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περιοχή της κυψέλης έχουν οι πλατείες που υπάρχουν διάσπαρτες μέσα στον αστικό ιστό. Πλατείες που στο παρελθόν αποτέλεσαν πυρήνα μιας γειτονιάς αλλά και χώρο ψυχαγωγίας, εκτόνωσης, κοινωνικής επαφής. Σήμερα λόγω της εγκληματικότητας, της ερήμωσης στην ευρύτερη περιοχή, των προβλημάτων στο σχεδιασμό τους αλλά και στη συντήρηση τους, οι πλατείες αυτές αποτελούν αστικά κενά, που χρησιμοποιούνται από περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες. Παρατηρείται δηλαδή, η μετατροπή των πλατειών αυτών από πυκνωτή κοινωνικών σχέσεων και επαφών σε γκέτο-ειδικά τις νυχτερινές ώρες-άχρηστο και επικίνδυνο για τους κατοίκους. Εγκληματικότητα-Ερήμωση Στην περιοχή της Κυψέλης, τα τελευταία χρόνια, είναι εμφανές ότι επικρατεί η ερήμωση και η παρακμή. Μια κατάσταση που είναι απόρροια των κοινωνικών αλλαγών, της οικονομικής κρίσης και της μη ελεγχόμενης μετανάστευσης. Παρατηρώντας την Κυψέλη, ειδικά τις νυχτερινές ώρες, είναι έκδηλο το αίσθημα του φόβου και της απομόνωσης. Λόγω της συσσώρευσης μεταναστών στην περιοχή αυτή και τη δυσκολία που έχουν στην εύρεση εργασίας, το βιοτικό επίπεδο της ζωής τους είναι εξαιρετικά χαμηλό αγγίζοντας πολλές φορές τα όρια του απάνθρωπου. Το πρόβλημα δηλαδή της ερήμωσης αναλύεται σε πολλά επίπεδα και για να γίνει σωστή πολεοδομική πρόταση θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν όλοι οι παράγοντες που έχουν οδηγήσει στη σημερινή εικόνα της περιοχής αλλά και οι τρόποι για να εξαλειφθούν όλοι αυτοί και να επιτευχθεί η κοινή συνύπαρξη όλων των κοινωνικών ομάδων. Έχοντας βρεθεί σε αδιέξοδο οικονομικό και πνευματικό, που πολλές φορές φτάνει στα όρια της επιβίωσης, μεγάλο ποσοστό αυτών των κοινωνικών ομάδων οδηγείται στην παρανομία (κλοπές, παραεμπόριο, εμπόριο ναρκωτικών) με αποτέλεσμα να γίνονται ανεπιθύμητοι από το περιβάλλον τους και να δημιουργούνται εντάσεις με τους υπόλοιπους κατοίκους.αυτο που συμπαιραναμε ομως, ειναι οτι δεν φαίνεται να είναι υπεύθυνοι για τα αστικά προβλήματα που παρατηρήσαμε». Αντίθετα, η παρουσία τους αποδεικνύεται να είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την αστική, κοινωνική και οικονομική ανάκαμψη της γειτονιάς 10
Εικόνα 5: φωτογραφία απο την πλατεία Αμερικής
Ανάλυση-Προβλήματα περιοχής
Προβλήματα στο οδικό δίκτυο στην Κυψέλη Το περπάτημα στους δρόμους της Κυψέλης και το πέρασμα στους απέναντι δρόμους γίνεται με μεγάλη δυσκολία. Ο δρόμος αποτελεί ένα φράγμα που περιορίζει τις δυνατότητες μιας συνάντησης. Η τυχαία συνάντηση δύο ανθρώπων είναι μια ποιότητα που τείνει να χαθεί για το βιαστικό κάτοικο της Αθήνας. Ο σχεδιασμός όλων των δρόμων έχει αγνοήσει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο , το ρυθμό και την αίσθηση του βήματος. Δυστυχώς σε όλες τις επεμβάσεις μέχρι σήμερα την προσοχή έχουν οι προδιαγραφές του αυτοκινήτου. Οι ανάγκες των ανθρώπων και των πεζών έχουν αγνοηθεί. Επιπρόσθετα η πρόσβαση με τα πόδια με ποδήλατο ή με ΜΜΜ έχει υποτιμηθεί και προωθείται από την καταναλωτική κοινωνία η χρήση των αυτοκινήτων. Το χειρότερο όμως είναι πως σε όλες σχεδόν τις επεμβάσεις, απουσιάζει η οργανωμένη μελέτη για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Ενώ μπορεί να υπάρχουν οι κανονισμοί που επιβάλλουν τον απαραίτητο σχεδιασμό γι’ αυτά τα άτομα, η αλήθεια όμως είναι πως στην περιοχή μελέτης η κίνηση των ΑΜΕΑ δεν εξασφαλίζεται. Τέλος εξαιρετικά σημαντικά είναι η ύπαρξη και διαμόρφωση δρόμων με φιλικό μικροκλίμα. Δρόμοι δηλαδή που προσφέρουν δροσιά όταν κάνει ζέστη και ζεστασιά όταν κάνει κρύο. Για να συμβεί αυτό βέβαια πρέπει να ληφθούν βιοκλιματικά κριτήρια στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στην επιλογή της φύτευσης. Εικόνα 6:Σκίτσο-σημείωση απο το “φράγμα” που δημιουργεί η οδός πατησίων
Εικόνα 7:Η παραβατικότητα και η εγκληματικότητα είναι ένα από τα
κύρια προβλήματα της περιοχής μελέτης
11
Ανάλυση-πλατείες στην Κυψέλη
Πλατείες στην Κυψέλη Κατά την ανάλυση της περιοχής, ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στις πλατείες που διαμορφώνουν το χαρακτήρα της κυψέλης καθώς αποτελούν αστικά κενα μέσα στον πυκνοδομημένο ιστό της. Παρουσιάζεται η ανάλυση πλατειών με διαφορετικό μεταξύ τους χαρακτήρα, που πιστεύουμε ομως, πως αντιπρωσοπεύουν τις περισσότερες πλατείες\αστικά κενά της περιοχής, είτε λόγω γεωγραφικής θέσης, ειτε λόγω επισκεψιμότητας ,ειτε λόγω σχεδιασμού.Οι πλατείες αυτές είναι: Πλατεία Κυψέλης: Η πλατεία Κυψέλης αποτελεί το κέντρο της συνοικίας της Κυψέλης και ονομάζεται επισήμως πλατεία Κανάρη. Αποτελεί σημείο συνάντησης των πολιτών καθώς βρίσκεται στην καρδιά της αγοράς της περιοχής, λειτουργεί δυναμικά ως χώρος δράσης των πολιτών καθώς αποτελεί απόληξη της Φωκίωνος Νέγρη στην οποία συγκεντρώνονται χώροι εστίασης και αναψυχής. Χρησιμοποιείται κυρίως της πρωινές και απογευματινές ώρες τις ημέρας καθώς ο ανεπαρκής φωτισμός της τις νυχτερινές ώρες αποτρέπει τους πολίτες να την επισκεφτούν. Σε αντίθεση με το πεζόδρομο της Φωκίωνος Νέγρη που λόγω της ύπαρξης των καταστημάτων έχει περισσότερη κίνηση και μετά τη δύση του ηλίου. Πλατεία Αμερικής: Η πλατεία Αμερικής αποτελεί ακόμα μία γνωστή πλατεία της συνοικίας της Κυψέλης. Έχει ικανοποιητικό μέγεθος και βρίσκεται σε περιοχή που υπερισχύει η κατοικία. Ισχυρό όριο της συγκεκριμένης πλατείας αποτελεί η οδός Πατησίων. Η όχληση και ο θόρυβος της συγκεκριμένης οδού αποτρέπουν τους πολίτες να χρησιμοποιήσουν την πλατεία, καθώς νιώθουν εκτεθειμένοι στο θόρυβο και στην έντονη κίνηση των αυτοκινήτων. Τις πρωινές ώρες παρατηρείται μικρή χρήση της πλατείας από πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας που απολαμβάνουν ένα περίπατο και επικοινωνούν.
Εικόνα 8:Σκίτσο της πλατείας Αμερικής απο την Πατησίων 12
Εικόνα 9: Σκίτσο-σημείωση από την πλατεία Αμερικής(τομή,κάτοψη,προοπτικό)
Ανάλυση-πλατείες στην Κυψέλη
Πλατεία Καραμανλάκη: Η πλατεία Καραμανλάκη βρίσκεται σε μία ήσυχη γειτονιά της Κυψέλης. Γύρω από την πλατεία αναπτύσσονται πολυκατοικίες με κύρια χρήση την κατοικία. Η πλατεία αποτελεί πυρήνα συγκέντρωσης των πολιτών της συγκεκριμένης γειτονιάς οι οποίοι την χρησιμοποιούν ως προέκταση του μικρού μπαλκονιού τους. Ιδιαίτερη κίνηση παρατηρείται της απογευματινές ώρες που παιδιά διαφόρων ηλικιών παίζουν και συνυπάρχουν αρμονικά με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας που χαλαρώνουν στα δημόσια υπαίθρια καθιστικά. Η έντονη ζωή στη συγκεκριμένη πλατεία αποτελεί απόρροια της μικρής κίνησης οχημάτων στους δρόμους περιμετρικά της.
Το φαινόμενο της Φωκίωνος Νέγρη Και ενώ μιλάμε για ερήμωση, παρακμή και γκετοποίηση της Κυψέλης σε ορισμένα σημεία, εξαίρεση αποτελεί η πλατείαπεζόδρομος της Φωκίωνος Νέγρη. Μια γραμμική πλατεία στην καρδιά της Κυψέλης που ενώνει την πλατεία Κυψέλης με την οδό Πατησίων. Μια πλατεία που λόγω της μορφής της, της τοποθεσίας της και των χρήσεων ψυχαγωγίας και εστίασης που έχει εκατέρωθεν σφύζει από ζωή τόσο τη μέρα όσο και τη νύχτα που η υπόλοιπη Κυψέλη είναι σχεδόν έρημη. Διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, ηλικίες χρησιμοποιούν αυτή την πλατεία με ποικίλους τρόπους αποδεικνύοντας πως η ανάγκη χρήσης των δημόσιων χώρων για εκτόνωση υπάρχει, και λόγω της οικονομικής κρίσης ίσως είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Αυτή λοιπόν η αντίθεση μεταξύ Φωκίωνος Νέγρη και των υπόλοιπων πλατειών στην Κυψέλη έχει μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελεί πρόκληση για την πολεοδομική μελέτη. Για το πώς δηλαδή θα επιτευχθεί η ειρηνική συμβίωση των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, θα σταματήσει η ερήμωση και θα παρακινηθούν ξανά οι κάτοικοι να βιώσουν το δημόσιο χώρο, αναπαράγοντας την εικόνας της Φωκίωνος Νέγρη γεμάτη ζωή σε όλη την Κυψέλη.
Εικόνα 10: Σκίτσο-σημείωση από την πλατεία Καραμανλάκη (τομή,κάτοψη,προοπτικό) 13
Ανάλυση- υπάρχον πράσινο
Υπάρχον πράσινο
Το πράσινο που υπάρχει ήδη στην ευρύτερη περιοχή της Κυψέλης είναι γραμμικό πράσινο κατά μήκος των πεζοδρομίων από φυλλοβόλα δέντρα, καθώς και συγκεντρωμένο πράσινο με συστάδες δέντρων σε πλατείες. Πιο συγκεκριμένα , στις οδούς Πατησίων, Κύπρου και σε άλλες μικρότερες κάθετες στην Πατησίων οδούς υπάρχει ήδη γραμμικό πράσινο κατά μήκος των στενών πεζοδρομίων με πυκνότητα ανά 10 περίπου μέτρα . Το είδος των δέντρων που χρησιμοποιούνται στην πλειοψηφία είναι σοφόρες που αποτελούν φυλλοβόλα δέντρα. Το χειμώνα που ρίχνουν τα φύλλα τους η ακτίνες του ήλιου φτάνουν μέχρι και τους πρώτους ορόφους των ψηλών πολυκατοικιών και τους ζεσταίνουν ενώ τους καλοκαιρινούς μήνες προσφέρουν δροσιά τόσο στο ίδιους τους κατοίκους των διαμερισμάτων όσο και στους περαστικούς που απολαμβάνουν ένα περίπατο στη πόλη. Για τους παραπάνω λόγους το ήδη υπάρχον γραμμικό πράσινο διατηρείται και στα νέα πεπλατυσμένα πεζοδρόμια και συμπληρώνει την ολική ενότητα της παρέμβασης μας. Στην περιοχή της Φωκίωνος Νέγρη υπάρχει ήδη έντονη φύτευση με διαδρόμους από κυβόλιθους καθώς και υπαίθριακαθιστικά σύνολα τα οποία διατηρούνται και ενισχύονται με συμπληρωματική φύτευση, όπως και στα υπόλοιπα σημεία παρέμβασης που θα αναφερθούν παρακάτω.
Εικόνα 11: χάρτης αποτύπωσης πρασίνου
Εικόνα 12: φωτογραφία της φύτευσης απο τη Φωκίωνος Νέγρη. 14
Καταγραφή ανάλυσης σε χάρτες
15
χάρτης χρήσεων
16
υπάρχοντες πεζόδρομοι
17
Χάρτης κυκλοφορίας
18
κύριες πλατείες στην Κυψέλη
19
20
Στόχοι
Στόχοι: -Κατάργηση αστικής ασυνέχειας -Επαναφορά χαρακτήρα γειτονιάς -Ενίσχυση πρασίνου στην πόλη -Αφομοίωση κοινωνικών ομάδων
Εικόνα 13
21
Στρατηγική παρέμβασης
Στρατηγική παρέμβασης Μετά τη συστηματική καταγραφή και ανάλυση ορισμένων χαρακτηριστικών της περιοχής, όπως αυτά παρουσιάστηκαν στις προηγούμενες σελίδες εντοπίστηκαν οι εξής ενδιαφέρουσες προς επεξεργασία συνθήκες. Η αστική ασυνέχεια που δημιουργεί η οδός Πατησίων και απομονώνει τις δύο περιοχές εκατέρωθεν της, επηρεάζει την εξέλιξη τους, αποτελεί για μας πρόκληση ώστε να δημιουργήσουμε τις κατάλληλες συνθήκες -με νέο σχεδιασμό- που θα επιφέρει την κατάργηση αυτής της ασυνέχειας. Έπειτα, η μεγάλη παρουσία χώρων που έχουν περιέλθει σε αχρησία, είτε λόγω της παλαιότητας, και της μη ικανοποιητικής συντήρησής τους είτε για λόγους οικονομικούς (διακοπή ενοικίασης) καθώς και εντελώς κενών, άκτιστων χώρων, αμέσως γεννά την ανάγκη αξιοποίησής τους με άξονα τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της περιοχής. Σε συνδυασμό με τα παραπάνω παρατηρήθηκε συγκέντρωση υποδομών κοινωνικής πρόνοιας, οι χώροι στέγασης των οποίων ίσως να μην επαρκούν σε ότι αφορά την καλύτερη λειτουργία τους και τη μέγιστη δυνατή κοινωνική προσφορά τους. Τέλος, το δίκτυο της υπάρχουσας κυκλοφορίας είναι τέτοιο, που μόλις ένα ελάχιστο τμήμα του διατίθεται στον πεζό, με εμφανή την επικράτηση του ΙΧ αυτοκινήτου, ακόμα κι αν η συγκοινωνιακή σύνδεση της περιοχής -λόγω του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και των αστικών λεωφορείων- με άλλες περιοχές είναι πολύ καλή. Με άξονα όλα τα παραπάνω και με μια διάθεση ενίσχυσης των κοινωνικών δομών σε μια περιοχή όπως η Κυψέλη , στην Εικόνα 14 οποία τα κοινωνικά, πολιτιστικά και φυλετικά χαρακτηριστικά των κατοίκων της ποικίλλουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δημιουργούν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και εχθρικές διαθέσεις, προτείνεται μια παρέμβαση εστιασμένη στα κοινωνικά προβλήματα, κάνοντας χρήση ωστόσο εργαλείων μετασχηματισμού του χώρου, της πόλης. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά εστιάσαμε στην Πατησίων, αφού αποτελεί φράγμα για την επίτευξη της αστικής συνέχειας. Η μεγάλη κίνηση που τη χαρακτηρίζει καθημερινά καθώς και το μεγάλο πλάτος της ,την καθιστούν δρόμο ταχείας κυκλοφορίας. Για το λόγο αυτό προτείνεται η μείωση των λωρίδων κυκλοφορίας και η διαμόρφωση μίας πράσινης διαδρομής που θα περιλαμβάνει ζώνη φύτευσης ως διαχωριστικό απ’ την όχληση των αυτοκινήτων, ποδηλατοδρόμο, πλατύ πεζοδρόμιο και χώρους στάσεις με υπαίθρια καθιστικά σύνολα με στόχο την ένωση της πλατείας Ομονοίας- Αρχαιολογικό Μουσείο –Πεδίον του Άρεως –Κυψέλη. Από την ανάλυση διαπιστώθηκε πως η αστική ασυνέχεια που δημιουργεί η Πατησίων επιβεβαιώνεται απ’ την καταγραφή των χρήσεων γης. Αυτό το οποίο προτείνεται μέσα απ’ τη στρατηγική παρέμβασης, μας είναι δοθούν απ ‘την τοπική αυτοδιοίκηση συγκεκριμένα κίνητρα και περιορισμοί προκειμένου να μην υπάρχουν ίδιες χρήσεις εκατέρωθεν της οδού –φράγματος- Πατησίων. Με αυτή η ενέργεια, που υπάρχει δηλαδή συμπληρωματικότητα στις χρήσεις εκατέρωθεν της Πατησίων, σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση που προτείνεται γι αυτήν, θα συνεισφέρει στην επαναφορά της αστικής συνέχειας και της μείωσης των αντιθέσεων μεταξύ των δύο πλευρών της οδού. Αυτό το οποίο είναι εμφανές για την περιοχή μελέτης, είναι η απουσία της ύπαρξης του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχής. Έτσι μέσα από τις παραπάνω ενέργειες στοχεύουμε στην επαναφορά του χαρακτήρα της γειτονιάς στη ευρύτερη περιοχή της Κυψέλης.
22
Βασικές χειρονομίες της πολεοδομικής μας πρότασης
23
Πολεοδομική πρόταση Κατάργηση αστικής ασυνέχειας
Πατησίων: Αρχικά εστιάσαμε στην Πατησίων, αφού αποτελεί φράγμα για την επίτευξη της αστικής συνέχειας. Η μεγάλη κίνηση που τη χαρακτηρίζει καθημερινά καθώς και το μεγάλο πλάτος της ,την καθιστούν δρόμο ταχείας κυκλοφορίας. Για το λόγο αυτό προτείνεται η μείωση των λωρίδων κυκλοφορίας από έξι σε τέσσερις και η διαμόρφωση των δύο πεζοδρομίων εκατέρωθεν της οδού, καθώς και η μετατροπή των δύο λωρίδων σε ποδηλατοδρόμο, ζώνη φύτευσης ως διαχωριστικό απ’ την όχληση των αυτοκινήτων , επαρκές πεζοδρόμιο την ένωση ομόνοια- Αρχαιολογικό Μουσείο –Πεδίον του Άρεως –Κυψέλη. Συγκεκριμένα προτείνεται η οδός Πατησίων να έχει τέσσερις λωρίδες για τα αυτοκίνητα (δύο ανά κατεύθυνση) εκ των οποίων οι 2 θα είναι αποκλειστικά για τα λεωφορεία. Παράλληλα σχεδιάζεται ποδηλατόδρομος δύο κατευθύνσεων, επεκτείνεται το πεζοδρόμιο από τη πλευρά της Πατησίων που συνορεύει με τον Πεδίον του Άρεως και του αρχαιολογικού Μουσείου, περιλαμβάνεται ζώνη φύτευσης και αστικός εξοπλισμός για σημεία στάσης. Επίσης προκειμένου να γεφυρώσουμε τις περιοχές εκατέρωθεν της Πατησίων ,δώσαμε ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο και στα σημεία, που οι πεζόδρομοι διαπερνούν την Πατησίων. Στα σημεία αυτά υπάρχει υπερυψωμένο έδαφος και μείωση στο πλάτος των δρόμων που αναγκάζει τα οχήματα να μειώσουν την ταχύτητά τους.
Δίκτυο πεζοδρόμων Για να αντιμετωπίσουμε την αστική ασυνέχεια που δημιουργεί το φράγμα της πατησίων, αλλά και την ερήμωση που επικρατεί σε μεγάλο μέρος της περιοχής μελέτης,εκτός απο τον επανασχεδιασμό της πατησίων, προτείνεται ο σχεδιασμός και η υλοποίηση ενός δικτύου πεζοδρόμων. Αυτό το δίκτυο θα ενωποιεί τις πλατείες που υπάρχουν διάσπαρτες στην Κυψέλη,με τα κτήρια πολιτισμού,τα αστικα κενά και τα άλλα σημεία τοπικού ενδιαφέροντος. Με αυτό τον τρόπο θα δημιουργηθούν πεζόδρομοι που θα χρησιμοποιούνται από τους κατοίκους στην καθημερινότητα τους διευκολύνοντας και επιτυγχάνοντας ετσι την εκτόνωση τους στο δημόσιο χωρο. Αυτή η χειρονομία σε συνδυασμό με την ανάπλαση των πλατειών και τη συμπληρωματικότητα των χρήσεων εκατέρωθεν της πατησίων, θα οδηγήσει σε 2 έμμεσα αποτελέσματα. Πρώτον μέσα σε αυτό το δίκτυο πεζοδρόμων θα υπάρχουν πλατείες-πυρήνες που θα σφίζουν απο ζωή όλη τη διάρκεια της μέρας, περιορίζοντας τη σημερινή αίσθηση ερήμωσης.Δεύτερον, οι άνθρωποι για να ικανοποιησουν τις ανάγκες τους , θα χρειάζεται να διασχίζουν την πατησίων και να κινούνται στους πεζοδρόμους, εξασφαλίζοντας τη συνεχή παρουσια ανθρώπων στο δίκτυο αυτο, καταπολεμώντας έτσι και την αίσθηση φόβου που κυριαρχεί σε πολλους δρομους της περιοχής σήμερα
χάρτης δικύου πεζοδρόμων
24
25
Πολεοδομική πρόταση
Συμπληρωματικότητα χρήσεων
Απ’ την ανάλυση διαπιστώθηκε πως η αστική ασυνέχεια που δημιουργεί η Πατησίων επιβεβαιώνεται απ’ την καταγραφή των χρήσεων γης. Ίδιες χρήσεις γης (π. χ φούρνοι, σουπερ μάρκετ ,καταστήματα με τα ίδια εμπορεύματα κ.λπ.) συναντώνται εκατέρωθεντης Πατησίων. Αυτό το οποίο προτείνεται μέσα απ’ τη στρατηγική παρέμβασης, μας είναι δοθούν απ ‘την τοπική αυτοδιοίκηση συγκεκριμένα κίνητρα και περιορισμοί προκειμένου να μην υπάρχουν ίδιες χρήσεις εκατέρωθεν της οδού –φράγματος- Πατησίων, αλλά στην καθημερινότητα οι κάτοικοι να χρειάζεται να μετακινούνται και στις δύο πλευρές της, για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Συγκεκριμένα , αυτό το οποίο προτείνεται μέσα απ’ τη στρατηγική παρέμβασης μας, είναι δοθούν απ ‘την τοπική αυτοδιοίκηση συγκεκριμένα κίνητρα και περιορισμοί προκειμένου να μην υπάρχουν ίδιες χρήσεις εκατέρωθεν της οδού –φράγματοςΠατησίων, αλλά στην καθημερινότητα οι κάτοικοι να χρειάζεται να μετακινούνται και στις δύο πλευρές της, για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Πιο αναλυτικά, βρίσκουμε από την μία πλευρά της οδού σχολικά συγκροτήματα που θα λειτουργούν τις πρωινές ώρες, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούμε μία ζώνη εκπαίδευσης ( ροντιστήρια) που θα λειτουργούν τις απογευματινές ώρες. Με τον ίδιο τρόπο τοποθετούμε τις χρήσεις του τοπικού και υπερτοπικού εμπορίου εκατέρωθεν τις κεντρικής οδού- Πατησίων. Τέλος,τοποθετούμε τις χρήσεις αναψυχής και εστίασης στην Φωκίωνος Νέγρη με σκοπό να τονίσουμε την κίνηση των πολιτών καθ΄όλη την διάρκεια της ημέρας. Η συμπληρωματικότητα στις χρήσεις εκατέρωθεν της Πατησίων, σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση που προτείνεται γι αυτήν, θα συνεισφέρει στην επαναφορά της αστικής συνέχειας και της μείωσης των αντιθέσεων μεταξύ των δύο πλευρών της οδού.
χάρτης προτεινόμεων χρήσεων 26
27
Πολεοδομική πρόταση
Ενίσχυση παρουσίας του πρασίνου
Φύτευση στα πεζοδρόμια Η φύτευση που προτείνεται αποτελείται από χαμηλούς θάμνους και οπωροφόρα και φυλλοβόλα κυρίως δέντρα. Πιο συγκεκριμένα Εικόνα 15: , στα νέα πεπλατυσμένα πεζοδρόμια εφαρμόζεται στην ήδη υπάρχουσα λογική η φύτευση φυλλοβόλων δέντρων γραμμικά και χαμηλή θαμνοειδής βλάστηση στην άκρη του πεζοδρόμιου προκειμένου να δημιουργείται ένα φίλτρο πρασίνου ανάμεσα στον πεζό και στο διερχόμενο αυτοκίνητο. Με αυτό την τοποθέτηση των δέντρων προσφέρουμε ευχάριστο περιβάλλον (δροσερό και σκιερό χώρο τους καλοκαιρινούς μήνες και ζεστό και ηλιόλουστο χώρο τους χειμερινούς μήνες) στον πεζό, ενώ με τους χαμηλούς θάμνους δημιουργείται αφενός ένα σαφή όριο του δρόμου – πεζοδρομίου και αφετέρου είναι ένα καλό μέσο για να φιλτράρονται οι ρίποι των αυτοκινήτων. Φύτευση στους πεζοδρόμους Στους πεζοδρόμους τοποθετούνται κυρίως οπωροφόρα δέντρα όπως λεμονιές, πορτοκαλιές, νεραντζιές. Ο τρόπος με τον οποίο φυτεύονται ποικίλλει ανάλογα με τις διαφορετικές ποιότητες χώρου που θέλουμε να δημιουργήσουμε κατά μήκος των πεζοδρόμων . Ταυτόχρονα σχεδιάζουμε την φύτευση σύμφωνα με τον προσανατολισμό. Πιο συγκεκριμένα , στους πεζοδρόμους με βορινό προσανατολισμό τοποθετούνται κυρίως φυλλοβόλα δέντρα ενώ αντίθετα σε εκείνους με νότιο προσανατολισμό τοποθετούνται αειθαλή ψηλά δέντρα. Στις πλατείες και σημειακά σε πεζοδρόμους τοποθετούνται δέντρα άτακτα. Η πυκνότητα της φύτευσης συμβάλλει στη δημιουργία πορειών ή στάσεων ανάλογα με το εκάστοτε σημείο ενδιαφέροντος και ο χαρακτήρας της τονίζει ή όχι το σημείο παρέμβασης. Κυρίως, φυτεύονται σε συστάδες δημιουργώντας σκιερούς χώρους που διαμορφώνονται υπαίθρια καθιστικά και διάφορες άλλες κατασκευές . Φυτεύονται επίσης και γραμμικά προκειμένου να δημιουργήσουμε διαδρομές . Γίνεται χρήση και θαμνοειδής φύτευσης και επιφανειών νερού για την βελτίωση του μικροκλίματος . Συμπληρωματικά , η συγκεκριμένη επιλογή της φύτευσης προσδίδει στους πεζοδρόμους χρώμα μέσω των καρπών και τον ανθών των φυτών χαμηλής βλάστησης. Φύτευση στους ακάλυπτους χώρους Στους ακάλυπτους χώρους επιλέγεται παρόμοια φύτευση με αυτή των πεζοδρόμων. Χρησιμοποιούνται οπωροφόρα δέντρα , θάμνοι και οπωροκηπευτικά . Διαμορφώνονται χώροι – παρτέρια στα οποία οι ίδιοι οι κάτοικοι θα έχουν τη δυνατότητα να φυτεύουν οπωροκηπευτικά και να φτιάχνουν το δικό τους λαχανόκηπο τον οποίο θα φροντίζουν . Θα χρησιμοποιούνε δηλαδή τον δημόσιο χώρο ως προέκταση του μικρού τους μπαλκονιού , θα τον οικειοποιούνται , θα αποκτήσουν ένα δικό τους κήπο στο κέντρο της πόλης. Έτσι , ενισχύουμε τον χαρακτήρα της γειτονιάς , της επικοινωνίας και της κοινωνικής συναναστροφής των κατοίκων μεταξύ τους επιτυγχάνοντας έτσι το στόχο της στρατηγικής παρέμβασης . Εικόνα 16: 28
29
μελέτη εφαρμογής
30
Μελέτη εφαρμογής
Υλικότητα πολεοδομικών παρεμβάσεων
Όσον αφορά την υλικότητα στην πρόταση μας έχουμε επιλέξει φυσικά υλικά που εναρμονίζονται με το περιβάλλον και ενισχύουν τη σχέση άνθρωπος – φύση. Πιο συγκεκριμένα έχουμε επιλέξει το σκυρόδεμα , το ξύλο , το χώμα και τους κυβόλιθους και γρασίδι. Στην διαμόρφωση τόσο της οδού Πατησίων όσο και στους πεζοδρόμους χρησιμοποιείται περιοχές που συνδυάζουν τους κυβόλιθους με αρμούς πρασίνου. Έτσι γίνεται εντονότερη η παρουσία του φυσικού στοιχείου στην πόλη. Με αυτό τον τρόπο δίνεται μία ευχάριστη ατμόσφαιρα στον περιπατητή. 31
Μελέτη εφαρμογής Ανάπλαση στην οδό πατησίων
Τομή στην οδό πατησίων 32
33
34
Αστικός εξοπλισμός
35
Αστικός εξοπλισμός
Κάδος απορριμάτων
Παγκάκι 36
Αστικός εξοπλισμός
Στο σχεδιασμό του αστικού εξοπλισμού ακολουθήθηκε το ίδιο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο με χρήση των ίδιων φυσικών υλικών. Το μπετό , το ξύλο και το μέταλλο μέσα από το λιτό σχεδιασμό , δημιουργούν τον αστικό εξοπλισμό που απευθύνεται στον άνθρωπο και στην κλίμακα του, στην εξυπηρέτηση των αναγκών του και στην καλύτερη δυνατή ένταξη στο περιβάλλον.
37
Αστικός εξοπλισμός
Στεγασμένο καθιστικό πολλαπλών χρήσεων
38
Αστικός εξοπλισμός
Στάση λεωφορείου
39
Ανάπλαση στην πλατεία Καραμαναλακη Επιλέξαμε να εστιάσουμε στη συγκεκριμένη πλατεία καθώς πιστευούμε πως έχει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με τις υπόλοιπες πλατείες της Κυψέλης. Για το λόγο αυτό,οι επεμβάσεις που προτείνονται, θα μπορούσαν να εφαρμοστούν με μικρές τροποποιήσεις. Κεντρική ιδέα παρέμβασης Στην πλατεια Καραμανλακη, κατα την ανάλυση είχαμε θεωρήσει ιδιατερα σημαντικο χαρακτηριστικο της την εσωστρεφεια και την οργανωση που ειχε γυρω απο ενα πυρηνα.Θέλοντας να διατηρηθεί ο χαρακτήρας της πλατείας,διαμρφώσαμε και σχεδιάσαμε κινήσεις και ροες που ξεκινούν απο τους περιμετρικούς δρομους και καταληγουν στο κεντρο της.μια πορεια ιδιαιτερα σημαντικη αφου παραλαμβανει το περιπατητη απο τους πεζοδρομους και τον οδηγει στην καρδια της πλατειας στην οποια ερχεται σε πληρη επαφη με τη φυση και με το κοινωνικο συνολο. Διαμορφωννατ δηλαδη τεσσερα κυρια μονοπατια που οδηγουν τον ανθρωπο απο τη συγχρονη,πολυβουη και απροσωπη πολη στον πηρηνα-κοινωνικο πυκνωτη της πλατεια καραμανλακη. για να επιτευχθει αυτο,εχουν χρησιμοποιηει 3 μεσα. αρχικα η φυτευση , που οριζει αυτα τα μονοπατια,εχει τοποθετηθει τακτικα στις 2 πλευρες τισ πλατεις που συνορευουν με τους πεζοδρομους και ατακτα προς τις πλευρες των 2 δρομων,για να φιλτραρουν την οχληση.ταυτοχρονα η υλικοτητα του δαπεδου(γραμμικοι γρανιτενοι κυβολιθοι),που επιτρεπουν σε ολη την επιφανεια της πλατεια τη φυτευση αναμεσα στους αρμους τους,μειωνονται οταν πλησιαζουν το κεντρο στο οποιο υπαρχει μονο χωμα.τελος το πυρηνα -κεντρο ‘‘περικλειουν ‘‘ 4 μπετονενια καθισματα,τα οποια επιτρεπουν στους χρηστες τις πλατειας να εκτονωνονται στο δημοσιο χωρο αποκομμενοι απο την οχληση της πολης.
40
αξονομετρικό πλατείας Καραμανλάκη 41
αξονομετρικό πλατείας Καραμανλάκη 42
τρισδιαστατη απεικόνιση πλατείας
τρισδιαστατη απεικόνιση πεζοδρόμου-πλατείας
43
κάτοψη πλατείας Καραμανλάκη 44
Πηγές
Βιβλιογραφία: -Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές, Ανδρικοπούλου Ελένη, Γιαννακού Αθηνά, Καυκαλάς Γρηγόρης, Πιτσιάβα - Λατινοπούλου Μάγδα, Εκδόσεις Κριτική -Αρχιτεκτονική τοπίου, Ανανιάδου - Τζημοπούλου Μαρία, Τσαλικίδης Ι., Εκδότης Ζήτη Πελαγία -Ένα μέλλον για την Αθήνα , Σε αναζήτηση πολιτικών αστικής επανοργάνοσης του πολεοδομικού συγκτροτήματος της πρωτεύουσας, Εκδόσεις Παπαζήση -Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη , Μηνάς Αγγελίδης , Εκδόσεις Συμμετρία Ιστότοπος: -http://kypselis.gr/oldphotos.html -http://el.wikipedia.org/wiki -http://www.protagon.gr Πηγές εικόνων: Εικόνα 1: προσωπικό αρχείο Εικόνα 2: http://www.nextstepnow.org Εικόνα 3: http://news.in.gr Εικόνα 4: http://kypselis.gr/oldphotos.html Εικόνα 5 – 6: προσωπικό αρχείο Εικόνα 7: Εικόνα 8 - 12: προσωπικό αρχείο Εικόνα 13: Εικόνα 14: Εικόνα 15- 16: προσωπικό αρχείο
45
46