ΑΝΑ_ΒΙΩ_ΤΟΠΟΣ Ι RE_VI_[VAL/LLAGE] by Xirokostas Michail

Αναβίωση παραδοσιακών οικισμών με σύγχρονους όρους. Η περίπτωση της Μεσσηνίας.

ΑΝΑ_ΒΙΩ_ΤΟΠΟΣ

Ξηρόκωστας Μιχαήλ | Παπαγεωργίου Ελένη Επιβλέπων Καθηγητής: Τουρνικιώτης Παναγιώτης Ε.Μ.Π. | Διάλεξη | Φεβρουάριος 2017

ΑΝΑ_ΒΙΩ_ΤΟΠΟΣ Αναβίωση παραδοσιακών οικισμών με σύγχρονους όρους. Η περίπτωση της Μεσσηνίας.

ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ: ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:

ΞΗΡΟΚΩΣΤΑΣ ΜΙΧΑΗΛ | 041 11408 ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΛΕΝΗ | 041 11406 ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

Διάλεξη | Φεβρουάριος 2017 | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον καθηγητή μας κ. Τουρνικιώτη Παναγιώτη για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του σε όλη τη διάρκεια διεξαγωγής της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους Carles Crosas, Miquel Martí Casanovas, Francesc Daumal, καθηγητές της σχολής Escola Tècnica Superior d’Arquitectura de Barcelona του Universitat Politècnica de Catalunya, και στον Manuel Pinto, καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτονικής του Universidade Fernando Pessoa do Porto. Ήταν οι άνθρωποι που μας ενέπνευσαν να αξιοποιήσουμε ποιοτικά την πολύμηνη παραμονή μας στο εξωτερικό, στα πλαίσια του προγράμματος Erasmus, ενώ μας βοήθησαν και επί της ουσίας στην υλοποίηση της παρούσας εργασίας. Αυτή η ερευνητική εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τους ανθρώπους που συναντήσαμε κατά τη διάρκεια του οδοιπορικού μας, άνοιξαν την καρδιά και τα σπίτια τους και μας καλωσόρισαν στον τόπο τους. Ένα μεγάλο ευχαριστώ, λοιπόν, σε όλους αυτούς του αφανείς ήρωες!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ / ABSTRACT

...........................................11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

...........................................15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

...........................................19

1.1 H έννοια του παραδοσιακού οικισμού 1.1.α Παραδοσιακοί οικισμοί 1.1.β Ορεινοί οικισμοί 1.1.γ Εγκατάλειψη οικισμών 1.2 Αναβίωση παραδοσιακών οικισμών και παραδοσιακών οικιστικών δικτύων ως τάση της σύγχρονης εποχής (τέλος 20ου αιώνα και έπειτα) 1.3 Ένταξη του παραδοσιακού οικισμού στο σύγχρονο περιβάλλον

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Υπάρχοντα παραδείγματα - Μελέτες ως σημεία αναφοράς 2.1 Λόγοι – Αιτίες ανάπτυξης ενδιαφέροντος των παραδοσιακών οικισμών στη σύγχρονη κοινωνία 2.2 Αρχιτεκτονική Μελέτη για ανάπτυξη δικτύου παραδοσιακών οικισμών στα Kαταλανικά Πυρηναία, Ισπανία 2.2.a Αναγνώριση του τόπου – Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών 2.2.β Στρατηγική της ερευνητικής διαδικασίας 2.2.γ Αποτελέσματα έρευνας – Στρατηγική ανάπτυξης των οικισμών 2.2.δ Συμπεράσματα μελέτης 2.2.ε Σύνθεση – Συμπεράσματα 2.3 Μελέτες και προτάσεις για ολοκληρωμένη ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα 2.3.α Πρόγραμμα οικοανάπτυξης Ροδόπης – Νέστου 2.3.β Αγροτική ανάπτυξη του ορεινού οικισμού Όσσας 2.4 Σύνθεση – Συμπεράσματα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.1 Προσωπική επιτόπια έρευνα δικτύου ορεινών οικισμών στον Ταΰγετο 3.2 Αναγνώριση του τόπου – Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών 3.2.1 Αναγνώριση του τόπου (Ταΰγετος) 3.2.2 Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών μελέτης 3.3 Στρατηγική της ερευνητικής διαδικασίας – Μεθοδολογία 3.3.1 Μεθοδολογία συλλογής στοιχείων από την επί τόπου μελέτη (μελέτη στο πεδίο)

...........................................20 ...........................................20 ...........................................22 ...........................................22

...........................................26 ...........................................30

...........................................33

...........................................34 ...........................................36 ...........................................36 ...........................................42 ...........................................44 ...........................................48 ...........................................51 ...........................................52 ...........................................52 ...........................................58 ...........................................60

...........................................63

...........................................64 ...........................................68 ...........................................68 ...........................................70 ...........................................72 ...........................................72

3.3.2 Επιτόπια μελέτη - Έρευνα πεδίου 3.3.2.α Φυσικός πλούτος 3.3.2.β Δραστηριότητες 3.3.2.γ Δομή οικισμού 3.3.2.δ Βαθμός αλλοίωσης κτηρίων 3.3.2.ε Υπάρχουσες υποδομές 3.3.3 Σύνταξη ερωτηματολογίων απαραίτητων για τη συμπλήρωση των καρτελών αναγνώρισης οικισμού 3.3.3.α Περιγραφή του ερωτηματολογίου προς τους κατοίκους των οικισμών 3.3.3.β Περιγραφή του ερωτηματολογίου προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση 3.3.3.γ Συμπεράσματα ερωτηματολογίων 3.3.4 Art Farm 3.3.5 Συμπεράσματα επιτόπιας έρευνας - Καταγραφή ερωτημάτων 3.4 Στρατηγική ανάπτυξης των οικισμών μελέτης 3.4.1 Παρεμβαίνοντας στον τόπο με σεβασμό 3.4.2 Υπερεκμετάλλευση του τόπου 3.4.3 Οι έννοιες place/city branding/marketing 3.4.4 Στρατηγική ανάπτυξης των ορεινών οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου μέσω ενός οργανωμένου σχεδίου 3.4.4.α Η δυναμική της τοπικότητας ως εργαλείο προώθησης 3.5 Το παράδειγμα του Πόρτο 3.6 Σύνθεση – Συμπεράσματα

...........................................76 ...........................................76 ...........................................77 ...........................................77 ...........................................77 ...........................................80 ...........................................82 ...........................................82 ...........................................84 ...........................................86 ...........................................92 ...........................................96 ...........................................98 ...........................................98 .........................................100 .........................................102 .........................................104 .........................................104 .........................................108 .........................................110

ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

.........................................113

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

.........................................121

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

.........................................129

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

.........................................139

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

.........................................143

ΠΕΡΙΛΗΨΗ | ABSTRACT

Το θέμα αυτής της εργασίας αποτελεί η αμφίδρομη σχέση ενός αναπτυσσόμενου δικτύου παραδοσιακών οικισμών με το σύγχρονο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Ειδικότερα διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η επιστροφή των νέων κατοίκων στους παραδοσιακούς οικισμούς, χωρίς αυτή να ταυτίζεται με την υιοθέτηση ενός παραδοσιακού τρόπου ζωής, μπορεί να συμβάλει στην αναβίωση των οικισμών και ταυτόχρονα στην βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ιδίων. Ένα είδος αποκέντρωσης, λοιπόν, που καλεί τους νέους και όχι μόνο, να ζήσουν σύμφωνα με το πνεύμα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα, να έρθουν κοντά στη φύση και να διερευνήσουν καινοτόμες μορφές βιώσιμης ανάπτυξης. Αφορμή για την παρούσα ερευνητική εργασία αποτέλεσε το φαινόμενο της αποκέντρωσης, που γίνεται όλο και πιο έντονο στις μέρες μας, καθώς και η ευαισθητοποίηση απέναντι στον παραδοσιακό χαρακτήρα των οικισμών της υπαίθρου, ο οποίος κινδυνεύει να αλλοιωθεί αν δεν υπάρξει ένα οργανωμένο σχέδιο αναβίωσής τους. Αρχικά παρουσιάζονται έννοιες όπως: παραδοσιακός οικισμός, εγκαταλελειμμένος οικισμός, ορεινός οικισμός, αναβίωση και ένταξη σε παραδοσιακό οικισμό καθώς και μελέτες -υλοποιημένες ή μηστον ελλαδικό χώρο και στο εξωτερικό που αφορούν την αναζωογόνηση τέτοιου είδους οικιστικών συνόλων και την ένταξή τους στο σύγχρονο περιβάλλον. Στόχος είναι η συλλογή εφοδίων ώστε να δημιουργηθεί μία εργαλειοθήκη (toolbox) στρατηγικών αναβίωσης παραδοσιακών οικισμών με σύγχρονους όρους. Την περιοχή μελέτης αποτελεί η Μεσσηνία και πιο συγκεκριμένα δίκτυα παραδοσιακών οικισμών στον Ταΰγετο. Η επιλογή του συγκεκριμένου τόπου γίνεται λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης της πόλης της Καλαμάτας τα τελευταία πέντε χρόνια, αναγνωρίζοντας την αμφίδρομη σχέση Καλαμάτας-Ταΰγετου και θεωρώντας πως οι δύο αυτοί τόποι μπορούν να επωφεληθούν ο ένας από τον άλλο και να λειτουργούν συμπληρωματικά. Ολοκληρώνοντας, έπειτα από την επιτόπια μελέτη και συλλέγοντας όλα τα απαραίτητα στοιχεία τέθηκαν συγκεκριμένοι στόχοι, και συντάχθηκαν κατευθυντήριες γραμμές στρατηγικής παρέμβασης στον τόπο ως μέσα επίτευξής τους.

This thesis discusses the interactive relationship between a growing network of traditional villages and the modern economic, social and political developments. Specifically, it intends to investigate the way in which the return of new residents to the traditional villages can contribute to the revival of these settlements and improve their living standards at the same time, regardless of their adopting a traditional lifestyle. This constitutes a type of decentralization, which invites the young and other age groups to live in the spirit of traditional architecture, that is closer to the human scale, to be connected to nature and explore innovative forms of sustainable development. This research project was driven by the increasingly acute phenomenon of decentralization. It addresses the need to raise awareness of the traditional character of rural settlements, which faces the threat of distortion unless an organized plan for the revival of traditional villages is set up. Initially, several concepts are presented; traditional settlement, abandoned settlement, mountain settlement, revival and integration in the traditional settlement. Moreover, the project examines studies - materialized or not -, which relate to the revitalization of such residential units and their integration in the modern environment in Greece and abroad. This thesis aims to collect the data necessary to create a toolbox of strategies related to the revival of traditional communities in modern terms. The area of study is Messinia and some networks of traditional settlements on Mount Taygetus in particular. This area was chosen due to the rapid development of the city of Kalamata in the last five years; there is a mutual relationship between Kalamata and Taygetus, leading to the assumption that these two sites can benefit from one another, as well as complement each other. It is necessary to conduct a study on the site to collect all the necessary data. In conclusion, the thesis sets specific goals and outlines guidelines concerning the strategic intervention in the site as a means of achieving those goals.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η σύγχρονη εποχή, στην οποία ζούμε, χαρακτηρίζεται από την επικράτηση της τεχνοκρατικής αντίληψης, την απομάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση και ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει. Οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο σύνθετες, ακολουθώντας το βιομηχανοποιημένο τρόπο ζωής και τον υλικό ευδαιμονισμό, ενώ παρατηρούνται φαινόμενα αστικοποίησης, μετανάστευσης, ρατσισμού και ξενοφοβίας. Αναφερόμαστε σε μία κοινωνία καταναλωτική, όπου όλο και περισσότεροι άνθρωποι εμφανίζουν αυξημένο άγχος και ψυχικές διαταραχές. Όμως ταυτόχρονα αναφερόμαστε στην κοινωνία της γνώσης που οργανώνεται γύρω από την πληροφορία και τα μέσα απόκτησής της και μάλιστα χρησιμοποιεί την τεχνολογία χωρίς χωροχρονικούς περιορισμούς. Κάνουμε λόγο επίσης για μία κοινωνία όπου επικρατεί η νοοτροπία της προοδοπληξίας, ένας ανασταλτικός παράγοντας στη δημιουργική αφομοίωση των στοιχείων της παράδοσης. Μπορεί οι ανθρώπινες κοινωνίες τη σύγχρονη εποχή να διακόπτουν τους δεσμούς τους με την πνευματική κληρονομιά και οι παραδοσιακοί θεσμοί και αξίες να ατονούν, όμως όλο και πιο επιτακτικά αναδεικνύεται η ανάγκη οι άνθρωποι να στρέψουν το βλέμμα τους στο παρελθόν, να μελετήσουν και να διδαχθούν από τους ιστορικούς τόπους. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια κάτω από το βάρος των διαψεύσεων των διάφορων οικονομικών μοντέλων και της πλήρους επικράτησης της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, αναγνωρίζεται η ενδυνάμωση της τοπικότητας με τα συμφραζόμενά της, το φυσικό, το πολιτισμικό και το ιδιαίτερο οικονομικό περιβάλλον των μη αστικών κοινωνιών της υπαίθρου, ως μια εναλλακτική οδός ανθρώπινη και βιώσιμη στον χρόνο και τον ανταγωνισμό έναντι του απρόσωπου, του μαζικού και της τυποποίησης. Σήμερα παρατηρείται ένα παγκόσμιο ενδιαφέρον για τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών, που έχει διαμορφώσει μία πολιτιστική πολιτική. Η σύγχρονη σκέψη θεωρεί τους τόπους του παρελθόντος πολύτιμα κελύφη για τη σύγχρονη ζωή και αναγνωρίζει σε αυτούς αξίες μνήμης και ποιότητες ζωής, καθώς και ιστορικές, αισθητικές και οικονομικές αξίες.1 Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρατηρείται και στη χώρα μας ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, όμως η πραγματικότητα εξελίχθηκε διαφορετικά. Πλήθος παραδειγμάτων στην ηπειρωτική και κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα δείχνει ότι η ανάπτυξη είχε ως κύριο στόχο την άναρχη και βραχυπρόθεσμη τουριστική εκμετάλλευση και λιγότερο την ανάδειξη των παραδοσιακών στοιχείων του τόπου, για το οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στη διασαφήνιση των συνθηκών κάτω από τις οποίες η ελληνική ύπαιθρος εγκαταλείφθηκε, καθώς και όσων θα μπορούσαν να συντελέσουν στην αναβίωση της περιφέρειας και των οικισμών της. Για τον λόγο αυτό, μελετήθηκαν βιβλιογραφικά στοιχεία σχετικά με την καθιέρωση των όρων “παραδοσιακός οικισμός”, “εγκαταλελειμμένος οικισμός”, “ορεινός οικισμός”, “αναβίωση οικισμού“ και τις διάφορες κατηγοριοποιήσεις

1. Ε. Μαΐστρου, “Το σύστημα των αξιών και η ταυτότητα της ιστορικής πόλης ως εργαλείο στο σχεδιασμό του χώρου της”. Εικ. 1 Θ. Στεφόπουλος, “Κορυφή (Θύελλα)”.

αυτών, καθώς και μελέτες -υλοποιημένες ή μη- στον ελλαδικό χώρο και στο εξωτερικό που αφορούν την αναζωογόνηση τέτοιου είδους οικιστικών συνόλων και την ένταξή τους στο σύγχρονο περιβάλλον. Βασική αφορμή αποτέλεσε η παραμονή μας στο εξωτερικό (Πορτογαλία και Ισπανία αντίστοιχα), η συναναστροφή με τους ντόπιους κατοίκους και κυρίως η βιωματική μας εμπειρία σε περιβάλλοντα αποκατάστασης και επανάχρησης κτηρίων και οικισμών. Αναπτύχθηκε έτσι το ενδιαφέρον να εμβαθύνουμε σε μελέτες που έχουν γίνει σε αυτές τις χώρες και αφορούν την αναβίωση τόπων που έχουν εγκαταλειφθεί, καθώς και να εξετάσουμε το ενδεχόμενο μίας τέτοιας εφαρμογής στον ελλαδικό χώρο, με σεβασμό στην ιστορία, τον πολιτισμό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εκάστωτε επιμέρους τόπου. Αυτή η μελέτη παραδειγμάτων βοήθησε στην επιλογή του τόπου όπου θα πραγματοποιούταν η έρευνα κατά χώραν, καθώς υπήρχε εξ αρχής η επιθυμία να αποκτήσει η παρούσα εργασία έναν χαρακτήρα ερευνητικό και πρακτικό. Επίσης επιθυμητό ήταν να διευρυνθεί το ζήτημα, καταλήγοντας σε ένα σύνολο κατευθυντήριων γραμμών παρέμβασης στον μελετώμενο τόπο. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της υπό μελέτη χωρικής ενότητας; Ποια είναι η σημερινή κατάσταση των οικισμών που ανήκουν σε αυτήν; Αναγνωρίζουν οι τοπικοί φορείς αλλά και οι ίδιοι οι κάτοικοι την πολιτιστική και αρχιτεκτονική αξία του τόπου τους; Με ποια προβλήματα έρχονται αντιμέτωποι καθημερινά; Ως ποιο βαθμό και υπό ποιες συνθήκες καλείται κανείς να παρέμβει σε έναν τόσο ιδιαίτερο τόπο; Αυτά ήταν μερικά από τα ερωτήματα που μας απασχόλησαν και στα οποία προσπαθήσαμε να απαντήσουμε κατά τη διεξαγωγής της παρούσας εργασίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1.1 H έννοια του παραδοσιακού οικισμού 1.1.α Παραδοσιακοί οικισμοί Οι παραδοσιακοί οικισμοί, εκτός από φορείς ιστορικών, αρχαιολογικών, καλλιτεχνικών, επιστημονικών, κοινωνικών ή τεχνικών αξιών, είναι κυρίως φορείς συλλογικής μνήμης. Η συλλογική μνήμη, όπως και η μνήμη του ατόμου, είναι καθοριστική για την εξέλιξη της κοινωνίας. Είναι αυτή που προσδιορίζει το παρελθόν μας, καθορίζει το παρόν μας και προδιαγράφει το μέλλον μας. Ο Aldo Rossi, γράφοντας για τον εκσυγχρονισμό των ευρωπαϊκών πόλεων μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υποστηρίζει πως «η πόλη θυμάται μέσω των κτηρίων της».2 Παραφράζοντας τα λόγια του Rossi, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι “ο παραδοσιακός οικισμός ζει μέσα από τη διατήρηση των κτηρίων του”, επομένως η διατήρηση των παραδοσιακών κτηρίων ενισχύει τη διατήρηση της μνήμης στον ανθρώπινο νου. Η ταυτότητα σχετίζεται με το σύνολο όλων των σημείων του οικισμού και, αν η ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός συμπαρασύρει τα κτήρια, τότε η απώλεια της μνήμης και η κρίση ταυτότητας είναι αναπόφευκτη. Ο οικισμός χάνει τον χαρακτήρα του και δεν αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς και σύνδεσης των κατοίκων με την παράδοση. Τίθεται εδώ το ζήτημα της διάσωσης της συλλογικής μνήμης και της παράδοσης, της διατήρησης και ανάδειξης των αξιών του παρελθόντος. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της προστασίας και διατήρησης όλων των στοιχείων που φέρουν αυτές τις αξίες –οικισμοί, δίκτυα οικισμών, μνημεία, αρχαία μονοπάτια– και συνιστούν αυτό που αποκαλούμε πολιτιστική κληρονομιά ή ειδικότερα αρχιτεκτονική κληρονομιά. Ουσιαστικά, με τον όρο αρχιτεκτονική κληρονομιά εννοούμε το κτηριακό απόθεμα ενός τόπου ως ένδειξη και απόδειξη του παρελθόντος του, που έχει μεταδοθεί από τις προηγούμενες γενιές και στο οποίο έχει αποτυπωθεί ο τρόπος ζωής και οικειοποίησης του χώρου από αυτές, καθώς επίσης και ανεκτίμητης αξίας κατασκευαστικές τεχνικές που συνήθως εγκαταλείπονται με την πάροδο του χρόνου.3 Ειδικότερα, το πλεονέκτημα των παραδοσιακών και κυρίως των αγροτικών οικισμών συνίσταται στο ότι τα ίδια τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά, το φυσικό περιβάλλον, η λαϊκή αρχιτεκτονική, οι παραδοσιακές τέχνες, τα ντόπια προϊόντα, η ντοπιολαλιά, οι μύθοι και οι θρύλοι, τα παραμύθια, τα πανηγύρια, αλλά και οι ντόπιοι κάτοικοι ως κληροδότες και κληρονόμοι όλων αυτών, μπορούν να αποτελέσουν τους αναγκαίους εκείνους πόρους για την ολοκληρωμένη και συνάμα βιώσιμη ανάπτυξή τους. Τα ιδιαίτερα αυτά στοιχεία συνιστούν τους λιγότερο κινητικούς και γι’ αυτόν τον λόγο μοναδικούς και λιγότερο ευάλωτους στον ανταγωνισμό πόρους.4

2. A. Rossi, “L’ Architettura della città” (μετάφραση Β. Πετρίδου). 3. Μ. Νομικός, “Αποκατάσταση και Επανάχρηση Ιστορικών Κτηρίων και Συνόλων. Μεθοδολογία-Εφαρμογές”, σελ. 3. 4. J.M. Bryden, “Αναπτυξιακές στρατηγικές για τις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές. Τι γνωρίζουμε μέχρι τώρα”. Εικ. 2 Πύργος Καπετανάκηδων, Χαραυγή, Μεσσηνία. Εικ. 3 Γεφύρι Κασκάρακα, Μονοπάτι Σωτηριάνικα - Κάμπος, Μεσσηνία. Εικ. 4 Μυλόπετρα παλαιού ελαιοτριβείου, Σταυροπήγιο, Μεσσηνία.

1.1.β Ορεινοί οικισμοί Οι ορεινές περιοχές, με την αυθεντικότητα του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ως κιβωτοί της περιόδου πριν την αστικοποίηση αποτελούν δοχεία ζωής5 για τη σύγχρονη εποχή. Το μικρό μέγεθος των οικισμών, στο μέτρο του ανθρώπου, εξασφαλίζει την ισορροπία του ανθρώπου με τη φύση και του ατόμου με την κοινωνία.6 Στην Ελλάδα, το ορεινό τοπίο διαμορφώνεται από μικρούς σε μέγεθος οικισμούς αλλά σε μεγάλο πλήθος και ποικιλία. Στο παραδοσιακό περιβάλλον αναγνωρίζονται η αρμονική σχέση φυσικού και δομημένου χώρου, η διατήρηση της ανθρώπινης κλίμακας, η αίσθηση ταυτότητας και οικειότητας, η πολυλειτουργικότητα του δημόσιου χώρου και η αισθητική ποιότητα των μορφών.7 Η ισορροπία φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος ήταν προϊόν μάλλον αναγκαιότητας παρά επιλογής. Οι ιδιαίτερα δυσμενείς εδαφοκλιματικές συνθήκες, το μεγάλο υψόμετρο, το τοπογραφικό ανάγλυφο και οι έντονες κλίσεις του εδάφους δεν ευνόησαν τη μετατροπή ή αλλοίωση του περιβάλλοντος, ακόμη και εάν αυτή ήταν επιθυμητή, αφού ήταν δυσχερής και αντιοικονομική η εφαρμογή μηχανικών μέσων. Στο εναλλασσόμενο ανάγλυφο της ελληνικής τοπογραφίας οφείλεται ο κατακερματισμός των εκτάσεων, που συχνά προσδιόριζε το μικρό μέγεθος και τα όρια επέκτασης των οικισμών και διαφύλασσε την ανθρώπινη κλίμακα.8

1.1.γ Εγκατάλειψη οικισμών Η ανθρώπινη παρουσία είναι εκείνη που κρατάει έναν οικισμό ζωντανό και, κυρίως, τον προστατεύει από τις συνέπειες της εγκατάλειψης. Εγκαταλελειμμένος οικισμός9, είναι εκείνος που, ενώ σε παλαιότερη εποχή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πολιτική, πολιτιστική ή οικονομική ζωή μιας ευρύτερης περιοχής και, συνεπώς, έχει – μεγαλύτερη ή μικρότερη– ιστορική αξία, σήμερα είναι σοβαρά υποβαθμισμένος. Η υποβάθμιση αυτή, που αφορά κατά κύριο λόγο το δομημένο περιβάλλον, φαίνεται να βρίσκει την προέλευσή της στη δημογραφική έξοδο. Το φαινόμενο της εγκατάλειψης πλήττει κυρίως τρεις κατηγορίες οικιστικών συνόλων: _Οικισμούς που βρίσκονται σε ορεινές, δύσβατες και απομακρυσμένες περιοχές, που χαρακτηρίζονται από δυσκολίες στην επικοινωνία (γεωμορφολογικά αίτια). _Οικισμούς όπου παρατηρούνται έντονα φαινόμενα πολιτιστικής, οικονομικής ή κοινωνικής περιθωριοποίησης, ιδίως σε όσους παρατηρήθηκε σημαντική μείωση μόνιμου πληθυσμού (κοινωνικά αίτια).

5. Ά. Κωνσταντινίδης, “Δοχεία ζωής ή το πρόβλημα για μίαν αληθινή ελληνική αρχιτεκτονική”. Πιο κοντά στη λογική αναζήτησης του αυθεντικού -του φυσικού, αληθινού και γνήσιου- για την μετέπειτα ανάδειξή του, στους τόπους που μελετήθηκαν στην παρούσα ερευνητική εργασία, βρίσκεται η Σωκρατική λογική -κυνική πολλές φορές- όπως παρουσιάζεται στο διάλογο του Σωκράτη με τον Ισχόμαχο στο: Ξενοφώντος Οικονομικός (ΙΧ 2-3) «...ἀλλὰ τὰ οἰκήματα ᾠκοδόμηται πρὸς αὐτὸ τοῦτο ἐσκεμμένα ὅπως ἀγγεῖα ὡς συμφορώτατα ᾖ τοῖς μέλλουσιν ἐν αὐτοῖς ἔσεσθαι˙ ὥςτε αὐτὰ ἐκάλει τὰ πρέποντα εἶναι ἑκάστῳ.» 6. Ε. Καψωμένος, “Πολιτισμοί της εντοπιότητας. Από το χθες στο αύριο”. 7. Ε. Μαϊστρου, “Το σύστημα των αξιών και η ταυτότητα της ιστορικής πόλης ως εργαλείο στο σχεδιασμό του χώρου της”, σελ. 308-313. 8. Β. Χαρίσης, “Ζαγοροχώρια”, σελ. 22. 9. Σύμφωνα με την INE (Instituto Nacional de Estadística), την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ισπανίας, εγκαταλελειμμένος πυρήνας θεωρείται ένα σύνολο τουλάχιστον 10 ακατοίκητων σπιτιών. Εικ. 5 Πηγάδια, 08.08.2016 .

Μεσσηνία,

_Οικισμούς που επλήγησαν από κάποια φυσική καταστροφή ή περίπτωση έκτακτης ανάγκης (σεισμό, πλημμύρα, κατολίσθηση, πυρκαγιά, πολεμική σύρραξη), οπότε και μιλάμε περισσότερο για εκκένωση παρά για εγκατάλειψη. Συχνά, τα κτίσματα ενός εγκαταλελειμμένου οικισμού είναι ακόμη προσβάσιμα και προσελκύουν τουριστικό ενδιαφέρον, ενώ παράλληλα, αναπτύσσονται πρωτοβουλίες, είτε οργανωμένες είτε αποσπασματικές, για την αποκατάσταση και την επανάχρησή τους. Η τάση για εγκατάλειψη των ορεινών οικισμών τις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70, η οποία συνδέεται με τη μαζική μετακίνηση πληθυσμών προς τις πόλεις, είχε ως επακόλουθο την ερήμωση των ορεινών περιοχών. Η αστικοποίηση, στα μέσα του 20ου αιώνα, είχε ως συνέπεια την εγκατάλειψη των τοπικών παραδόσεων και της οικοδομικής τεχνογνωσίας. Όμως, αυτή η απότομη εγκατάλειψη άφησε ανέπαφη από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και αλλοιώσεις την πλειοψηφία των ορεινών οικισμών, στους οποίους μπορούμε ακόμη και σήμερα να αναγνώσουμε χαρακτηριστικά όπως η μορφολογία, η δομή του ιστού, η έκταση και η διάταξή τους στο χώρο. Αυτό επετεύχθη καθώς οι ορεινοί οικισμοί, λόγω της τοπογραφικής απομόνωσης και των αντιξοοτήτων που τη συνοδεύουν (δυσχερείς επικοινωνίες, μη ανεπτυγμένο οδικό δίκτυο, απουσία επενδυτικού ενδιαφέροντος), υπέστησαν μία αναστρέψιμη παρακμή, καθώς περισώθηκαν από την αλλοίωση της επερχόμενης αστικοποίησης. Αντίθετα, στους πεδινούς ή παράκτιους οικισμούς, η αστική και η τουριστική ανάπτυξη, το βραχυπρόθεσμο οικονομικό όφελος και η ασύστολη κερδοφορία, οι οικοδομικές επεμβάσεις και επεκτάσεις διέλυσαν κάθε δυνατότητα αναστρεψιμότητας αυτής της φθοράς. Επομένως, γίνεται σαφές ότι στην πλειοψηφία των ορεινών παραδοσιακών οικισμών υπάρχει πρόσφορο έδαφος που, μέσω ενός σωστού σχεδιασμού αναβίωσής τους, θα μπορούσε να ενδυναμώσει ή ακόμη και να ξαναζωντανέψει τους οικισμούς αυτούς, πάντα με σεβασμό στον παραδοσιακό τους χαρακτήρα.

“Τα χωριά που γίνονται από γήινα υλικά, δηλαδή την πέτρα, όταν εγκαταλειφθούν, επιστρέφουν στη γη.” Γκούντη Κυβέλου Εικ. 6 Κατοικία στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης.

1.2 Αναβίωση παραδοσιακών οικισμών και παραδοσιακών οικιστικών δικτύων ως τάση της σύγχρονης εποχής (τέλος 20ου αιώνα και έπειτα) Απ’ το τέλος του 20ου αιώνα, έχει αναπτυχθεί ένα ενδιαφέρον για την αναβίωση παραδοσιακών οικισμών και δικτύων με παραδοσιακούς οικισμούς, το οποίο στην εποχή μας θεωρείται στα όρια του δεδομένου. Ο όρος αναβίωση παραπέμπει περισσότερο σε ζωντανό οργανισμό και αναφέρεται, ουσιαστικά, στην επαναφορά του στη ζωή μετά από σύντομο χρονικό διάστημα διακοπής της καρδιακής ή αναπνευστικής του λειτουργίας (σε ιατρικούς όρους: καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση). Τι μπορεί να σημαίνει, όμως, η έννοια αναβίωση στην αρχιτεκτονική; Ένας οικισμός είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Γεννιέται με την εγκατάσταση μόνιμων κατοίκων σε αυτόν, μεγαλώνει και εξελίσσεται υπό την επίδραση σύνθετων φαινομένων και, ορισμένες φορές, υφίσταται τις συνέπειες της εγκατάλειψης, οδηγούμενος στην ερήμωση και στον θάνατο, στη διακοπή δηλαδή οποιασδήποτε ζωτικής λειτουργίας του. Η δύναμη που θα θέσει ξανά σε λειτουργία τα “γρανάζια” του και θα κινητοποιήσει τους μηχανισμούς του, απαιτεί συντονισμένη προσπάθεια, έρευνα, σχεδιασμό, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση και είναι αυτή που θα τον επαναφέρει στη ζωή. Αυτή, λοιπόν, η διαδικασία ενεργοποίησης εκ νέου όλων των πολύπλοκων φαινομένων που συνθέτουν τον οικισμό ονομάζεται αναβίωση του οικισμού10 (revitalization/ rehabilitation). Σύμφωνα με έναν άλλον ορισμό11, “αναβίωση (Vitalizazione, Reanimation) ενός οικιστικού συνόλου είναι η επαναφορά του σε μια νέα μορφή ζωής, εάν αυτή έχει διακοπεί, ή η βελτίωση και η μεγιστοποίησή της, εάν έχει υποβαθμιστεί. Δεν πρόκειται για κάποια μορφή ενεργής επέμβασης, αλλά είναι το αποτέλεσμα εφαρμογής μέτρων ενεργής προστασίας του κτηριακού δυναμικού σε συνδυασμό με τη θέσπιση θεσμικών μέτρων για τη δημιουργία κινήτρων οικονομικών, παραγωγικών και κοινωνικών, τα οποία θα δημιουργήσουν το πλαίσιο της αναβίωσης. Αυτό βέβαια δεν συνεπάγεται επιστροφή σε παλιές μορφές ζωής, αλλά τη συνέχισή της μέσα σε ένα παραδοσιακό οικιστικό σύνολο, το οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει τις σύγχρονες ανάγκες των χρηστών του χωρίς να αλλοιώνονται τα βασικά του χαρακτηριστικά.” Από τα παραπάνω συνάγεται μια διπλή σημασία του όρου «αναβίωση»: η προστασία του παραδοσιακού οικισμού και η επανένταξή του σε ένα σύγχρονο πλαίσιο ζωής. Μιλάμε, λοιπόν, για μια ενσωματωμένη διατήρηση (integrated conservation), που συνιστά και τη βασική αρχή της Διακήρυξης του Άμστερνταμ12 και στοχεύει στη δημιουργία ενός ζωντανού κυττάρου, όχι απλά ενός σκηνογραφικού αποτελέσματος. Στην ουσία, πρόκειται για την ενσωμάτωση της διατήρησης στα αναπτυξιακά σχήματα μέσω του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Το

10. Μ. Νομικός, “Αποκατάσταση και Επανάχρηση Ιστορικών Κτηρίων και Συνόλων. Μεθοδολογία-Εφαρμογές”. 11. Γ. Καραδέδος, “Ιστορία και Θεωρία της Αποκατάστασης”, σελ. 31. 12. Γ. Ζερβός, “Η στρατηγική της ενσωματωμένης διατήρησης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου”.

σύνολο της ακίνητης πολιτιστικής κληρονομιάς, αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικής, προκειμένου να διατηρηθεί και να αξιοποιηθεί, πρέπει να ενσωματωθεί στο πλαίσιο της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Η έννοια του παραδοσιακού οικισμού, λοιπόν, εξελίσσεται σε εκείνη του πολιτιστικού αγαθού13, που έχει συγκεκριμένη αξία (πολιτιστική και οικονομική) και υπόκειται στους νόμους προσφοράς και ζήτησης. Βελτιώνοντας το κτηριακό απόθεμα και οργανώνοντας ένα παραγωγικό δίκτυο και τις χρήσεις γης, αυξάνουμε την αποδοτικότητα του οικισμού, παράγοντας έτσι πολιτιστικό και οικονομικό όφελος για την κοινωνία. Συνεπώς, η αναβίωση των παραδοσιακών συνόλων είναι αδύνατο να επιτευχθεί ανεξάρτητα από την οικονομική και χωροταξική πολιτική και, αντίστροφα, ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός είναι αδύνατο να υλοποιηθεί χωρίς μια συγκεκριμένη πολιτική βούληση υπέρ της προστασίας των παραδοσιακών οικιστικών συνόλων. Πρόκειται για δύο παράγοντες αλληλένδετους και απόλυτα ισότιμους, που οφείλουν να αντιμετωπίζονται ενιαία και όχι ο ένας εις βάρος του άλλου, σε μια προοπτική βιώσιμης ανάπτυξης. Οι παραδοσιακοί οικισμοί είναι κατά κανόνα άμεσα συνυφασμένοι με την ύπαιθρο και κατ΄ επέκταση με τη γεωργία. Η ενασχόληση με τη γη βασισμένη πλέον στις νέες τεχνολογίες μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη της οικονομίας και να προσφέρει νέες θέσεις εργασίας. Με αυτό το κίνητρο, λοιπόν, νέοι κάτοικοι επιστρέφουν στους παραδοσιακούς οικισμούς, απασχολούνται στον πρωτογενή τομέα και μελετούν νέες μεθόδους αγροτικής παραγωγής. Σε συνδυασμό μάλιστα με τον αγροτουρισμό, ο αγροτικός τομέας μπορεί να συμβάλει δραστικά στην ολοκληρωμένη διατήρηση και ανάπτυξη των παραδοσιακών οικισμών, αν σκεφτεί κανείς ότι η απασχόληση των κατοίκων είναι μία από τις βασικότερες ανάγκες που πρέπει να καλυφθούν. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η εξέλιξη της παραγωγής με σύγχρονες μεθόδους και ο τουρισμός αποτελούν δύο κατευθύνσεις πολύ σημαντικές σε μία αναπτυξιακή πολιτική που θα υιοθετηθεί στους παραδοσιακούς οικισμούς, διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο πρότυπο ανάπτυξης, εναλλακτικής και βιώσιμης τοπικής οικονομίας.

13. R. Di Stefano, “Il recupero dei valori: centri storici e monumenti: limiti della conservazione e del restauro”, σελ. 40 «Η αποκατάσταση δεν είναι πλέον μία πράξη συντήρησης, αλλά μία πράξη μετασχηματισμού, μία παραγωγική διαδικασία». 14. J. M. Bryden, “Αναπτυξιακές στρατηγικές για τις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές. Τι γνωρίζουμε μέχρι τώρα”.

Ο John M. Bryden14 αναφέρει για τις περιοχές εκείνες που έχουν αναπτύξει επιτυχημένες αναπτυξιακές στρατηγικές: “Οι στρατηγικές αυτές, ουσιαστικά, έχουν έναν προσανατολισμό προς τους λιγότερο κινητικούς ή τους μη κινητικούς πόρους. Με τη σειρά τους, πολλοί από τους λιγότερο κινητικούς πόρους καθίστανται από τη μία μεριά δημόσια ή δυνάμει - δημόσια αγαθά (…). Ωστόσο, είτε είναι κινητικοί είτε όχι, οι τρόποι με τους οποίους περισσότερο «χειροπιαστοί» πόροι, όπως είναι το έδαφος, οι φυσικές πρώτες ύλες, οι άνθρωποι και το κεφάλαιο, χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά σε τοπικό επίπεδο, φαίνεται να εξαρτώνται από μία σειρά «λιγότερο χειροπιαστών» παραγόντων, όπως είναι η θεσμική αποτελεσματικότητα, η τοπική πολιτισμική έκφανση, καθώς και από μία ομάδα παραγόντων που σχετίζονται με την αποτελεσματική πρόσβαση στους πόρους.”

Η αρχιτεκτονική κληρονομιά είναι το αποτύπωμα στο χώρο, που περιέχει και μεταφέρει μνήμες της πολιτιστικής, ιστορικής, τεχνικής και κοινωνικής μακρόχρονης πορείας ενός τόπου. Η μελέτη της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής αναμετρά αρχικά τον άνθρωπο, το τοπίο, το κλίμα και τη γεωγραφία. Εξετάζει τα ήθη, τα έθιμα, το έδαφος και την παραγωγικότητα και αντιπαραβάλλει τη διαχρονικότητα των συμβόλων της αρχιτεκτονικής σε σχέση με τις εισαγόμενες παροδικές μόδες. Η διδακτική της αξία δίνει πληροφορίες για βασικές αρχές και προβλήματα της αισθητικής ανάλυσης, όπως η θέση του αρχιτεκτονημένου αντικειμένου μέσα στον φυσικό χώρο, η επανάληψη και η αντιγραφή των μορφών, η διακόσμηση, η δυνατότητα προσωπικού ύφους και παράλληλα προτρέπει την ανακάλυψη νέων χωρικών μορφών. Σε αυτήν την προσπάθεια, τα βήματα που συχνά ακολουθούνται για την επιτυχία του εγχειρήματος είναι καταρχήν ο σχεδιασμός του αναπτυξιακού μοντέλου με καθαρά περιβαλλοντικά κριτήρια, ο προσδιορισμός της φέρουσας ικανότητας του τόπου σε συνδυασμό με την ευρύτερη περιοχή (τοπικό και περιφερειακό επίπεδο), η αξιολόγηση και επιλογή των βέλτιστων εναλλακτικών μορφών παραγωγής και τουρισμού που μπορούν να αναπτυχθούν και η προώθηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς με ταυτόχρονη ευαισθητοποίηση, πληροφόρηση, εκπαίδευση της τοπικής κοινωνίας και όλων των εμπλεκόμενων φορέων.

Απεικονισιμότητα [imageability]:

εκείνο το σχήμα, χρώμα ή διάταξη που διευκολύνει τη διαμόρφωση έντονα αναγνωρίσιμων, ισχυρά δομημένων και ιδιαίτερα χρήσιμων νοερών εικόνων του περιβάλλοντος. Kevin A. Lynch, The Image of the City Εικ. 7 Αλτομυρά, Μεσσηνία, 06.08.2016 .

1.3 Ένταξη του παραδοσιακού οικισμού στο σύγχρονο περιβάλλον Η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά δεν αποτελείται μόνο από μεμονωμένα μνημεία, αλλά και από τους παραδοσιακούς οικισμούς, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι, όπως προαναφέρθηκε, το γεγονός ότι αποτελούν ζωντανούς οργανισμούς με την έννοια ότι στεγάζουν μία κοινωνία, ένα δεδομένο κοινωνικοοικονομικό σύνολο, απόλυτα συνδεδεμένο με την πρωτογενή παραγωγή. Ο παραδοσιακός οικισμός, εκτός από την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τεχνοτροπία, συμπεριλαμβάνει και την τοπική κοινωνία που ζει, δρα, μεταβάλλεται, εξελίσσεται και δημιουργεί ένα ιδιόμορφο και μοναδικό σύνολο, παρακολουθώντας και συνδράμοντας στις κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις του τόπου.15 Για τον λόγο αυτό, η προστασία των παραδοσιακών οικισμών και συνόλων, πέρα από δυναμική διατήρηση και συντήρηση, είναι και ενεργητική ανάπτυξη, με απώτερο στόχο την ένταξή τους στη σημερινή πραγματικότητα αλλά και την εξασφάλιση της βιωσιμότητάς τους στο μέλλον. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λοιπόν, παρουσιάζει η έννοια της “ένταξης” του παραδοσιακού οικισμού στη σύγχρονη πραγματικότητα. Πρόκειται, ουσιαστικά, για την ενεργό προστασία του οικισμού, η οποία προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή των άμεσα ενδιαφερομένων, και όχι την παθητική παρουσία τους στη διαμόρφωση του σύγχρονου περιβάλλοντος. Μια τέτοιου είδους ένταξη είναι ίσως ο μόνος τρόπος αντίστασης στην υποβάθμιση και ερήμωση των οικισμών, καθώς συμβάλλει στην επανάκτηση ενός πολιτιστικού αγαθού που σήμερα πιθανόν να παραμένει έρημο, απόμακρο, σχεδόν ως ένα μη κατανοητό πρότυπο οργάνωσης ζωής και χώρου, καθιστώντας το εμπόδιο για τη βιώσιμη ανάπτυξη, με την οικονομική, πολιτισμική, κοινωνική, πολιτική και περιβαλλοντική χροιά που αυτή διαθέτει. Με άλλα λόγια, πρέπει να αναθεωρήσουμε την έννοια του παραδοσιακού οικισμού ως διατηρητέου μνημείου που συγκρούεται με τις σύγχρονες ανάγκες. Είναι αναγκαία η διάσωση των οικισμών αυτών, όχι ως “μουσειακή διαφύλαξη” κάποιων αισθητικά ωραίων στοιχείων της παράδοσης, αλλά ως αναδημιουργία του λαϊκού πολιτισμού της χώρας με την ανασυγκρότηση των διαδικασιών δόμησης, οι οποίες τον συμφιλιώνουν με το περιβάλλον και με τον ίδιο του τον εαυτό. Η ζωή συνεπώς πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει μέσα σε αυτά τα οικιστικά σύνολα κα να είναι η κύρια δύναμη διατήρησής τους. Να εφαρμόσουμε, με άλλα λόγια, την έννοια της ενεργού προστασίας16 , που στόχο έχει να εντάξει την ιστορία στη σύγχρονη πραγματικότητα. Η ενεργός προστασία των παραδοσιακών οικισμών σήμερα μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά βάση μέσω των εναλλακτικών μορφών τουρισμού και της ενασχόλησης με τον πρωτογενή τομέα, όπως παρουσιάζεται αναλυτικά στην επόμενη ενότητα.

15. Σ. Παρθενοπούλου, Ν. Παρθενοπούλου, Π. Κράβαρης, Π. Καρκαβίτσας, “Προτάσεις Βελτίωσης της Ελκυστικότητας και Βιωσιμότητας των Παραδοσιακών Οικισμών μέσω Στρατηγικών Μάρκετινγκ του Τόπου: Το παράδειγμα του Αγίου Γερμανού Πρεσπών”. 16. Δ.Α. Ζήβας, “Τα μνημεία και η πόλη”, σελ. 75. Εικ. 8-9 Ένταξη σύγχρονου κτηρίου του μουσείου Kunsthalle Würth στη γερμανική μεσαιωνική πόλη Schwäbisch Hall.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2.1 Λόγοι - Αιτίες ανάπτυξης ενδιαφέροντος των παραδοσιακών οικισμών στη σύγχρονη κοινωνία Η διαρκώς διογκούμενη αστικοποίηση από το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα μέχρι και σήμερα, πυροδοτεί την τεράστια αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας και την εμπορευματοποίηση της ζωής. Η σύγχρονη αντίληψη για τη ζωή και την κατοίκηση εστιάζει στην αισθητική καινοτομία και έχει μετατρέψει τον άνθρωπο-κάτοικο σε απλό καταναλωτή μιας καπιταλιστικής κοινωνίας. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μία σχέση εμπορικής συναλλαγής του ανθρώπου με το περιβάλλον του που τον έχει αποκόψει από τις φυσικές διαδικασίες οργάνωσης της ζωής του, όπως αυτές σχετίζονται με τις πραγματικές βιολογικές ή άλλες ανάγκες του. Η καθημερινότητα στους παραδοσιακούς οικισμούς (παραδοσιακός τρόπος ζωής) έρχεται να απαντήσει σε πολλά από τα προαναφερθέντα προβλήματα, καθώς εκφράζει μία πρωτογενή αντίληψη του τρόπου ζωής που εστιάζει στον άνθρωπο, σέβεται το περιβάλλον του και συνδιαλέγεται ανοικτά με αυτό. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια γενικότερη επανεκτίμηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Όλοι πια μιλούν -ειδικοί και μη- για τις αρετές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, των παλιών παραδοσιακών κατοικιών, με τις εσωτερικές αυλές, τους ψηλούς μαντρότοιχους, το ευχάριστο και οικείο μικροπεριβάλλον που δημιουργείται με τη χρήση φύτευσης και τη σχέση των όγκων μεταξύ τους, τη γνήσια και απέριττη αρχοντιά τους. Πρόκειται για μία αρχιτεκτονική που προκύπτει από την αρμονική σύζευξη ανάμεσα στο τεχνητά αναγκαίο και περιβαλλοντικά επιτρεπτό. Η αξιοποίηση του τοπίου, του προσανατολισμού, των τοπικών υλικών δόμησης, η οργάνωση του χώρου με βάση τις κλιματικές συνθήκες, αποτέλεσαν τα εργαλεία που αξιοποιήθηκαν προς όφελος ενός καλού και οικονομικού μικροκλίματος κατοίκησης που αποτελεί τον βασικότερο παράγοντα του υψηλού βιοτικού επιπέδου που προσφέρει η ζωή στους παραδοσιακούς οικισμούς. Δεν είναι τυχαίο πως η ζήτηση για αγορά, και κατ’ επέκταση η αγοραστική αξία των σπιτιών αυτών, έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια. Όσο κι αν το παραπάνω φαινόμενο μοιάζει να παίρνει διαστάσεις μόδας, οι ανάγκες που το γέννησαν είναι πολύ πιο ουσιαστικές, έτσι που το ενδιαφέρον του κοινού με την πάροδο του χρόνου να αυξάνεται ολοένα και περισσότερο.

Εικ. 10 Alta Ribagorça, Καταλονία.

2.2 Αρχιτεκτονική Μελέτη για ανάπτυξη δικτύου παραδοσιακών οικισμών στα Kαταλανικά Πυρηναία, Ισπανία Για εμάς, σε αυτή τη διάλεξη, η πρώτη αποκάλυψη ενός τέτοιου παραδείγματος ήταν στην Καταλονία. Το 2006 πραγματοποιήθηκε η έρευνα “Habitat and Habitants in the Catalan Pyrenees: Dynamics and Policies for Under-Populated High Mountain Villages” των María Rosa Bonet, Miquel Domingo και Miquel Martí Casanovas σε συνεργασία με τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα Universitat Politécnica de Catalunya και Universitat de Barcelona που εδρεύουν στην πόλη της Βαρκελώνης, συνδυάζοντας το γνωστικό πεδίο της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας με αυτό της κοινωνικοπεριβαλλοντικής ψυχολογίας αντίστοιχα. Βασικός στόχος της έρευνας ήταν ο καθορισμός κατευθυντήριων γραμμών, προκειμένου να ανακτηθούν οι αρχιτεκτονικές και τοπιακές αξίες των παραδοσιακών οικισμών στις σχεδόν εγκαταλελειμμένες κοιλάδες των Καταλανικών Πυρηναίων. Ειδικότερα, μελετήθηκαν από διαφορετικές πλευρές -γεωγραφική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική- οι οικισμοί των κοιλάδων της οροσειράς, προκειμένου να καθοριστούν οι βασικοί παράγοντες που πιθανά να εξηγούσαν τον βαθμό της παρακμής ή της αναζωογόνησής τους.

2.2.α Αναγνώριση του τόπου – Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών Τα Καταλανικά Πυρηναία, που βρίσκονται στο βορειοδυτικό τμήμα της Καταλονίας [εικ. 11], αποτελούν, μαζί με μια περιοχή σε χαμηλότερο υψόμετρο από όπου πηγάζει ο ποταμός Ebro, την περιοχή με τις πιο αργές αναπτυξιακές τάσεις ή ακόμη και ενδείξεις στασιμότητας, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες περιοχές της Καταλονίας. Η περιοχή οργανώνεται σε έξι επαρχίες. [εικ. 13] Δύο από αυτές (Cerdanya και Vall d’Aran) βιώνουν υψηλά ποσοστά οικονομικής δραστηριότητας που σχετίζεται με τα χειμερινά σπορ, την αγορά ακινήτων και τον κατασκευαστικό τομέα. Στις υπόλοιπες (Pallars Jussà, Pallars Sobirá, Alt Urgell και Ribagorça), στις οποίες επικεντρώνεται η έρευνα, οι αναπτυξιακές τάσεις δεν καταφέρνουν να αντισταθμίσουν την παλινδρόμηση της ιστορικής και κοινωνικοοικονομικής δομής. Η άγρια τοπογραφία της περιοχής καθορίζει και πολλά από τα χαρακτηριστικά του τόπου. Για παράδειγμα, το οδικό δίκτυο, που χαρακτηρίζεται τουλάχιστον ως ελλιπές, περιορίζεται στα περάσματα των κυριότερων ποταμών με αποτέλεσμα την εξαναγκασμένη οικονομική αυτοσυντήρηση των οικισμών. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, όμως, άρχισε να παρακμάζει η γεωργική και κτηνοτροφική οικονομία της περιοχής, με αποτέλεσμα τη σταδιακή ερήμωση

Εικ. 11 Χωροθέτηση των Καταλανικών Πυρηναίων στο χάρτη της Καταλονίας.

Ανδόρα Καταλανικά Πυρηναία

Γαλλία

Αραγόν (Ισπανία)

Καταλονία (Ισπανία)

Βαρκελώνη

των οικισμών, παρ’ όλο τον ιδιαίτερό τους πλούτο σε τοπιακές και φυσικές αξίες και πολιτιστική κληρονομιά. Τότε, ο πληθυσμός των περισσότερων οικισμών κυμαινόταν μεταξύ 200 και 500 κατοίκων και σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα ξεπερνούσε αυτόν των 500, ενώ στην απογραφή του 2001 φαίνεται πως μόνο το 1% εκείνου, δηλαδή 2-5 κάτοικοι, αποτελούν τον σημερινό μόνιμο πληθυσμό. Μάλιστα, οι πόλεις των κύριων κοιλάδων συγκεντρώνουν σχεδόν το σύνολο των μόνιμων κατοίκων κάθε επαρχίας. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε17 και την επικοινωνία με ανθρώπους της πολιτικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και οικονομικής ζωής του τόπου, παρατηρούνται αλλαγές στις τρέχουσες τάσεις συγκριτικά με τους δύο προηγούμενους αιώνες. Καταγράφηκε ότι: α. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει μεγάλες επενδύσεις στη βελτίωση των υποδομών και ιδιαίτερα του οδικού δικτύου, το οποίο βρίσκεται πλέον στην καλύτερη δυνατή κατάσταση που διέθεταν ποτέ οι οικισμοί αυτοί. Με αυτόν τον τρόπο, οι οικισμοί καθίστανται ευκολότερα προσβάσιμοι, όμως, από την άλλη πλευρά, δίνεται η δυνατότητα στους κατοίκους να μετακινηθούν στις κοντινές πόλεις ενώ συνεχίζουν να εργάζονται στα αγροκτήματα γύρω από τα χωριά. β. Καθώς τα παραδοσιακά οικογενειακά και κοινωνικά μοντέλα έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά, εμφανίζονται νέες κοινωνικές δομές στους ορεινούς οικισμούς. Η σημαντικότερη συμβολή είναι αυτή των νεοαγροτικών εποίκων, οι οποίοι αποφασίζουν να εγκαταλείψουν τα μεγάλα αστικά κέντρα και να εγκατασταθούν σε κάποιον ορεινό οικισμό, αναπτύσσοντας βιοτεχνικές δραστηριότητες και προσελκύοντας τουρισμό. Παρ’ όλο που τέτοιες μεμονωμένες ενέργειες δεν έχουν άμεσο κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο προς το σύνολο, μπορούν να αποτελέσουν ένα σημαντικό παράγοντα αναζωογόνησης των συγκεκριμένων οικισμών. γ. Ο τουρισμός και οι δραστηριότητες αναψυχής, που κατά τις προηγούμενες δεκαετίες περιορίζονταν στα χειμερινά σπορ, έχουν πλέον επεκταθεί σε άλλους τομείς, όπως τα extreme sports και τον πολιτιστικό τουρισμό, και σκοπεύουν στην προσέλκυση ενδιαφερομένων καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Παράλληλα, παρατηρείται αυξημένο ενδιαφέρον για τις κατοικίες διακοπών και τον κατασκευαστικό τομέα, παράγοντας που συντελεί στην αύξηση της αξίας γης και την ανάκτηση οικισμών, αλλά και σε μια πιθανή απειλή άναρχης αστικής διάχυσης και αλλοίωσης του τοπίου που είναι το λίκνο της καταλανικής ταυτότητας και τοπογραφίας. δ. Κρίνεται επομένως επιτακτική η ανάγκη οργάνωσης δράσεων που θα εξασφαλίζουν τη διατήρηση του τοπίου των Καταλανικών Πυρηναίων και των κοιλάδων τους, όχι μόνο λόγω της φυσικής ομορφιάς τους, αλλά και λόγω του συμβολισμού τους ως μάρτυρες ζωτικών ιστορικών περιόδων στην ιστορία και την πολιτιστική ταυτότητα της Καταλονίας.

17. M.R. Bonet, Μ. Domingo, M. Martí Casanovas, “Habitat and habitants in the Catalan Pyrenees: Dynamics and Policies for under-populated high mountain villages”. Σελ. 39: Εικ. 12 Γεωλογικός Χάρτης Καταλονίας. Σελ. 40: Εικ. 13 Οι έξι επαρχίες των Καταλανικών Πυρηναίων. Σελ. 41 πάνω: Εικ. 14 Μονή Sant Miquel del Fai της επαρχίας Vallés Oriental. Εικ. 15 Tren Groc, Puigcerdà της επαρχίας Cerdanya. Εικ. 16 Μεσαιωνικό γεφύρι στην επαρχία Ribagorça. Εικ. 17 Ο οικισμός Capdella της επαρχίας Pallars Jussà. Εικ. 18 Ο οικισμός Vielha της επαρχίας Vall d’Aran. Σελ. 41 κάτω: Εικ. 19 Ο οικισμός Rin de la Carrasca του Δήμου Isàvena της επαρχίας Alta Ribagorça.

Vall d’ Aran Γαλλία Alta Ribagorça

Pallars Sobirá

Ανδόρα

Αραγόν (Ισπανία)

Cerdanya Alt Urgell

Pallars Jussà

Καταλονία (Ισπανία)

2.2.β Στρατηγική της ερευνητικής διαδικασίας Αρχικά μελετήθηκαν τα υπάρχοντα δεδομένα και η διαθέσιμη βιβλιογραφία, σχετικά με την περιοχή μελέτης. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 είχε πραγματοποιηθεί από την αυτόνομη κοινότητα Καταλονίας μία εκτενής μελέτη και καταγραφή κατοίκων και κτηρίων στους περισσότερους από τους οικισμούς, κάτι που βοήθησε πολύ στην αρχή της έρευνας των Bonet, Domingo και Martí για τη μετέπειτα δημιουργία κατευθυντήριων γραμμών παρεμβάσεων. Η ερευνητική ομάδα συνάντησε εκπροσώπους από όλα τα νομαρχιακά συμβούλια, τους οργανισμούς που είναι υπεύθυνοι για τις πολιτικές εγγύτητας στις επαρχίες. Προσπάθησε επίσης να διατηρήσει καθ’ όλη τη διάρκεια της μελέτης ισχυρούς δεσμούς με τους φορείς και τους ενδιαφερόμενους της περιοχής, προκειμένου να αποκτήσει μια ολιστική θέαση του προβλήματος βασισμένη στις αντιλήψεις και τις απόψεις των ίδιων της των κατοίκων. Οι ερευνητές συνειδητοποίησαν στην πορεία ότι θα ήταν προτιμότερο, αντί να επικεντρωθούν χωριστά σε κάθε έναν οικισμό, να μελετήσουν γεωγραφικές ενότητες, κυρίως τις κοιλάδες, ομαδοποιώντας τους οικισμούς σύμφωνα με τους ιστορικούς και διαρθρωτικούς δεσμούς τους. Υπέθεσαν δηλαδή ότι αυτή η προσέγγιση θα τους οδηγούσε πιθανά στους σημαντικούς κοινούς παράγοντες που θα μπορούσαν να συντελέσουν στην αναβίωση των οικισμών. Προκειμένου να ομαδοποιηθούν οι οικισμοί και να επιλεγούν αυτοί που θα μελετούνταν επί τόπου, ορίστηκαν οι γεωγραφικές ενότητες βάσει τοπογραφικών, ιστορικών και πολιτιστικών κοινών χαρακτηριστικών και υποβάθρου. Στη συνέχεια, έγινε μία κατηγοριοποίηση των γεωγραφικών αυτών ενοτήτων ανάλογα με τον βαθμό ανάπτυξής τους: περιοχές με σαφείς ανοδικές αναπτυξιακές τάσεις, περιοχές με συμπτώματα πρώιμης ανάπτυξης και περιοχές βυθιζόμενες σε μια μόνιμη παρακμή. Αυτή η κατηγοριοποίηση βοήθησε και στη σύγκριση μεταξύ διαφορετικών παραγόντων που πιθανόν να επηρέαζαν τον ρυθμό ανάπτυξης. Για τους σκοπούς της έρευνας, έγινε επιτόπια μελέτη σε 18 κοιλάδες και 96 οικισμούς αυτών, συνοδευόμενη από συνεντεύξεις των κατοίκων, καθώς και τη συμπλήρωση κάποιων δελτίων που είχε συντάξει η ερευνητική ομάδα, για τις γεωγραφικές ενότητες μελέτης αλλά και κάθε οικισμό ξεχωριστά. Αυτά τα δελτία, καθώς και κάποια ερωτηματολόγια, είχαν σχεδιαστεί με στόχο να αποκαλυφθούν οι πιο καθοριστικοί παράγοντες που θα εξηγούσαν τον βαθμό αναζωογόνησης ή παρακμής των διάφορων οικισμών. Για τον λόγο αυτό έπρεπε να συμπεριληφθούν πολλοί παράγοντες σε διαφορετικά επίπεδα μελέτης και εμβάθυνσης. Συγκεκριμένα: _Σε κλίμακα επαρχίας – περιφέρειας, εξετάστηκαν οι σχέσεις μεταξύ

των διάφορων οικισμών και κοιλάδων, επομένως η τοποθεσία, η εγγύτητα και οι συνδέσεις μεταξύ τους. _Σε κλίμακα οικισμού, εκτός των εγγενών χαρακτηριστικών (τυπολογία, μορφολογία, δομή, διατήρηση, κλιματικοί παράγοντες, φυσικοί, αρχιτεκτονικοί, τοπιακοί και συμβολικοί πόροι) λήφθηκε υπόψη η ποιότητα των υποδομών και των εγκαταστάσεων (προσβασιμότητα, ηλεκτρική ενέργεια, ύδρευση και άρδευση, αποχετευτικό σύστημα και κάλυψη κινητής τηλεφωνίας) καθώς και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των κατοίκων και των δραστηριοτήτων τους, όπως μόνιμος πληθυσμός, προέλευση, κύριες κατοικίες, κατοικίες διακοπών και οικονομικές δραστηριότητες. _Τέλος, σε κλίμακα κτηρίων, κύρια παράμετρος ήταν ο βαθμός διατήρησής τους, αλλά και η τυπολογία, οι διαστάσεις, οι χρήσεις και η ποιότητα κτηρίου και εγκαταστάσεων. Όσον αφορά τα δελτία που συντάχθηκαν και συμπληρώθηκαν από την ερευνητική ομάδα κατά τη διάρκεια της μελέτης, χωρίζονται σε αυτά που αφορούν τους ίδιους τους οικισμούς και οργανώνουν τη δουλειά που έγινε κατά την επιτόπια έρευνα πεδίου και σε αυτά που απευθύνονται στις ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες με σκοπό τον προσδιορισμό των κυριότερων παραμέτρων ανάπτυξής τους. Οργανώθηκαν στις εξής πέντε ενότητες: _γεωγραφικές συνθήκες, _προσβασιμότητα και ποιότητα δικτύων, _κοινωνικοοικονομική ζωή (πληθυσμός και δραστηριότητες), _βαθμός διατήρησης των κτηρίων και _δυνατότητα ανάκαμψης

Εικ. 20 Ο οικισμός Seu d’Urgell της επαρχίας Alt Urgell.

2.2.γ Αποτελέσματα έρευνας ανάπτυξης των οικισμών

–

Στρατηγική

Η συνεχής απώλεια πληθυσμού που είχε αποδεκατίσει αυτές τις περιοχές στις κοιλάδες των Καταλανικών Πυρηναίων τους τελευταίους αιώνες δεν είναι πλέον η κύρια τάση. Οι λίγοι μόνιμοι κάτοικοι που εξακολουθούν να ζουν σε αυτές τις κοιλάδες αποτελούν μειωμένο αλλά σταθερό πληθυσμό. Ταυτόχρονα, πρώιμες τάσεις ανάκαμψης που σχετίζονται με τον τομέα τουρισμού και αναψυχής υπονοούν μια ενδεχόμενη περίοδο ανάπτυξης για τις ορεινές επαρχίες. Ωστόσο, τα κύρια αποτελέσματα της έρευνας ήταν οι συσχετισμοί που μπορούσαν να καθοριστούν μεταξύ του βαθμού διατήρησης των οικισμών και των διάφορων παραγόντων που αναλύθηκαν. Έτσι, συντάχθηκαν τέσσερις κύριοι συσχετισμοί. 1. Οι άρτιες υποδομές και τα βελτιωμένα δίκτυα αποτελούν μία αναγκαία αλλά όχι επαρκή συνθήκη. Η έρευνα έδειξε πως όλοι οι οικισμοί που παρουσιάζουν ενδείξεις ανάκαμψης διαθέτουν καλό οδικό δίκτυο, ενώ όσοι οικισμοί έχουν πολύ κακή προσβασιμότητα είναι σχεδόν εγκαταλελειμμένοι. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν και κάποιοι οικισμοί καλά συνδεδεμένοι, όμως αρκετά παρηκμασμένοι, λόγω της τοποθεσίας τους, καθώς βρίσκονται κοντά σε σημαντικές συνδετήριες οδικές αρτηρίες μεταξύ ορεινών επαρχιών που κατευθύνουν αυξημένες ροές και έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη δυναμική των οικισμών αυτών. 2. Η ύπαρξη έστω και κάποιου στοιχειώδους μόνιμου πληθυσμού, που σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται μόνο για δύο έως πέντε άτομα, είναι παράγοντας – κλειδί προς την ανάκαμψη και την αναβίωση των οικισμών. Ο μόνιμος πληθυσμός αυτών διαχωρίζεται στις εξής κατηγορίες: α) αγρότες και κτηνοτρόφοι που όλο και περισσότερο συμπληρώνουν την αγροτική τους απασχόληση με αγροτουριστικές δραστηριότητες (αγροτικά καταλύματα, ιππασία, ενοικίαση ποδηλάτων κ.ά.). Με αυτόν τον τρόπο, παρά τον λιγοστό τους αριθμό, συμβάλλουν στη διατήρηση, όχι μόνο της ζωής στους οικισμούς, αλλά κυρίως του αγροτικού τοπίου στα περίχωρα αυτών. Υπό αυτήν την έννοια, ακόμη και αν επωφελούνται από τη βελτίωση των υποδομών, ορισμένοι αγρότες αποφασίζουν να κινηθούν προς τις πόλεις στις κύριες κοιλάδες, ενώ συνεχίζουν να εργάζονται στα αγροκτήματα των οικισμών. β) εργαζόμενοι στις κοντινές πρωτεύουσες επαρχιών. Αν κάποιοι αγρότες μετακινούνται στις πόλεις για να έχουν πρόσβαση σε καλύτερες υπηρεσίες, τα χωριά που βρίσκονται κοντά σε αυτές τις πόλεις βιώνουν το ακριβώς αντίστροφο φαινόμενο. Οι εργαζόμενοι στα αστικά κέντρα μετακινούνται στα μικρά χωριά για να επωφεληθούν από τις καλύτερες γεωγραφικές συνθήκες και το αυξημένο βιοτικό επίπεδο, εισάγοντας έτσι σε αυτά τα χωριά μια

κοινωνική και πολιτιστική πολυμορφία. γ) νεοαγροτικοί έποικοι που έχουν την τάση να διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην ανάκτηση των οικισμών. Μέσω της ανάπτυξης βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, ενισχύουν την τουριστική ελκυστικότητα του τόπου, ενώ πολλές φορές προωθούν απευθείας τη διαδικασία επανακατοίκησης των οικισμών. Συμβάλλουν με τον τρόπο τους στην ενίσχυση της συνείδησης της κοινής γνώμης απέναντι στην αξία των οικισμών και του τοπίου, καθώς πολλές φορές οι αυτόχθονες αγροτικοί πληθυσμοί την αγνοούν ή ακόμη και την υποτιμούν. 3. Η κατοίκηση διακοπών είναι η μόνη ευκαιρία για την απόλυτη επανακατοίκηση των οικισμών. Θεωρείται ως αιτία της κακής πολεοδομίας και της άναρχης αστικής διάχυσης και απειλή για το τοπίο, καθώς οι αρνητικές επιπτώσεις της στη φυσική ομορφιά των αγροτικών τοπίων έχουν ήδη επηρεάσει τις ορεινές επαρχίες. Όμως, σύμφωνα με την έρευνα των Bonet, Domingo και Martí, η αποκατάσταση των εγκαταλελειμμένων κατοικιών προκειμένου να μετατραπούν σε εξοχικές κατοικίες αποτελεί μία ευκαιρία ανάκαμψης των μικρών ορεινών οικισμών, αποφεύγοντας την αλλοίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα των οικισμών και τη φυσική ομορφιά του τοπίου. Η εμφάνιση αυτών ενισχύεται από τις εξής τρεις παραμέτρους: τις καλές γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες, την ύπαρξη μόνιμου πληθυσμού που θα αποτρέψει την ολική εγκατάλειψη του οικισμού και την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα (με αγροτικά καταλύματα ή δραστηριότητες αναψυχής που θα προσελκύσουν επισκέπτες). 4. Ένας ανεπτυγμένος τομέας τουρισμού και αναψυχής, που αξιοποιεί τις αρετές των ορεινών επαρχιών (γραφική θέα, υπαίθριες δραστηριότητες αναψυχής, πολιτιστική κληρονομιά), έχει θετικές επιπτώσεις στην περιοχή, καθιστώντας τον ένα σημαντικό πυλώνα της οικονομίας των Καταλανικών Πυρηναίων και τον πλέον βιώσιμο για το μέλλον. Τέτοιες δυναμικές στον τουριστικό τομέα βοηθούν στην αναζωογόνηση μικρών χωριών, καθώς υποστηρίζουν τη δημιουργία νέων οικονομικών δραστηριοτήτων όπως μικρές παραγωγικές μονάδες, οικοδομική δραστηριότητα, παροχή υπηρεσιών, και αυξάνουν την ελκυστικότητα σε κατοικίες διακοπών και επισκέπτες.

“Πλήρης προτερημάτων, κι όμως ο άνθρωπος ποιητικά κατοικεί σ’ αυτή τη γη.” Friedrich Hölderlin

2.2.δ Συμπεράσματα μελέτης Η παρουσιαζόμενη έρευνα βασίζεται στις συσχετίσεις μεταξύ πολεοδομικών και κοινωνικοοικονομικών συνθηκών των οικισμών και του βαθμού ανάπτυξής τους. Η συγκεκριμένη προσέγγιση είχε ως αποτέλεσμα τη σύνταξη συμπερασμάτων τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τις κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με το πώς μπορεί κανείς να επέμβει σ’ αυτές τις κοιλάδες των Πυρηναίων και τους ορεινούς οικισμούς τους. Είναι πιο αποτελεσματικό να εργαστεί κανείς σε επίπεδο γεωγραφικών ενοτήτων και όχι με μεμονωμένα χωριά ή άτομα, λόγου χάρη επιδοτώντας την αποκατάσταση κτηρίων. Έτσι δίνεται η δυνατότητα να επωφεληθεί από τις σχέσεις μεταξύ των οικισμών για να πετύχει την αυτοδύναμη ανάπτυξή τους. Καθιερώνοντας βαθμούς προτεραιότητας παρέμβασης μεταξύ των περιοχών, αυξάνεται η αποτελεσματικότητα των δράσεων. Για να γίνει αυτό, κατατάσσονται οι επαρχιακές ενότητες σε τέσσερις ομάδες ανάλογα με την κατάσταση παραμέτρων που λαμβάνονται υπόψη (γεωγραφικές συνθήκες, ποιότητα υποδομών, υφιστάμενες κοινωνικοοικονομικές δυναμικές και δυνητικοί πόροι για την ανάπτυξη) ως εξής: _Ενότητες υψηλής προτεραιότητας, όπου προτάθηκε να επικεντρωθεί η προσπάθεια, καθώς παρουσίασαν ενδεχόμενα αναζωογόνησης. _Ενότητες δευτερεύουσας προτεραιότητας, λόγω ασθενέστερων δυνατοτήτων αναζωογόνησης. _Ενότητες με αυξανόμενη δυναμική ανάπτυξη, για τις οποίες κρίθηκε μη απαραίτητη η αύξηση επενδύσεων. _Παρακμάζουσες ενότητες, πλήρως ή σχεδόν εγκαταλελειμμένες, στις οποίες δεν ήταν ρεαλιστικό να επιχειρηθεί η επανεισαγωγή αστικού πληθυσμού και δραστηριοτήτων. Αυτό το σύστημα κατηγοριοποίησης επιτρέπει την αναθεώρησή του σε βάθος χρόνου, καθώς μετά από μια πενταετία επενδυτικών δράσεων μία περιοχή αυξημένης προτεραιότητας μπορεί να μετατραπεί σε περιοχή αυξανόμενης δυναμικής ανάπτυξης, ενώ μία ενότητα δευτερεύουσας προτεραιότητας σε υψηλής προτεραιότητας. Αποδεικνύεται, επομένως, απαραίτητη η ενσωμάτωση του παράγοντα “χρόνος” στη σύλληψη και τον σχεδιασμό της στρατηγικής παρέμβασης. Αφού καθοριστεί αυτό το σύστημα προτεραιοτήτων παρέμβασης, ορίζονται οι παρακάτω κατευθυντήριες γραμμές στρατηγικής ανάπτυξης: α. Το κράτος να εξασφαλίσει υψηλής ποιότητας υποδομές για τις επιλεγμένες γεωγραφικές ενότητες, που να αφορούν όχι μόνο το οδικό δίκτυο, αλλά και τις τηλεπικοινωνίες και την εγγύτητα σε ένα

Σελ. 47: Εικ. 21 Isàvena, Baixa Ribagorça. Εικ. 22 Ένταξη σύγχρονου κτηρίου ξενώνα στον οικισμό Malpàs της επαρχίας Alta Ribagorça. Εικ. 23 Προσεγγίζοντας το φαράγγι Mont-Rebei με μια μεταλλική γέφυρα στην περιοχή Noguera της επαρχίας Pallars Jussà. Εικ. 24 Πεζοπόροι στην περιοχή Pallars Jussà. “Η Τοπική Αυτοδιοίκηση έχει συμβάλει στο σχεδιασμό και την ανάδειξη ενός δικτύου διαδρομών πεζοπορίας, συνολικού μήκους 400 χιλιομέτρων. Σε αυτό εντάσσονται μονοπάτια διαφορετικών χαρακτηριστικών και δυσκολίας, καθώς και ποδηλατικές και ιππικές διαδρομές.” Πηγή: http://www.pallarsjussa.net/ ca/noticies/xarxa-de-sendersdel-pallars-jussa . Σελ. 49: Εικ. 25 Ο οικισμός Iran του Δήμου El Pont de Suert της επαρχίας Alta Ribagorça.

σύστημα διαμετακόμισης. β. Να καθοριστούν αυστηρά όρια για την κατασκευή νέων εξοχικών κατοικιών σε ορεινά χωριά, προκειμένου να προσανατολιστεί η ζήτηση ακινήτων στην αποκατάσταση των υφιστάμενων κτηρίων. γ. Δημιουργία ενός προγράμματος επιδοτήσεων που να βοηθήσει τον μόνιμο πληθυσμό που εργάζεται στον πρωτογενή τομέα (γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες) για την αποκατάσταση των κατοικιών τους. Συνήθως αυτοί οι κάτοικοι, που πραγματικά συμβάλλουν στη διατήρηση της περιοχής –από τοπιακή αλλά και κοινωνικοοικονομική και ζωτική/πληθυσμιακή άποψη– δουλεύοντας τη γη και φροντίζοντας τις καλλιέργειες, έχουν μικρότερη οικονομική δυνατότητα από τους προσωρινούς επισκέπτες και τους ιδιοκτήτες των κατοικιών διακοπών. Συνεπώς, καθώς η ανάπτυξη της αγοράς διακοπών αυξάνει τις τιμές, οι γηγενείς κάτοικοι δεν μπορούν να αντέξουν το κόστος συντήρησης και αποκατάστασης των κατοικιών τους. Ως εκ τούτου, ένα πρόγραμμα επιδότησης πρέπει να είναι διαθέσιμο, όχι για κάθε ιδιοκτήτη, αλλά για τον συγκεκριμένο μόνιμο πληθυσμό. δ. Προώθηση ενός βιώσιμου τουρισμού, βασισμένου στην παρουσίαση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου των κοιλάδων ως βασικός παράγοντας για την αναζωογόνησή τους. Τα εργαλεία που διερευνήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στα πολιτιστικά τοπιακά πάρκα των τελευταίων δεκαετιών θα μπορούν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμα στην επεξεργασία ενός σχεδίου για την προβολή της αξίας της περιοχής και την αύξηση της ελκυστικότητάς της: αναγνώριση των βασικών πόρων και δυναμικών της περιοχής, οργάνωση αυτών σε μία δομή που θα προσφέρει στον επισκέπτη μια ερμηνεία τους, σχεδιασμός ενός ευανάγνωστου δικτύου διαδρομών εντός της κοιλάδας, στρατηγικός εντοπισμός μικρών κόμβων υπηρεσιών ενταγμένων σε αυτό το δίκτυο. ε. Στήριξη ιδιωτικών και θεσμικών ενεργειών, προσανατολισμένων στην ανάκαμψη των κοιλάδων. Τα νομαρχιακά συμβούλια θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ενημερωμένες βάσεις δεδομένων κατοικιών προς αποκατάσταση σε μικρά χωριά, στη διάθεση της αγοράς ακινήτων ή ιδιωτών που ενδιαφέρονται να τις αγοράσουν. Θα μπορούσαν επίσης να οργανώσουν συμμετοχικές διαδικασίες στους οικισμούς με σκοπό την ενίσχυση της συνείδησης και επίγνωσης των μόνιμων κατοίκων για την αξία των ίδιων τους των οικισμών και τοπίων, αλλά και να στοχεύσουν στη διάδοση μιας κουλτούρας αποκατάστασης, με απόλυτο σεβασμό προς το περιβάλλον.

2.2.ε Σύνθεση – Συμπεράσματα Καθίσταται πλέον σαφές ότι ο κατάλληλος σχεδιασμός μπορεί να ενεργοποιήσει και να αναδείξει τους περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς πόρους μιας περιοχής, με αποτέλεσμα να αποτελέσουν τον κινητήριο μοχλό για την ανάπτυξή της. Όταν αυτού του είδους ο σχεδιασμός στηρίζεται στην προώθηση ευέλικτων και καινοτόμων μέτρων, στην επιλογή ενός μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης και συνδυάζεται με εναλλακτικές μορφές τουρισμού, αποδίδει στο μέγιστο. Έτσι, λοιπόν, και στο παράδειγμα την Καταλονίας που μελετήθηκε, αφού προσδιορίστηκε η πραγματική πολιτιστική αξία του τόπου, συντάχθηκαν στρατηγικές μεθοδολογικές προτάσεις για τη βέλτιστη αξιοποίηση του παραδοσιακού στοιχείου, με στόχο την ανάπτυξη του τόπου αυτού. Σε αυτό το σημείο, θα είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να εξετάσουμε εάν έχουν γίνει αντίστοιχες μελέτεςπροτάσεις και κατά πόσον έχουν ευοδωθεί στον ελλαδικό χώρο.

Εικ. 26 Ο οικισμός Prullans της επαρχίας Cerdanya.

2.3 Μελέτες και προτάσεις για ολοκληρωμένη ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα Σύμφωνα με την ανάλυση των εννοιών του πρώτου κεφαλαίου, αλλά και την παρουσίαση του παραδείγματος της Καταλονίας, αποδεικνύεται ότι ο χαρακτηρισμός και μόνο ενός τόπου ως παραδοσιακού ή ως ιστορικού διατηρητέου δεν επαρκεί για να διατηρηθεί η ισορροπία (φυσική, αρχιτεκτονική, κοινωνική, οικονομική) σ’ αυτόν. Μολονότι η διάσωση των αρχιτεκτονικών στοιχείων και η ομαλή επανένταξή τους στη σύγχρονη ζωή αποτελεί καθοριστικό βήμα για την αναβίωση ενός τόπου που έχει αρχίσει να ερημώνει, κοινή είναι η πεποίθηση σε όσους μελετούν τα ζητήματα περιφερειακής πολιτικής –ειδικοί ερευνητές επιστήμονες αλλά και τοπική αυτοδιοίκηση– ότι μια πολιτική για τις απομακρυσμένες και υποβαθμισμένες περιοχές της χώρας πρέπει να βασίζεται σε ένα σχέδιο ανάπτυξης που θα έχει λάβει υπόψη του όλες τις παραμέτρους ως ισότιμα συμμετέχουσες στην αναπτυξιακή προοπτική. Υπάρχει δηλαδή ανάγκη για μια ολοκληρωμένη θεώρηση των προβλημάτων αλλά και των δυνατοτήτων ενός τόπου.

2.3.α Πρόγραμμα Νέστου

οικοανάπτυξης

Ροδόπης

–

Ορμώμενοι από την παραδοχή ότι οι μέχρι σήμερα προσπάθειες για αξιοποίηση των παραδοσιακών οικισμών και των εν γένει τοπικών γνωρισμάτων της ελληνικής υπαίθρου προσανατολίστηκαν μονοσήμαντα στην άμεση αποδοτικότητά τους ως τουριστικά θέρετρα, έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς δύο εναλλακτικές προτάσεις για ανάπτυξη ορεινών παραδοσιακών οικισμών. Η παρουσίαση των συγκεκριμένων παραδειγμάτων18 γίνεται προκειμένου να καταδειχθούν οι εναλλακτικές λύσεις που προτείνονται σε θεωρητικό επίπεδο –σε αντιπαράθεση με τα λανθασμένα υποδείγματα ανάπτυξης τουριστικών περιοχών που στοχεύουν στο αλόγιστο κέρδος– και οι τρόποι μέσω των οποίων μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη οι θεωρητικές διακηρύξεις περί σεβασμού των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης. Οι ορεινοί οικισμοί, όπως προαναφέραμε έχουν ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό που τους διαφοροποιεί από τους παράκτιους. Είναι τοποθετημένοι σε μια μεγάλη γεωγραφική έκταση, ενώ συχνά είναι απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον λόγω γεωμορφολογικών περιορισμών και ελλείψεων σε υποδομές επικοινωνίας. Ο τρόπος με τον οποίο μπορούν αυτοί οι διάσπαρτοι οικισμοί να ενσωματωθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτικού σχεδιασμού μελετάται στο πρόγραμμα οικοανάπτυξης Ροδόπης – Νέστου. Η λέξη «οικοανάπτυξη»19 σημασιοδοτεί την αναγνώριση των

18. Απουσία μιας συνολικής εικόνας για τη μέχρι σήμερα εξέλιξη της οικονομικής ζωής στους παραδοσιακούς οικισμούς, δεν είναι σκόπιμη ούτε και δυνατή μια αξιολογική προσέγγιση των παραδειγμάτων. Η μοναδική συνολική αποτίμηση για έργα που αφορούν σε παραδοσιακούς οικισμούς είναι μια σχετική εργασία που έγινε από τον ΕΟΤ και περιγράφει πόσα κτήρια αποκαταστάθηκαν κατά την εφαρμογή του προγράμματος του ΕΟΤ “Διατήρηση και Ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών στην Ελλάδα”, όπως επίσης, πόσες κλίνες και πόσες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν μέσα από την εφαρμογή του προγράμματος. Τα στοιχεία πάντως σταματούν στο 1994. 19. Εισήγηση Π. Λουκάκη, “Πρόγραμμα Οικοανάπτυξης Ροδόπης-Νέστου”. Εικ. 27 Χωροθέτηση των οικισμών Ροδόπης - Νέστου στο χάρτη.

δίκτυο οικισμών Ροδόπης - Νέστου

Καβάλα

Ξάνθη

περιβαλλοντικών περιορισμών που έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της πρότασης. Η μελέτη εκπονήθηκε σε δύο χρονικές φάσεις (19881989 και 1992-1993) για λογαριασμό της Ε.Ε.Τ.Α.Α. και της W.W.F.20 και αναφέρεται σε μια χωρική ενότητα η οποία διοικητικά ανήκει στους νομούς Δράμας, Καβάλας και Ξάνθης, αλλά αποτελεί μια ξεχωριστή οικολογική ενότητα με σημείο αναφοράς τον ποταμό Νέστο. Στην έκταση αυτή καταγράφονται 117 οικισμοί που διακρίνονται σε τρεις άνισης πληθυσμιακής κατανομής ζώνες. Η παρούσα μελέτη βασίστηκε στις ακόλουθες παραδοχές: _Θα έπρεπε να διατηρηθεί ο πληθυσμός που κατοικούσε στην περιοχή. _Η περιοχή αποτελούσε μια φυσική ενότητα και συνεπώς οι φυσικοί της πόροι ήταν αντικείμενο ενιαίου σχεδιασμού και διαχείρισης. _Οι οικισμοί θα έπρεπε να διατηρηθούν και να αποτελέσουν τον καμβά πάνω στον οποίο θα ξεδιπλωνόταν το πρόγραμμα. _Θα έπρεπε να διατηρηθεί ο πληθυσμός που κατοικούσε στην περιοχή. _Θα έπρεπε να διατηρηθούν και να αναδειχθούν η πολιτιστική κληρονομιά και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της περιοχής. _Το πρόγραμμα θα έπρεπε να συσχετισθεί οικονομικά, λειτουργικά και κοινωνικά με τα τρία αστικά κέντρα της ευρύτερης περιοχής, την Δράμα, την Καβάλα και την Ξάνθη. _Θα έπρεπε να προστατευθεί το ιστορικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής. _Tο πρόγραμμα θα έπρεπε να διασφαλίζει έναν ενιαίο κα ιεραρχημένο τρόπο διοικητικής εφαρμογής του. _Tο πρόγραμμα θα βασιζόταν στην ενδογενή ανάπτυξη της περιοχής, στην αξιοποίηση δηλαδή των φυσικών και πολιτισμικών πόρων του τόπου καθώς και στη δημιουργία θέσεων εργασίας για τους ανθρώπους που κατοικούσαν στην περιοχή ή ήταν άμεσα συνδεδεμένοι με αυτήν. _Aναγκαία κρινόταν, τέλος, η ενεργός συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στον σχεδιασμό, τον προγραμματισμό, τη χρηματοδότηση και την υλοποίηση του έργου. Σύμφωνα με το ανωτέρω πλαίσιο αρχών προσδιορίστηκαν οι περιορισμοί που όφειλε το πρόγραμμα να σεβαστεί και οι οποίοι ήταν: •Διατήρηση των παραδοσιακών οικονομικών δραστηριοτήτων (γεωργία, κτηνοτροφία) και ενίσχυση άλλων τομέων, όπως η μεταποίηση, η αλιεία, ο τουρισμός και οι μεταφορές. •Σεβασμός των υπαρχουσών πλουτοπαραγωγικών πηγών •Σχεδιασμός και μελέτη με προοπτική τη δημιουργία μόνιμων θέσεων εργασίας. •Ως φυσικός χώρος εφαρμογής του σχεδίου προτείνεται να είναι οι ήδη υπάρχοντες οικισμοί, ώστε ν’ αποφευχθεί η διόγκωσή τους και η ανεξέλεγκτη διασπορά των δραστηριοτήτων. •Η δημιουργία των αναγκαίων για την ανάπτυξη υποδομών να γίνει με τρόπο ώστε να μη διαταράσσεται το οικοσύστημα της περιοχής.

20. Ε.Ε.Τ.Α.Α.: Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης. W.W.F.: World Wildlife Fund. Εικ. 28 Ο ποταμός Νέστος.

Ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται το σχέδιο οικοανάπτυξης Ροδόπης – Νέστου είναι η διάκριση της περιοχής εφαρμογής σε οικιστικούς πυρήνες, οι οποίοι θα συνδέονται μεταξύ τους μέσα από φυσιολατρικές και πολιτιστικές διαδρομές. Η χωροταξική διάρθρωση προβλέπει να διατηρηθούν όλοι οι οικισμοί, να αξιοποιηθούν τα ιστορικά τους στοιχεία και οι ιδιαιτερότητές τους, οι τοπικές παραγωγικές δραστηριότητες, οι ιστορικοί τόποι και τα κτήρια. Μεταξύ τους οι οικισμοί διασυνδέονται με σύγχρονο οδικό δίκτυο αλλά και μέσω λιθόστρωτων μονοπατιών, έτσι ώστε το οδοιπορικό να έχει οικολογικό, ιστορικό, αρχαιολογικό και λαογραφικό ενδιαφέρον για τον επισκέπτη. Προβλέπεται ακόμη η δημιουργία ειδικών κέντρων πληροφόρησης διάσπαρτων στους οικισμούς, όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να ενημερώνεται για τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής, για τους παραδοσιακούς τρόπους αξιοποίησης των νερών του Νέστου, για τον τρόπο που λειτουργεί ένα εργαστήρι καπνού και ακόμα να μαθαίνει για τις εθνότητες που κατά καιρούς συνέβαλαν στη διαμόρφωση της πολιτισμικής εικόνας της περιοχής. Η οικονομική ζωή στους οικισμούς θα στηρίζεται κατά βάση στις ήπιες μορφές αναψυχής (παραθερισμός των κατοίκων που κατάγονται από την περιοχή και διαμένουν στα αστικά κέντρα, εκδρομές και περιηγήσεις τα Σαββατοκύριακα, επισκέψεις αλλοδαπών και Ελλήνων τουριστών που παραθερίζουν σε άλλες κοντινές περιοχές, χειμερινός τουρισμός, επιστημονικός και συνεδριακός τουρισμός) αλλά και σε παραδοσιακές ασχολίες, όπως η χειροτεχνία, η οικοτεχνία, η βιοτεχνία ή στο εμπόριο προϊόντων για τον τουρισμό και τις εσωτερικές ανάγκες. Στην περιοχή μπορούν επίσης βάσει του προγράμματος να δημιουργηθούν κατασκευαστικές, επισκευαστικές και λατομικές επιχειρήσεις. Για να μπορέσουν όλοι οι υπάρχοντες οικισμοί να αξιοποιηθούν όπως προβλέπει το σχέδιο, επισημαίνεται ότι είναι απαραίτητο να προσδιοριστούν με σαφήνεια οι χρήσεις του εδάφους, να οριοθετηθούν οι προστατευόμενες περιοχές, να υπάρξει ολοκληρωμένος πολεοδομικός σχεδιασμός και αρχιτεκτονική μελέτη για τη συνεπή αισθητικώς αποκατάσταση των οικιστικών συνόλων και ενδεχομένως παρέμβαση του ΕΟΤ για την αρχιτεκτονική αποκατάσταση των παραδοσιακών κτισμάτων. Τέλος, επισημαίνεται η ανάγκη να δημιουργηθεί ένας ενιαίος φορέας που θα υλοποιήσει το πρόγραμμα, δεδομένου του κατακερματισμού των αρμοδιοτήτων στις κεντρικές υπηρεσίες, των αδυναμιών της τοπικής αυτοδιοίκησης και της δυσκολίας να βρεθούν οι απαραίτητοι οικονομικοί πόροι. Στο όλο εγχείρημα θα πρέπει να συμμετέχουν η τοπική αυτοδιοίκηση, οι τοπικοί παραγωγικοί φορείς και γενικότερα οι ντόπιοι κάτοικοι, Έλληνες της διασποράς καταγόμενοι από την περιοχή αλλά και η Πανεπιστημιακή κοινότητα της περιοχής.

Εικ. 29 Η κοιλάδα του Νέστου.

2.3.β Αγροτική ανάπτυξη του ορεινού οικισμού Όσσας Η Όσσα είναι ένας ορεινός παραδοσιακός οικισμός της επαρχίας Λαγκαδά, του Νομού Θεσσαλονίκης, με σημαντικό ιστορικό, λαογραφικό και αρχιτεκτονικό πλούτο. Χτισμένη στις πλαγιές του Όρους Βερτίσκος, περίπου 35χλμ. βορειοανατολικά της Θεσσαλονίκης, μέσα σε ένα καταπράσινο φυσικό περιβάλλον, περιτριγυρισμένη από δάση βελανιδιάς και σε υψόμετρο 650 μέτρων, είναι ένα από τα ομορφότερα χωριά του Νομού. Το 1999 μια ομάδα φοιτητών και καθηγητών της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πραγματοποίησε επιτόπια μελέτη στον οικισμό, με στόχο τη βιώσιμη αγροτική ανάπτυξή του. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας παρουσιάζονται παρακάτω. Το θεωρητικό μοντέλο ανάπτυξης που αφορά στον ορεινό οικισμό της Όσσας βασίζεται σε τρεις κεντρικούς άξονες με σκοπό: _τη συντήρηση και βελτίωση της υπάρχουσας υποδομής, _την προσέλκυση κοινού με ειδικά ενδιαφέροντα και _τη στήριξη της τοπικής οικονομίας Η διατήρηση του παραδοσιακού χαρακτήρα του οικισμού είναι μία από τις προϋποθέσεις για να συντηρηθεί και να βελτιωθεί η υπάρχουσα υποδομή. Γι’ αυτό προτείνεται ο χαρακτηρισμός του ιστορικού κέντρου ως διατηρητέου καθώς και η αποκατάσταση και επανάχρηση των παραδοσιακών κτηρίων, με παράλληλη μέριμνα να διαμορφωθεί το δίκτυο των πεζοδρόμων και των ελεύθερων χώρων. Προτείνεται ακόμη να αποτραπεί η επέκταση του οικισμού και να επιτραπεί η ανέγερση νέων κτηρίων μόνο σε συγκεκριμένα οικοδομικά τετράγωνα. Τα κτήρια που θα αποκαταστηθούν θα χρησιμοποιηθούν είτε ως κατοικίες είτε θα δοθούν για νέες χρήσεις (ξενώνες, εργαστήρια, πολιτιστικοί χώροι). Για την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας θεωρείται ότι μπορεί να εκσυγχρονιστεί η τοπική παραγωγή –κυρίως κεράσια και κρασίκαι αφού ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής να γίνει εισαγωγή νέων οικολογικών καλλιεργειών. Με την τόνωση της παραδοσιακής αγροτικής παραγωγής εκτιμάται ότι μπορεί να επαναλειτουργήσουν και οι γυναικείοι συνεταιρισμοί21, που φτιάχνουν τα ντόπια γλυκά του κουταλιού και τις κομπόστες, αλλά να οργανωθούν και εκθετήρια, όπου θα προβάλλονται τα προϊόντα αυτά. Προτείνεται ακόμα να δημιουργηθεί ειδικός χώρος εμφιάλωσης κρασιών, όπου θα μπορεί και να παρουσιάζεται ο παραδοσιακός τρόπος παρασκευής του κρασιού. Έτσι, αλληλοτροφοδοτούνται και οι τρεις τομείς παραγωγής. Κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί ο εκσυγχρονισμός της κτηνοτροφίας να συμβάλει, ώστε να μη χαθεί η τέχνη της κατασκευής των ντόπιων παραδοσιακών χαλιών από μαλλί

21. Στ. Παπαδάκη-Τζεδάκη, “Ενδογενής τουριστική ανάπτυξη: Διαρθρωμένη ή αποδιαρθρωμένη τοπική ανάπτυξη”, σελ.367-368. «Η ύπαρξη των συνεταιρισμών μπορεί να συμβάλει στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων, στη μείωση του κόστους παραγωγής τους και στη χρηματοδότηση από κοινοτικά προγράμματα.» Εικ. 30 Ο οικισμός της Όσσας.

αιγοπροβάτων. Οι επισκέπτες επίσης θα μπορούν να απολαύσουν τη φύση μέσα από διαδρομές στο βουνό, στα παρατηρητήρια των άγριων θηλαστικών και πτηνών ή και σε συνδυασμό με ήπιες αθλητικές δραστηριότητες. Τέλος, η μελέτη αποκατάστασης του ορεινού οικισμού της Όσσας περιλαμβάνει και μια εκτίμηση των δημιουργούμενων θέσεων απασχόλησης, στις οποίες περιλαμβάνονται και εκείνες που θα προκύψουν από τις εργασίες αποκατάστασης των παραδοσιακών κτηρίων και των έργων υποδομής.

2.4 Σύνθεση – Συμπεράσματα Η κοινή αντίληψη που διέπει τόσο τις δύο προαναφερθείσες μελέτες στην Ελλάδα όσο και το παράδειγμα της Καταλονίας είναι να χρησιμοποιηθεί το υπάρχον φυσικό, ανθρώπινο και κτηριακό δυναμικό, ώστε η οικονομική ανάπτυξη των περιοχών εφαρμογής των σχεδίων να σέβεται τη φέρουσα ικανότητα του τόπου. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, αναφερόμενοι σε ορεινούς οικισμούς του Νομού Μεσσηνίας (Ταΰγετος) που έχουν μεγάλες ομοιότητες με τις περιοχές που περιγράφηκαν παραπάνω, η εφαρμογή ενός ανάλογου προγράμματος, μιας στρατηγικής αναβίωσης του τόπου, μέσα από την πολιτική πρωτοβουλία και τα κοινοτικά προγράμματα, τύπου LEADER, θα αρχίσει να δίνει ζωή τα επόμενα χρόνια σε ορεινά χωριά που έχουν σχεδόν αποψιλωθεί πληθυσμιακά. Ενισχύοντας τους δεσμούς της παραγωγής με τις αναπτυσσόμενες μορφές εναλλακτικού τουρισμού που εμφανίζονται μεμονωμένα σε περιοχές της περιφέρειας, θα δομηθούν οι βάσεις για μία βιώσιμη ανάπτυξη συνδυάζοντας όλους τους τομείς παραγωγής. Κύριο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης σύνδεσης αποτελεί κυρίως η πολιτισμική και ιστορική παρακαταθήκη τόσο των μεθόδων παραγωγής όσο και των αρχιτεκτονικών κτισμάτων και κατασκευαστικών τεχνικών που μέσω των γηραιότερων θα μεταφερθεί στους νεότερους, οι οποίοι με σύγχρονα μέσα και τεχνικές θα εξελιχθούν, σεβόμενοι πάντα το παρελθόν τους, καθώς θα το γνωρίσουν.

Εικ. 31 Μικρά παιδιά μπροστά από το εγκαταλελειμμένο παντοπωλείο - καπνοπωλείο Μαρ. Ουζούνη στον οικισμό της Όσσας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

3.1 Προσωπική επιτόπια έρευνα δικτύου ορεινών οικισμών στον Ταΰγετο Όπως αναφέρθηκε και στο Κεφάλαιο 1, η πλειοψηφία των ορεινών οικισμών της Ελλάδας εγκαταλείφθηκε απότομα, στα μέσα του 20ου αιώνα, λόγω της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών προς τα μεγάλα –ή έστω μεγαλύτερα– αστικά κέντρα. Οι οικισμοί αυτοί έμειναν ανέπαφοι από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και αλλοιώσεις, με αποτυπωμένα ακόμη στο χώρο τα δομικά και μορφολογικά τους χαρακτηριστικά, λόγω της τοπογραφικής τους απομόνωσης και των αντιξοοτήτων που αυτή επιφέρει. Καθίσταται πλέον σαφές πως θα μπορούσε να επιτευχθεί η αναβίωση των ορεινών αυτών οικισμών, μέσω ενός οργανωμένου σχεδιασμού με σεβασμό στον παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Το μεγάλο ερώτημα, όμως, παραμένει: Πώς αναπτύσσεται αυτό το ενδιαφέρον για αυτούς τους οικισμούς; Τι βρίσκεται πίσω από αυτό το ενδιαφέρον; Τι προβλήματα εμπεριέχονται και ποιοι κίνδυνοι εγκυμονούν σε αυτούς τους τόπους, των οποίων οι οικισμοί είναι αλλιώτικοι στην αφετηρία τους και για άλλους λόγους πηγαίνουμε εκεί, με τη διαχείρισή τους και την ανάδειξή τους; Πώς μπορούμε να συζητήσουμε τα θετικά και τα αρνητικά αυτής της σχέσης; Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, επιλέξαμε να επισκεφθούμε μια συγκεκριμένη περιοχή, να προχωρήσουμε σε μια επιτόπια έρευνα, να αναγνώσουμε τον ίδιο τον τόπο και εν τέλει να διατυπώσουμε μία κεντρική συζήτηση για το τι συμβαίνει και τι μπορούμε να κάνουμε.

“Η περιοχή μας έχει μια σειρά από πλεονεκτήματα για τους τουρίστες. Έχουμε μια υπέροχη και καθαρή θάλασσα, η Καλαμάτα έχει βιολογικό καθαρισμό από το 1985. Πολύ κοντά μας βρίσκονται αρκετοί αρχαιολογικοί χώροι που αξίζουν να επισκεφθούν οι τουρίστες. Έχουμε πανέμορφα μέρη και μπορούν οι τουρίστες να περάσουν 10 με 12 μέρες άνετα και όμορφα.” Παναγιώτης Νίκας, δήμαρχος Καλαμάτας22

22-23. gr/

Δεδομένου ότι η Καλαμάτα και η ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας έχει γνωρίσει ραγδαία ανάπτυξη και αύξηση του τουρισμού τα τελευταία τέσσερα χρόνια, έχουν τεθεί οι βάσεις για την περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη και εξωστρέφεια της περιοχής. Η αεροπορική

http://www.kalamata.

Εικ. 32 Το Logo της Καλαμάτας κατά την υποψηφιότητά της ως Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το 2021.

σύνδεση του αερολιμένα Καλαμάτας με δεκάδες πόλεις της Ευρώπης, σε συνδυασμό με το ασφαλές νέο οδικό δίκτυο που τη συνδέει με την πρωτεύουσα, την Αθήνα, καθιστούν την περιοχή εύκολα προσβάσιμη από μεγάλη μερίδα πληθυσμού, εντός και εκτός ελλαδικού χώρου. Την τελευταία πενταετία έχει παρατηρηθεί μία στροφή εκμετάλλευσης του παραλιακού μετώπου της Καλαμάτας ως προς τις εμπορικές δραστηριότητες και τις δραστηριότητες αναψυχής, ενώ έχουν δημιουργηθεί και λειτουργούν και μεγάλες μονάδες τουριστικών καταλυμάτων.

“Έχουμε πάρα πολλούς τουρίστες, που ψωνίζουν στα μαγαζιά και αφήνουν χρήματα στην τοπική αγορά. Λατρεύουν τα τοπικά προϊόντα και βγαίνουν στα μαγαζιά της πόλης μας” Λίλιαν Ψυλάκη, πρόεδρος Εμπορικού Συλλόγου Καλαμάτας23

Παράλληλα, η πόλη της Καλαμάτας ήταν από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που εκδήλωσαν ενδιαφέρον να διεκδικήσουν τον τίτλο της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το 2021. Είναι μία πόλη που εμπνέει, τόσο με το φυσικό της κάλλος όσο και με την ιστορία της και τον πολιτισμό της, ενώ τολμάει να οραματίζεται και να σχεδιάζει ένα διαφορετικό μέλλον από αυτό που προδιαθέτουν οι οικονομικές συνθήκες της χώρας. Σε αυτό το πλαίσιο, ανακηρύσσονται διάφοροι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί και οργανώνονται αρχιτεκτονικά workshops, με σκοπό την ανάδειξη της πόλης και τον ανασχεδιασμό της, όπως για παράδειγμα την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου της.

Σε αυτό το σημείο, κάνουμε μια υπόθεση εργασίας, κατά την οποία ξεκινάμε να ασχοληθούμε με τους ορεινούς οικισμούς της Μεσσηνίας, στον Ταΰγετο, αναγνωρίζοντας την αμφίδρομη σχέση Καλαμάτας – Ταΰγετου και θεωρώντας πως αυτοί οι δύο τόποι μπορούν να επωφεληθούν ο ένας από τον άλλον και να λειτουργήσουν συμπληρωματικά. Αναγνωρίζοντας, λοιπόν, την τάση της εποχής που θέλει την πόλη της Καλαμάτας και την ευρύτερη περιοχή της να αναπτύσσεται συνεχώς και να ανοίγεται σε επιχειρήσεις, ιδιώτες, δημόσια και ευρωπαϊκά προγράμματα, θα ήταν μεγάλη παράλειψή μας να αγνοήσουμε τον κίνδυνο αλλοίωσης του μεσσηνιακού τοπίου και των ορεινών οικισμών του, εξαιτίας μιας πιθανής υπερεκμετάλλευσης. Με άλλα λόγια, παρ’ όλο που το μεγαλύτερο ποσοστό των ορεινών οικισμών παραμένει ανέπαφο και αυθεντικό, παρατηρούνται προσπάθειες παρέμβασης και αξιοποίησης κάποιων από αυτούς. Θα ήταν, επομένως, συνετό να διατυπωθεί μια πρόταση ολιστικού και οργανωμένου σχεδιασμού με σαφή όρια και κανονισμούς που θα μπορούσαν να περιορίσουν –ή έστω να ελέγξουν– την εκμετάλλευση από οποιοδήποτε φορέα και να την κατευθύνουν σύμφωνα με αυτόν.

“Οι υποδομές υπάρχουν. Το ίδιο και οι εκδηλώσεις σε όλη τη διάρκεια του έτους (Φεστιβάλ Χορούkalamatadancefestival.gr, καρναβάλι, Φεστιβάλ Δρόμου Καλαμάταςstreetfestival.gr, φεστιβάλ video-art, Διεθνές Φεστιβάλ Χορωδιών”1ο Διεθνές Φεστιβάλ Χορωδιών: Η Καλαμάτα φόρεσε τα καλά της και κέρδισε το στοίχημα”, Θάρρος, Διονυσιακό δρώμενο στη Νέδουσα”Ο Διόνυσος ζει στη Νέδουσα”, Το Βήμα, γιορτή λιομαζώματος κ.α.). Η δυναμικότητα των ξενοδοχείων αρκεί για να φιλοξενηθούν επισκέπτες όλο το χρόνο, χωρίς βέβαια να αλλοιωθεί η φυσιογνωμία της περιοχής. Κι αυτό γιατί είναι εξίσου καίριο οι μόνιμοι κάτοικοι να περνούν όμορφα και αξιοπρεπώς, ώστε να προσκαλούν και άλλους επισκέπτες να πάνε στην πόλη” Ανδρέας Ζαγάκος, συνιδρυτής του “Σχολείου Τουρισμού” 24

24. Ο Ανδρέας Ζαγάκος και ο Κωνσταντίνος Ανδριανόπουλος έχουν ιδρύσει το “Σχολείο Τουρισμού”, μία εθελοντική, μη κρατική και μη κερδοσκοπική εκπαιδευτική πλατφόρμα για στελέχη του τουριστικού κλάδου. Πηγή: https://insidestory. gr/article/kalamatas?token=D2XCL9H2KJ Εικ. 33 Νυχτερινή άποψη της Καλαμάτας από τον Ταΰγετο.

3.2 Αναγνώριση του τόπου – Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών 3.2.1 Αναγνώριση του τόπου (Ταΰγετος) Ο Ταΰγετος είναι η υψηλότερη οροσειρά της Πελοποννήσου, εκτεινόμενη μεταξύ των λεκανών Μεγαλόπολης - Ευρώτα και Μεσσηνίας. Η κορυφή του έχει ύψος 2.407 μέτρα και ονομάζεται Αγιολιάς ή Προφήτης Ηλίας, από το ομώνυμο εκκλησάκι που κτίσθηκε κοντά στην κορυφή του.25 Η οροσειρά του Ταΰγετου έχει μήκος 115 χιλιόμετρα, μέγιστο πλάτος 30 χιλιόμετρα και έκταση 2.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα, η οποία συγκροτείται από τέσσερα κύρια τμήματα: α) το Βόρειο (προς την Μεγαλόπολη), β) το Μέσο Ανατολικό (προς την Σπάρτη), γ) το Δυτικό (προς τη Μεσσηνία) και δ) το Νότιο Ταΰγετο που σχηματίζει τη χερσόνησο της Μάνης, η οποία και καταλήγει στο Ακρωτήριο Ταίναρο.26 Ο Ταΰγετος αποτελείται κυρίως από ασβεστολιθικά πετρώματα και μάρμαρο, ενώ είναι αρκετά πλούσιος σε νερά.27 Το κλίμα του είναι γενικά ηπειρωτικό, με μεγάλες χιονοπτώσεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Το μεγαλύτερο μέρος του καλύπτεται από έλατα και μαυρόπευκα, ενώ έχει μεγάλο αριθμό ρεμάτων και μικρών ποταμών. Παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία χλωρίδας και πανίδας, λόγω της μεγάλης του έκτασης, με 25 αποκλειστικά ενδημικά είδη, ενώ αποτελεί πέρασμα για τα μεταναστευτικά πουλιά.28 Ο Ταΰγετος, όπως και τα περισσότερα όρη της Ελλάδας, αντιμετωπίζει οικολογικά προβλήματα, όπως αλόγιστη υλοτόμηση, πυρκαγιές, εκχερσώσεις και υπερβόσκηση που εμπόδισαν τη φυσική αναγέννηση των δασών του, αλλά και λατομικές δραστηριότητες, έργα οδοποιίας και αυθαίρετη δόμηση που αλλάζουν ανεπανόρθωτα το περιβάλλον του.

25. http://web.archive.org/ web/20070929010800/www. messinia-guide.gr/item.asp?lang=&item=42&category=59 26. http://www.mani.org.gr/ taigetos/ 27. http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=4&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=268 28. http://www.ornithologiki. gr/page_in Εικ. 34 Η πυραμιδοειδής σκιά του Ταΰγετου στο μεσσηνιακό κόλπο.

3.2.2 Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οικισμών μελέτης Στις πλαγιές του Ταΰγετου βρίσκονται πολυάριθμοι μικροί οικισμοί με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία. Για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, επιλέγουμε να μελετήσουμε ορεινούς οικισμούς στον Ταΰγετο από την πλευρά της Μεσσηνίας. Αναφερόμαστε στους οικισμούς Νέδουσα, Μαχαλά, Αλαγονία, Πηγές, Αρτεμισία, Λαδά, Καρβέλι, (που αποτελούν το πρώτο δίκτυο) και Ελαιοχώρι, Άνω Βέργα, Αλτομυρά, Πηγάδια και Σωτηριάνικα (δεύτερο δίκτυο), που διαχωρίζονται γεωγραφικά, με βάση το οδικό δίκτυο και τη σύνδεσή τους με την πόλη της Καλαμάτας. Αρχικά, μελετήθηκαν τα υπάρχοντα δεδομένα και η διαθέσιμη βιβλιογραφία, σχετικά με την περιοχή μελέτης. Το σύνολο των οικισμών που μελετάται βρίσκεται σε υψόμετρο 650μ έως 850μ και απέχει κατά μέσο όρο, τόσο από την πόλη της Καλαμάτας, όσο και από τη θάλασσα, περίπου 30χλμ. Στα μέσα του 20ου αιώνα, όπως παρατηρείται στην πλειοψηφία των οικισμών στην Ελλάδα, έτσι και σε αυτούς τους οικισμούς, η τάση της αστυφιλίας και του νέου τρόπου – μοντέλου ζωής οδηγεί στην απότομη ερήμωσή τους, γεγονός που έχει αναφερθεί εκτενέστερα στο εισαγωγικό κεφάλαιο. Οι κάτοικοι μετοικούν στην πλειοψηφία τους στην κοντινή Καλαμάτα αυξάνοντας ραγδαία τον πληθυσμό της πόλης. Το εργασιακό ενδιαφέρον εντοπίζεται πλέον κυρίως στις υπηρεσίες και στον δευτερογενή ή τριτογενή τομέα παραγωγής, παραγκωνίζοντας αρκετά την καλλιέργεια της γης. Το πλήθος των μόνιμων κατοίκων σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 κυμαίνεται από 40 μέχρι 150 κατοίκους ανά οικισμό, γεγονός που τονίζει την ερήμωση των συγκεκριμένων οικισμών αν σημειωθεί πως η πλειοψηφία των μόνιμων κατοίκων είναι ηλικιωμένοι και δεν αποτελούν δυναμικό πληθυσμό. Οι κάτοικοι των οικισμών ασχολούνται παραδοσιακά κυρίως με την καλλιέργεια της ελιάς και την παραγωγή ελαιόλαδου, καθώς και με την κτηνοτροφία και την αγροτική παραγωγή οπωροκηπευτικών προϊόντων.

Εικ. 35 Τα υπό μελέτη δίκτυα οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου.

Νέδουσα

Μαχαλάς Αλαγονία

Αρτεμισία

Πηγές

Λαδάς Καρβέλι Καλαμάτα Ελαιοχώρι

Άνω Βέργα

Πηγάδια

Αλτομυρά Σωτηριάνικα

3.3 Στρατηγική της ερευνητικής διαδικασίας – Μεθοδολογία 3.3.1 Μεθοδολογία συλλογής στοιχείων από την επί τόπου μελέτη (μελέτη στο πεδίο) Προκειμένου να συγκεντρωθεί το σύνολο των πληροφοριών που είναι απαραίτητες για τη σαφή κατανόηση και καταγραφή των παραπάνω οικισμών, συντάχθηκαν φόρμες αναγνώρισης οικισμού, με στόχο την καταγραφή τόσο των ποιοτικών όσο και των ποσοτικών χαρακτηριστικών. Είναι χρήσιμο, στο συγκεκριμένο σημείο, πριν περιγράψουμε τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, να προσδιορίσουμε τις έννοιες του γεωγραφικού, του φυσικού, του κοινωνικού και του οικονομικού χώρου που πρόκειται να μελετηθεί.

Εικ. 36 Διεκδικώντας το “χαμένο έδαφος” .

1. Γεωγραφικός και φυσικός χώρος Το πρωταρχικό στοιχείο που προσδιορίζει την ταυτότητα μιας περιοχής είναι η τοποθεσία, η έκταση, τα φυσικά χαρακτηριστικά, οι μεγάλες οικολογικές ενότητες που μπορεί κανείς να διακρίνει στο ευρύτερο περιβάλλον της και τα διοικητικά της όρια. Μπορεί, όμως, εντός ενός μεγαλύτερου μελετώμενου γεωγραφικού χώρου να υπάρχουν και γεωφυσικές διαφοροποιήσεις.29 Στα προτεινόμενα προς μελέτη στοιχεία περιλαμβάνεται επίσης ο φυσικός πλούτος μιας περιοχής, τα βουνά, τα ποτάμια και οι λεκάνες απορροής τους, οι λίμνες, τα δάση, οι ακτές, τα σπήλαια, οι ιαματικές πηγές, οι υδροβιότοποι, φυσικά μνημεία ή τόποι προστατευόμενοι για το ιδιαίτερο φυσικό τους κάλλος. Σημασία για το είδος της ανάπτυξης που θα ακολουθήσει ένας παραδοσιακός οικισμός έχει ακόμη και η απόστασή του από τα κοντινά ημιαστικά ή και αστικά κέντρα και μπορεί να ερμηνεύσει σε ποιον βαθμό η ανάπτυξη ενός οικισμού είναι πράγματι αποτέλεσμα αξιοποίησης των ενδογενών του πόρων ή μιας δορυφορικής προσκόλλησης στο αναπτυξιακό πρότυπο της εγγύτερης κωμόπολης ή Δήμου. 2. Κοινωνικός χώρος

29. Π.χ. τα Ζαγόρια, τα χωριά του Πηλίου ή της Μάνης. Περί της κατηγοριοποίησης των οικισμών: Εισήγηση Π. Λουκάκη, “Πρόγραμμα Οικοανάπτυξης Ροδόπης-Νέστου”. Εισήγηση Γ.Ράμμου, Α. Στριγγλή, Α. Μαυρωνά “Τ.Α.Π.Α. και Παραδοσιακοί οικισμοί - Ο ρόλος του τουρισμού - Πολιτική παρέμβασης και στρατηγικές επιλογές”. 30. Στους δείκτες της HABITAT II (δεύτερη συνδιάσκεψη για τους ανθρώπινους οικισμούς) για την ισόρροπη ανάπτυξη των οικισμών στις αγροτικές περιφέρειες συμπεριλαμβάνονται το ποσοστό του αγροτικού πληθυσμού, οι ρυθμοί μετανάστευσης και η υποδομή ύδρευσης και ηλεκτρισμού σε αγροτικά νοικοκυριά. Κωνσταντινούπολη, 1996.

Ο κοινωνικός χώρος συναντάται συχνά στις σχετικές μελέτες ως «ανθρωπογενές περιβάλλον» και προσδιορίζεται από τα δημογραφικά χαρακτηριστικά ενός τόπου, τις τάσεις πληθυσμιακής εξέλιξης αλλά και τις τάσεις για μετακινήσεις του πληθυσμού από κάποια τμήματα της μελετώμενης περιοχής σε κάποια άλλα (π.χ. από τα ορεινά στα πεδινά).30 Στην παράμετρο αυτή περιλαμβάνονται η κατανομή και οι χρήσεις γης, δηλαδή η έκταση της καλλιεργήσιμης γης, η έκταση της αρδευόμενης καλλιεργήσιμης γης, οι βοσκότοποι, τα δάση και η έκταση του οικισμού. Ειδικότερα, μπορεί να διερευνηθεί το οικιστικό δίκτυο ενός τόπου, η πυκνότητά του ή η ανισορροπία στην κατανομή των οικιστικών ζωνών, κυρίως για μεγαλύτερες χωρικές ενότητες, όπου παρατηρείται σταδιακή αποψίλωση των ορεινών τμημάτων και τάσεις συγκέντρωσης στα πεδινά. Ένας δείκτης για την οικιστική δραστηριότητα είναι ο αριθμός των εκδοθεισών οικοδομικών αδειών για το διάστημα που μελετάται ο οικισμός. Το στοιχείο αυτό, καθώς και ο αριθμός των κτισμάτων εκτός σχεδίου οικισμού, μπορεί ακόμη να παράσχει πληροφορίες σχετικά με το βαθμό απόκλισης από τους πολεοδομικούς περιορισμούς που ισχύουν για τις υπαγόμενες στις προστατευτικές διατάξεις του Ν. 1469/50 περιοχές. Η ποιότητα της ζωής των ανθρώπων σε έναν παραδοσιακό οικισμό εξαρτάται ακόμη από τα έργα υποδομής που αυτός διαθέτει, το οδικό δίκτυο, τα σχολεία και τα ιατρεία. Στο κοινωνικό περιβάλλον ενός τόπου ανήκουν κατ’ εξοχήν τα πολιτιστικά έργα των ανθρώπων του, τα μνημεία –γραπτά, άγραφα και αρχιτεκτονικά– οι ιστορικοί και αρχαιολογικοί του χώροι, η ντοπιολαλιά, τα τοπικά ήθη και έθιμα, αλλά και η πολιτιστική δραστηριότητα των κατοίκων στον παρόντα χρόνο, όπως και οι διάφορες πολιτιστικές υποδομές –πνευματικό κέντρο, βιβλιοθήκη, κινηματογράφος, μουσείο–. Για τη μελέτη ενός παραδοσιακού οικισμού αξία έχει και η χρονολογία ίδρυσης αυτών των πολιτιστικών φορέων, καθώς μπορεί να αποτελέσει ένδειξη για το

πότε άρχισαν να παραμένουν στον τόπο τους οι νέοι άνθρωποι, και συνεπώς να αναστρέφεται η αρνητική τάση εξέλιξης του οικισμού. 3. Οικονομικός χώρος Μπορούμε να διακρίνουμε τα οικονομικά χαρακτηριστικά ενός οικισμού σε αυτά που αφορούν στην παραγωγική του βάση και στις επενδύσεις που έχουν γίνει χάρη στην παραδοσιακή φυσιογνωμία του.31 Μπορεί ένας οικισμός να έχει κατά βάση αγροκτηνοτροφική παραγωγική δραστηριότητα, αλλά παράλληλα και τουριστικό χαρακτήρα ή το αντίθετο. Μπορεί κανείς να εξειδικεύσει τη μελέτη διακρίνοντας τα είδη των καλλιεργειών, αν είναι ξηρικές ή αρδευόμενες, όπως και της κτηνοτροφίας, αν είναι ελεύθερη ή οργανωμένη. Όσον αφορά τις επενδύσεις –δημόσιες και ιδιωτικές– που προφανώς συνδέονται με τον παραδοσιακό χαρακτήρα μιας μελετώμενης περιοχής, αυτές μπορεί να είναι τα ίδια τα κτήρια που έχουν αποκατασταθεί, οι ξενώνες και άλλα τουριστικά καταλύματα, εργαστήρια ή καταστήματα. Σε μια πιο αναλυτική και κάθετη ως προς τον χρόνο μελέτη θα μπορούσε ακόμη να μελετηθεί η ιστορική εξέλιξη των διάφορων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων των κατοίκων, τόσο ως προς τον αριθμό των καταστημάτων, των βιοτεχνιών, των εργαστηρίων τους, όσο και ως προς το είδος των δραστηριοτήτων αυτών, καθώς κάποιες θα εξαφανίστηκαν, άλλες θα έφθιναν, ενώ θα εμφανίστηκαν και κάποιες καινούργιες. Ένας δείκτης ευημερίας των τοπικών επιχειρήσεων είναι επίσης και ο αριθμός των μη ντόπιων εργαζομένων σε αυτές. Αυτή είναι μια παράμετρος που έχει ιδιαίτερη αξία να μελετηθεί στις τουριστικές επιχειρήσεις, όταν αυτές τείνουν να αποτελέσουν στις μικρές κοινωνίες την κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα. Τέλος, μια ακόμη ένδειξη για την έκταση και την ποιότητα του μετασχηματισμού ενός παραδοσιακού οικισμού μετά την αρχιτεκτονική του αποκατάσταση είναι η μεταβολή της αντικειμενικής αξίας των ακινήτων, δηλαδή της γης και των κτισμάτων που δεν έχουν αποκατασταθεί.

31. Η HABITAT II έχει επίσης ως δείκτες για την ισόρροπη ανάπτυξη των οικισμών στις αγροτικές περιφέρειες την αύξηση της απασχόλησης και τους ρυθμούς ανεργίας στις αγροτικές περιοχές καθώς και τις αστικές οικονομικές πολιτικές.

Καρτέλα Αναγνώρισης Οικισμού Ημερομηνία: .......................................... Οικισμός : ................................................................................................................ 1. Γεωγραφικός και Φυσικός Χώρος ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ Υψόμετρο: .......................m Απόσταση από θάλασσα: ......................km Ύπαρξη ποταμού, πρασίνου, υδροβιότοπου, σπηλαίου .................................. Ανάγλυφο περιοχής μελέτης ................................................................................ 2. Κοινωνικός Χώρος ΠΡΑΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΔΙΚΤΥΩΝ Οδικό δίκτυο ............................................................................................................ Τοπικό (σύνδεση με άλλους οικισμούς) ............................................................... Υπερτοπικό (σύνδεση με Εθνική οδό) ................................................................... Απόσταση από αεροδρόμιο: ................km Απόσταση από λιμάνι: ...........................km Απόσταση από πόλη: ............................km από ............................................... ΚΤΗΡΙΑΚΟ ΑΠΟΘΕΜΑ Πρώτη Κατοικία......................... Κατοικίες Διακοπών................................... Κενά Κτήρια.................................. Μνημεία (γεφύρια, εκκλησίες, μοναστήρια, σχολεία, κρήνες ) .................................................................................................... Βαθμός Διατήρησης Κτηρίων: Καλός.................. Κακός..................... Μέτριος..................... Ερείπια..................... Βαθμός Αλλοίωσης Κτηρίων: Μεγάλη-Έντονη............ Ήπια............ Καμία......... Αρχιτεκτονική Αξία................... Ναι........................................... Όχι........................ ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Πυκνότητα (κάτοικοι/km2)...............Μόνιμοι κάτοικοι............ Γηγενείς................ Ενεργός.............................................Μη ενεργός..............................πληθυσμός Τουρίστες.................................................................................................................. 3.Οικομικός χώρος ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Γεωργία..................... Είδος Καλλιέργειας................. Κτηνοτροφία................... Βιοτεχνία.................. Οικοτεχνία.................... Τουρισμός: Ξενώνας................... Τουριστικό Kατάστημα........................................................................................... Δυνατότητα Ανάκαμψης: Ναι............ Όχι............. Κατεύθυνση........................... Σχόλια ..................................................................................................................... ................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................

3.3.2 Επιτόπια μελέτη - Έρευνα πεδίου Μετά από την αναγνωριστική επίσκεψη στους οικισμούς, αναγνώσαμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία θελήσαμε να καταγράψουμε, να μελετήσουμε και τελικά να δημιουργήσουμε τα θεμέλια μιας σύγχρονης αναβίωσης των συγκεκριμένων οικισμών. Τέτοια χαρακτηριστικά αποτελούν:

3.3.2.α Φυσικός πλούτος Αρχικά, ο φυσικός πλούτος, όπως προαναφέρθηκε δεν μπορεί παρά να γοητεύσει. Πλήθος διαδρομών είτε αυτοκινητόδρομου είτε ακόμα και μονοπατιών πεζοπορίας φέρνουν τον επισκέπτη σε άμεση επαφή με το πράσινο, βιώνοντας την ευχάριστη ατμόσφαιρα του τόπου, προσφέροντας μία μοναδική εμπειρία. Λιθόστρωτα μονοπάτια, καλοκατασκευασμένες πέτρινες κρήνες και πέτρινα γεφύρια υψηλής κατασκευαστικής ποιότητας είναι κάποια από τα στοιχεία που συνθέτουν το σκηνικό.

Εικ. 37 Μεσσηνιακό τοπίο, στο δρόμο προς Πηγάδια, 08.08.2016 .

3.3.2.β Δραστηριότητες Πέραν της δεδομένης φυσικής ομορφιάς του βουνού, διαφαίνεται τα τελευταία χρόνια ότι υπάρχουν δυνατότητες για την άσκηση νέων δραστηριοτήτων αναψυχής στην περιοχή. Τα οφέλη της συγκεκριμένης άνθησης είναι πολλαπλά. Αφενός αυτές οι δραστηριότητες έχουν οικολογικό χαρακτήρα και δεν διαταράσσουν την ισορροπία του οικοσυστήματος, αφετέρου ενισχύουν τις αναπτυξιακές προοπτικές των τοπικών κοινοτήτων. Ο Ταΰγετος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο παράδεισος του πεζοπόρου. Υπάρχουν εκατοντάδες μονοπάτια σε ολόκληρο το βουνό, τα περισσότερα εκ των οποίων σηματοδοτημένα. Την περιοχή του Ταΰγετου διατρέχουν επίσης το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε4 και το Εθνικό μονοπάτι 32. Ο ορεινός όγκος γύρω από την Καλαμάτα προσφέρει μοναδικές ευκαιρίες περιπέτειας για τους λάτρεις της φύσης και των περιηγήσεων. Ο Ταΰγετος προσφέρεται για ποδηλατικές εξορμήσεις, ενώ τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερη ανάπτυξη παρουσιάζουν διαφορετικά αθλήματα όπως η αναρρίχηση πλαγιάς, το ορειβατικό σκι και το αλεξίπτωτο πλαγιάς (γνωστό ως παραπέντε), στοιχεία που προβάλουν την περιοχή του Ταΰγετου σε πιο εξειδικευμένο κοινό.

3.3.2.γ Δομή οικισμού Κάθε ένας από τους οικισμούς που επισκεφθήκαμε αποτελείται από κτήρια υψηλής αρχιτεκτονικής αξίας. Στην πλειοψηφία τους οργανώνονται κλιμακωτά, ακλουθώντας το έντονο ανάγλυφο του τόπου, με κτήρια σε μεσοτοιχία και μικρά μονοπάτια που διαμορφώνουν ένα δίκτυο διαδρομών. Μια πλατεία αποτελεί κατά κανόνα το σημείο αναφοράς του οικισμού, γύρω από την οποία αναπτύσσεται η κοινωνική ζωή του τόπου και τα δημόσια κτήρια (εκκλησία, καφενείο, σχολείο, κοινοτικό γραφείο κτλ).

3.3.2.δ Βαθμός αλλοίωσης κτηρίων Στο σύνολό τους οι υπό μελέτη οικισμοί δεν έχουν δεχθεί σοβαρές επεμβάσεις στα ήδη υπάρχοντα κτήρια, γεγονός που δικαιολογείται, όπως προαναφέρθηκε, από τη μη παρουσία ενδιαφέροντος οικονομικής και τουριστικής εκμετάλλευσής τους. Νέα κτήρια από οπλισμένο σκυρόδεμα συναντάμε τις περισσότερες φορές εκτός του πυρήνα του οικισμού, γεγονός που δεν επηρεάζει άμεσα την παραδοσιακή ατμόσφαιρά του. Παρεμβάσεις σε υπάρχοντα κατοικήσιμα παραδοσιακά κτήρια υπάρχουν, αλλά στην πλειοψηφία τους είναι αναστρέψιμες. Οι επεμβάσεις στα κτήρια αφορούν κυρίως τα ανοίγματα, την αλλαγή του συνολικού όγκου με προσθαφαιρέσεις, την αλλαγή των βασικών υλικών, την ενίσχυση του φέροντος οργανισμού με οπλισμένο σκυρόδεμα, την αλλαγή στέγης και τα

επιχρίσματα. Οι πιο συνήθεις παρεμβάσεις στα ανοίγματα είναι η αντικατάσταση των παραδοσιακών ξύλινων κουφωμάτων με σύγχρονα, το μπάζωμα των ανοιγμάτων και η αλλαγή των αναλογιών τους. Οι δύο πρώτες προκαλούν ήπια αλλοίωση στον οικισμό γιατί διατηρούν τον βασικό τρόπο δόμησης σε αντίθεση με την τρίτη. Σε αρκετούς οικισμούς, παρατηρούνται συχνά προσθήκες όγκων στο αρχικό κτήριο, οι οποίες συνήθως κατασκευάζονται από οπλισμένο σκυρόδεμα, και αλλάζουν τη συνολική του διάταξη. Οι επεμβάσεις αυτές αλλοιώνουν σε μεγάλο βαθμό τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του οικισμού. Για λόγους κυρίως λειτουργικούς, αλλά και οικονομικούς, σε πολλά τμήματα των κτηρίων προστίθενται διαφορετικά υλικά από τα παραδοσιακά ξύλο και πέτρα είτε αντικαθίστανται. Τα υλικά αυτά είναι συνήθως οπλισμένο σκυρόδεμα, μέταλλο, τούβλο, τσιμεντόλιθοι και γυαλί. Στις περισσότερες περιπτώσεις που παρατηρείται αλλαγή υλικών είναι για την αντικατάσταση κουφωμάτων και την ενίσχυση του φέροντος οργανισμού. Τα υλικά αυτά, όταν χρησιμοποιούνται με μέτρο και χωρίς να επηρεάζουν τις αναλογίες των κτηρίων, προκαλούν ήπια αλλοίωση στον οικισμό. Σε πολλές περιπτώσεις, λόγω της παλαιότητας των κτηρίων, είναι απαραίτητη η ενίσχυση του φέροντος οργανισμού με οπλισμένο σκυρόδεμα ή η αντικατάσταση κάποιων τμημάτων, όπως οι ξύλινοι εξώστες. Επίσης, συχνά παρατηρείται προσθήκη σενάζ στη στέγη και στα ανοίγματα, αντικατάσταση των πέτρινων τόξων των παραθύρων με μαρμάρινα, καθώς και μεταλλικά φουρούσια, για επιπλέον στήριξη στους ήδη υπάρχοντες εξώστες. Οι επεμβάσεις αυτές είναι από τις συνηθέστερες και τις περισσότερες φορές προκαλούν ήπιες αλλοιώσεις όταν διατηρούν τις βασικές αναλογίες και τεχνικές δόμησης. Σε κάποια κτήρια για στατικούς λόγους έχουν αντικατασταθεί οι παραδοσιακές ξύλινες στέγες με πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα ή κατασκευές από τσίγκο, αλλοιώνοντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του οικισμού. Σε μερικές περιπτώσεις τα κτήρια έχουν σοβατιστεί ή έχουν βαφτεί εξωτερικά καλύπτοντας έτσι το δομικό υλικό, το οποίο είναι η πέτρα. Συχνή, επίσης, είναι η τεχνική της αρμολόγησης με χρήση τσιμεντοκονίας. Οι επεμβάσεις αυτές δημιουργούν μία λανθάνουσα εικόνα για τον τρόπο κατασκευής αυτών των κτηρίων.

Εικ. 38 Κατά το ήμισυ αποκατάσταση οικήματος, Αλτομυρά, 06.08.2016 .

3.3.2.ε Υπάρχουσες υποδομές Κατά την επιτόπια μελέτη στους παραπάνω οικισμούς καταγράψαμε επίσης τις υπάρχουσες υποδομές, καθώς και την κατάσταση στην οποία βρίσκονται (αναστρέψιμη ή μη). Αρχικά παρατηρήσαμε ότι σε όλους τους οικισμούς μελέτης υπάρχουν οι βασικές κτηριακές υποδομές, με λειτουργίες όπως εκκλησία, σχολείο, καφενείο και παντοπωλείο, γεγονός που μαρτυρά την παρουσία έστω και μικρού αριθμού κατοίκων. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην ύπαρξη εγκαταλελειμμένων βιοτεχνιών, όπως ελαιοτριβεία, μερικά εκ των οποίων λειτουργούν ακόμα και σήμερα με παραδοσιακές τεχνικές. Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν σημαντικό παράγοντα αναβίωσης των οικισμών, καθώς υπάρχει το κτηριακό δυναμικό, στο οποίο μπορεί να βασιστεί μία καλοσχεδιασμένη μελέτη εντάσσοντας την τεχνολογική ανάπτυξη με σεβασμό στην υπάρχουσα παραδοσιακή υποδομή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης και μουσείου σε κτήριο σχολείου στον οικισμό Αρτεμισία, στοιχείο που αποδεικνύει το ενδιαφέρον της τοπικής κοινότητας να επενδύσει με στόχο τον πολιτισμό. Τουριστικά καταλύματα και γενικότερα υπηρεσίες εστίασης δεν παρατηρούνται στην πλειοψηφία των οικισμών μελέτης, πλην μικρών εξαιρέσεων που δυναμικά εντάσσονται στη σύγχρονη τάση της εποχής (αποκέντρωση, εναλλακτικές μορφές τουρισμού) και επιδιώκουν να αναπτυχθούν στην πάροδο του χρόνου.

Εικ. 39-41 Επεξεργασία ελαιόκαρπου και παραγωγή ελαιόλαδου στο παραδοσιακό ελαιοτριβείο Σκαρπαλέζου, περί το 1970.

3.3.3 Σύνταξη ερωτηματολογίων απαραίτητων για τη συμπλήρωση των καρτελών αναγνώρισης οικισμού Οι έρευνες αυτού του τύπου, όπως είναι η διερεύνηση της κοινωνικοοικονομικής δομής ενός παραδοσιακού οικισμού, γίνονται με τη μέθοδο της δειγματοληψίας υπό μορφή ερωτηματολογίου, το οποίο σχεδιάζεται κατά τρόπο που να περιέχει ως ζητούμενα τα στοιχεία εκείνα που διαμορφώνουν τον κοινωνικό και οικονομικό χώρο της μελετώμενης περιοχής. Συνδυάζοντας τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης δειγματοληψίας, τόσο με βιβλιογραφικές πηγές (υψόμετρο, απόσταση από πόλη, θάλασσα, πληθυσμιακά στοιχεία), όσο και με προσωπική παρατήρηση και έρευνα επί τόπου στους οικισμούς, θα είμαστε σε θέση να συμπληρώσουμε την καρτέλα αναγνώρισης οικισμού που συντάξαμε εξ αρχής.

3.3.3.α Περιγραφή του ερωτηματολογίου προς τους κατοίκους των οικισμών Τα ερωτήματα στο ερωτηματολόγιο προς τους κατοίκους αναπτύσσονται γύρω από δύο βασικούς άξονες: ο ένας είναι η απασχόληση και ο άλλος η ανάπτυξη του οικισμού. Από την πρώτη ομάδα των ερωτημάτων προκύπτει σε ποιον ή σε ποιους τομείς απασχολείται ο ερωτώμενος κάτοικος, καθώς και ποια από τις ασχολίες του είναι γι’ αυτόν και την οικογένειά του συνολικά η κύρια απασχόληση από πλευράς χρόνου και ποια αντιστοίχως η κύρια απασχόληση ως προς το εισόδημα, δεδομένου ότι σχεδόν σε ολόκληρη την ελληνική ύπαιθρο οι κάτοικοι ασχολούνται κατά παράδοση με αγροκτηνοτροφικές εργασίες έχοντας παράλληλα και συμπληρωματικά εισοδήματα από δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τουρισμό, όπου αυτός έχει αναπτυχθεί. Η δεύτερη ομάδα των ερωτημάτων αποσκοπεί στο να αποτυπώσει το βαθμό ανάπτυξης του οικισμού χρησιμοποιώντας ως δείκτη εξέλιξης την παραμονή των νέων στον τόπο τους. Ένα δεύτερο προς διερεύνηση ζήτημα σ’ αυτό το μέρος είναι το πώς οι ίδιοι οι κάτοικοι βιώνουν τις συνέπειες, θετικές και αρνητικές, τις οποίες γεννά το γεγονός ότι ο τόπος τους υπόκειται στους περιορισμούς ενός προστατευόμενου από το κράτος τόπου και ζητείται ακόμη από τους ίδιους να προτείνουν λύσεις στα προβλήματα που ενδεχομένως θα εντοπίσουν. Θεωρώντας κατ’ αρχήν ως δεδομένο ότι όλοι σχεδόν οι οικισμοί που χαρακτηρίσθηκαν παραδοσιακοί -αρχής γενομένης από τα τέλη της δεκαετίας του ΄60 και συστηματικότερα από τις αρχές της δεκαετίας του ΄70- υπήρξαν πριν από το χαρακτηρισμό τους χωριά όπου ο βιοπορισμός των κατοίκων γινόταν μέσα από την γεωργία ή την κτηνοτροφία, ενώ είχαν αρχίσει ήδη να πλήττονται

Ερωτηματολόγιο προς τους κατοίκους των οικισμών Οικισμός...........................................Παραδοσιακός ΝΑΙ............... ΟΧΙ................. Ιδιότητα/ Επάγγελμα..................................................................Ηλικία.................... Αριθμός μελών οικογένειας ………………............................................................. Αριθμός εργαζόμενων μελών οικογένειας …………………................................. 1. Σε ποιους από τους παρακάτω τομείς απασχολείστε; -γεωργία ……………................................................................................................ -κτηνοτροφία …………............................................................................................ -βιοτεχνία ………...................................................................................................... -οικοτεχνία ……….................................................................................................... -ξενώνες …............................................................................................................... -τουριστικό κατάστημα …....................................................................................... -άλλο ….................................................................................................................... 2. Ποια είναι η κύρια απασχόλησή σας από πλευράς εισοδήματος; ……......... .................................................................................................................................. 3. Πόσοι είναι οι μήνες αιχμής για -γεωργία / κτηνοτροφία ......................................................................................... -άλλη ασχολία.......................................................................................................... 4. Ποιος ήταν ο αρχικός πυρήνας ανάπτυξης του οικισμού; .................................................................................................................................. 5. Είστε μόνιμος/η κάτοικος του οικισμού; ΝΑΙ....................ΟΧΙ.......................... α)Εάν ΝΑΙ, πότε εγκατασταθήκατε στον οικισμό; ................................................ β)Εάν ΟΧΙ, πότε έπαψε η κύρια κατοικία σας να βρίσκεται στον οικισμό; Και πού μετοικήσατε; .................................................................................................... 6. Είστε ιδιοκτήτης παραδοσιακού διατηρητέου κτίσματος; ΝΑΙ…..............ΟΧΙ................. Εάν ΝΑΙ α)Πόσες και ποιες επισκευαστικές εργασίες έχετε κάνει τα τελευταία 5 χρόνια; .................................................................................................................................. β) Έχετε λάβει κάποια οικονομική υποστήριξη από την πολιτεία για αυτές; ..................................................................................................................................

από δημογραφικό μαρασμό, αυτό που κυρίως επιδιώκεται να εξαχθεί από τις συνεντεύξεις με τους κατοίκους, είναι ο βαθμός, στον οποίο ο χαρακτηρισμός του χωριού τους από την ελληνική πολιτεία ως παραδοσιακού και συνακολούθως οι παρεμβάσεις αποκατάστασης, συνέβαλαν στην πραγματική αναζωογόνηση της περιοχής και όχι στη «σκηνογραφική ανάδειξη του παρελθόντος».32

3.3.3.β Περιγραφή του ερωτηματολογίου προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση Τα ερωτήματα που προτείνεται να συζητηθούν με τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης –Κοινοτάρχη, Δημοτικό Συμβούλιο, Εκπρόσωπο Τοπικού Αναπτυξιακού Φορέα, Πολεοδομία– αναφέρονται στην αναπτυξιακή πορεία των οικισμών και στην ίδια τη διαδικασία της αποκατάστασης και διατήρησης των κτισμάτων των οικισμών. Η συζήτηση θα αναδείξει κατ’ αρχήν ποια κατά τη γνώμη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τόπου τους και με ποιον τρόπο χρειάζεται κατ’ εκείνους να ενισχυθούν και να αναδειχθούν, ώστε να συμβάλουν περισσότερο στην τοπική ευημερία. Έχει σημασία να παρατηρήσουμε πώς η ίδια η Τοπική Αυτοδιοίκηση αντιλαμβάνεται τη φυσιογνωμία του τόπου που διοικεί αλλά και σε ποιο βαθμό γνωρίζει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι σε σχέση με τον διατηρητέο χαρακτήρα των κτηρίων τους, μολονότι δεν έχει αρμοδιότητες να παρέμβει στο θεσμικό πλαίσιο που προστατεύει τα χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα κτίσματα. Έχει όμως τη δυνατότητα να ενημερώνει τους κατοίκους του οικισμού για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, καθώς και να τους διαπαιδαγωγεί και να τους καλλιεργεί αξίες σύμφυτες με την ιδέα της ήπιας και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης του τόπου τους. Από τους τοπικούς φορείς μπορεί κανείς να αντλήσει ακόμη πληροφορίες που αφορούν στο ίδιο το έργο της αποκατάστασης και εν συνεχεία της διατήρησης και συντήρησης των κτισμάτων του οικισμού, όπως για παράδειγμα ποιοι φορείς συμμετείχαν στην αποκατάσταση, από ποιους φορείς χρηματοδοτήθηκε αυτή και ποια χρήση έχουν σήμερα τα κτήρια που αποκαταστάθηκαν.

32. Εισηγήση Ε. Μαΐστρου, “Τουριστική ανάπτυξη και πολιτιστική ταυτότητα”

Ερωτηματολόγιο προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση Οικισμός:…………………………………………………………....…………................ Θέση / Ιδιότητα:………………………………………………………………....……….. 1) Ποια είναι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα στον οικισμό σας που μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξή του ; ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΤΙ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ Μνημεία πολιτισμού ............................................................................................... Τοπικά ήθη και έθιμα............................................................................................... Τοπική οικονομική δραστηριότητα......................................................................... Άλλα ιδιαίτερα στοιχεία του τόπου ........................................................................ 2) Ποιοι φορείς συμμετείχαν στην αποκατάσταση του οικισμού σας; (Δημόσιο - Τοπική Αυτοδιοίκηση - Τοπικός αναπτυξιακός φορέας - Κάτοικοι) .................................................................................................................................. 3) Από ποιους φορείς χρηματοδοτήθηκε η αποκατάσταση του οικισμού σας; (Δημόσιο προϋπολογισμό - ΚΠΣ - Ευρωπαϊκά προγράμματα - Ιδιωτικούς φορείς - Άλλες πηγές χρηματοδότησης) .................................................................................................................................. 4) Ποια χρήση έχουν σήμερα τα κτήρια που αποκαταστάθηκαν; ΧΡΗΣΗ ΚΤΗΡΙΩΝ ΠΟΥ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΘΗΚΑΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Κατοικίες ................................................................................................ Ξενώνες ................................................................................................ Κοινοτικά γραφεία ................................................................................................ Πολιτιστικοί χώροι ................................................................................................ Καταστήματα ................................................................................................ 6) Ποια έργα υποδομής έχουν γίνει στον οικισμό σας την τελευταία πενταετία; Έργο Υποδομής Έτος κατασκευής .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 7) α. Ποια είναι η φυσιογνωμία του οικισμού σας σήμερα; -τουριστικός προορισμός για αλλοδαπούς επισκέπτες ………........................... -τουριστικός προορισμός για έλληνες επισκέπτες ……....................................... -παραθεριστικό θέρετρο …………......................................................................... -αγροτικός οικισμός ……....................................................................................... -άλλο ……................................................................................................................ β. Μέσος όρος διανυκτερεύσεων των επισκεπτών …………............................... 8) (επιστροφή στην ερώτηση 1) Τι χρειάζεται κατά τη γνώμη σας να γίνει για να αναδειχθούν τα πλεονεκτήματα του οικισμού σας; .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. ..................................................................................................................................

3.3.3.γ Συμπεράσματα ερωτηματολογίων Ως αποτέλεσμα της παραπάνω ερευνητικής διαδικασίας, δημιουργήθηκαν κάποια διαγράμματα που παρουσιάζονται στη συνέχεια. Ο βαθμός ερήμωσης του κάθε οικισμού προσδιορίζεται από την αναλογία των μόνιμων κατοίκων προς το διαθέσιμο κτηριακό δυναμικό και είναι απόρροια της ύπαρξης ή μη κατάλληλων υποδομών. Μελετήθηκε επίσης ο βαθμός διατήρησης του υπάρχοντος κτηριακού δυναμικού όπου τα κτήρια χαρακτηρίστηκαν ως ερείπια ή σε μέτρια και καλή διατήρηση αντίστοιχα, καθώς και ο βαθμός αλλοίωσης των κτηρίων ως προς τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα που μπορεί να έχουν υποστεί μεγάλη, ήπια ή καμία αλλοίωση. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε την αναλογία ενεργού προς μη ενεργό πληθυσμό του κάθε οικισμού. Ήταν πολύ σημαντικό για την έρευνά μας να δούμε κατά πόσον υπάρχει η δυνατότητα ανάκαμψης των οικισμών με το ήδη υπάρχον ανθρώπινο δυναμικό. Όσον αφορά την απασχόληση του ενεργού πληθυσμού, έγινε η τριμερής κατηγοριοποίησή της σε γεωργία, κτηνοτροφία και υπηρεσίες. Οι βιοτεχνίες που συναντήσαμε (δευτερογενής τομέας παραγωγής) είναι ελαιοτριβεία και έχουν ενταχθεί στη γεωργία, εφόσον έχουν άμεση σχέση με αυτήν. Στην κατηγορία των υπηρεσιών εντάσσονται κοινοτικά γραφεία, παντοπωλεία, μικρές ξενοδοχειακές μονάδες και μικροί χώροι εστίασης. Έπειτα από προσωπική επαφή και συνδιάλεξη με τους κατοίκους της περιοχής και τους αρμόδιους τοπικούς φορείς, καθίσταται σαφής η ανάγκη ενδυνάμωσης της συνείδησης ως προς την πολιτιστική και αρχιτεκτονική αξία του τόπου και τις προοπτικές βιώσιμης ανάπτυξής του. Τα κύρια προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν είναι το ανεπαρκές οδικό δίκτυο και η έλλειψη λοιπών υποδομών, καθώς και η ελλιπής χρηματοδότηση από την πλευρά της πολιτείας. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχει η προσωπική διάθεση για αναζήτηση λύσεων, όμως τέτοιου είδους μεμονωμένα περιστατικά δεν επαρκούν για την επίτευξη του στόχου. Κύρια πηγή χρηματοδότησης που ως τώρα έχει εξασφαλιστεί κατά καιρούς είναι οι προσωπικές ή εταιρικές χορηγίες τοπικών παραγόντων, καθώς και κάποια ελάχιστα ευρωπαϊκά προγράμματα, τύπου LEADER. Αυτοί οι πόροι χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση ενός μέρους του οδικού δικτύου και την αποκατάσταση κτηρίων ιστορικής σημασίας και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, όπως βυζαντινές εκκλησίες, πέτρινα γεφύρια και λιθόστρωτα μονοπάτια.

Εικ. 42-46 Οπτικοποίηση αποτελεσμάτων ως προς το βαθμό ερήμωσης των μελετώμενων οικισμών, το βαθμό διατήρησης και αλλοίωσης του παραδοσιακού τους χαρακτήρα μέσω του κτηριακού δυναμικού τους, αλλά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά (ηλικιακά και επαγγελματικά).

60 40

Νέδουσα

70 30

Αρτεμισία

Αλαγονία

65 35

Πηγές

60 40

Λαδάς

Καλαμάτα

60 40

Ελαιοχώρι

Άνω Βέργα 10

30 70

Σωτηριάνικα

100

Πηγάδια

Αλτομυρά

ΒΑΘΜΟΣ ΕΡΗΜΩΣΗΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ κτήρια κατοικημένα κτήρια σε αχρησία Το ανεπαρκές οδικό δίκτυο, οι δύσκολες συνδέσεις και οι υποδομές αποτελούν κατά κανόνα τις κύριες αιτίες ερήμωσης των υπό μελέτη ορεινών οικισμών.

45 40 15

Νέδουσα

50 40 10

Αρτεμισία

40 40 45 40 20 15

50 35 15

Αλαγονία

Πηγές

Λαδάς

Καλαμάτα

30 60 10

Ελαιοχώρι

40 30 30

Άνω Βέργα

50 30 20

Σωτηριάνικα

50 35 15

10 10 80

Πηγάδια

Αλτομυρά

ΒΑΘΜΟΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ καλή διατήτηση μέτρια διατήρηση ερείπια Το κτηριακό δυναμικό των οικισμών που κατά πλειοψηφία κατοικούνται είναι καλά διατηρημένο, καθώς χρησιμοποιείται.

25 55

Νέδουσα

20 20

Αρτεμισία 20 10

60 15 20

35 55

Αλαγονία

Πηγές

Λαδάς

Καλαμάτα

25 55

10 10 80

Ελαιοχώρι

Άνω Βέργα

20 40

Σωτηριάνικα

10 10 80

Πηγάδια

10 10

Αλτομυρά

ΒΑΘΜΟΣ ΑΛΛΟΙΩΣΗΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ καμία αλλοίωση ήπια αλλοίωση μεγάλη/έντονη αλλοίωση Ορατή είναι η τμηματική αλλοίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα των οικισμών, όμως είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι η παρακμή αυτή είναι αναστρέψιμη λόγω του αναλλοίωτου δυναμικού που παραμένει στον τόπο.

40 60

Νέδουσα

60 40

Αρτεμισία

Αλαγονία

50 50

Πηγές

60 40

Λαδάς

Καλαμάτα

Ελαιοχώρι

Άνω Βέργα

40 60

Σωτηριάνικα

10 90

100

Πηγάδια

Αλτομυρά

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ενεργός πληθυσμός μη ενεργός πληθυσμός Πολύ μικρό είναι το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού στους οικισμούς, ικανό όμως για να τεθούν οι βάσεις μιας βιώσιμης ανάπτυξης.

10 35 55

Νέδουσα

10 50 40

Αρτεμισία

10 40 50

15 50 35

60 15 25

Αλαγονία

Πηγές

Λαδάς

Καλαμάτα

10 20 70

Ελαιοχώρι

Άνω Βέργα

40 50 10

Σωτηριάνικα

100

Πηγάδια

Αλτομυρά

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ γεωργία κτηνοτροφία υπηρεσίες Έντονη κτηνοτροφική δραστηριότητα παρατηρείται στους οικισμούς με υψηλότερο υψόμετρο, η γεωργία (κυρίως σε σχέση με την ελιά και τα παράγωγά της) περιορίζεται στους οικισμούς με χαμηλότερο υψόμετρο, ενώ υπηρεσίες λειτουργούν στους οικισμούς με περισσότερους κατοίκους.

3.3.4 Art Farm Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνάς μας στους οικισμούς του Ταΰγετου, επισκεφθήκαμε το Αγρόκτημα Μαρίνη, γνωστό και ως Art Farm. Πρόκειται για έναν πολυχώρο εκδηλώσεων στη φύση, που κατασκευάστηκε με τη στήριξη ενός επιχειρησιακού προγράμματος ανταγωνιστικότητας και επιχειρηματικότητας Ε.Φ.Ε.Π.Α.Ε.33 Ιδιοκτήτης του είναι ο κύριος Σωτήρης Μαρίνης, μηχανολόγος μηχανικός, που τις τελευταίες δεκαετίες δραστηριοποιείται στο χώρο του θεάματος (πρώην ιδιοκτήτης του Ανοιχτού Θεάτρου Καλαμάτας και της Μουσικής Σκηνής Duende).

“Αλλά πάντα είχε αυτό το στυλ, με την πέτρα, το παραδοσιακό…δηλαδή αυτό που είχανε πάρει κάτω στο λιμάνι ήταν παλιό εργοστάσιο. Και το πήραν, το έφτιαξαν με τη μητέρα μου από την αρχή…και μετά ασχολήθηκε με το ελαιόλαδο! Και εδώ πέρα βλέπεις όλα τα κομμάτια της πορείας που τα έχει συνδέσει…δηλαδή είναι το θέατρο, θα φτιάξουμε κάτω ένα μικρό λιοτρίβι να βγάζουμε το ελαιόλαδο, τα μουσικά που θα κάνουμε και εδώ μέσα το χειμώνα, live και τέτοια…” Άγγελος Μαρίνης

Πρόκειται για ένα χώρο στις πλαγιές του Ταΰγετου, όπου οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή και να συμμετάσχουν στη διαδικασία παραγωγής αγροτικών προϊόντων, όπως οπωροκηπευτικών, καθώς και στο μάζεμα και την επεξεργασία της ελιάς, αλλά και να διανυκτερεύσουν στα δεντρόσπιτα που έχει κατασκευάσει ο ίδιος ο κύριος Μαρίνης με την ομάδα συνεργατών του. Ο Pete Nelson, αφού επισκέφθηκε το Art Farm, τα συμπεριέλαβε στο βιβλίο του ‘‘New TREEHOUSES of the WORLD’’34 λόγω της απλής κατασκευαστικής τους λογικής και του άριστου αποτελέσματος. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της λογικής αποτελεί το υπαίθριο θέατρο που λειτουργεί ως πυρήνας δράσης μέσα στο χώρο, αλλά και ως τοπόσημο –άλλωστε κι εμείς αυτό είδαμε από μακριά και μας τράβηξε το ενδιαφέρον να επισκεφθούμε το συγκρότημα–. Πρόκειται για ένα ανοιχτό υπαίθριο θέατρο, για την κατασκευή του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί πέτρινες πλάκες που πετάχτηκαν κατά την τελευταία αναδιαμόρφωση της κεντρικής πλατείας της Καλαμάτας, της πλατείας Αριστομένους. Εμφανή είναι άλλωστε τα σημάδια του παρελθόντος, σαν το στίγμα της επανάχρησης, καθώς αρκετές από τις πέτρινες πλάκες φέρουν ακόμη κίτρινες λωρίδες του άλλοτε ποδηλατόδρομου στο κεντρικότερο σημείο της πόλης.

33. http://www.efepae.gr/ frontend/index.php 34. P. Nelson, “New Treehouses of the World” Εικ. 47 Η υπαίθρια κουζίνα του Art Farm, 23.10.2016 .

Όπως δήλωσαν αμφότεροι, πατέρας και υιός Μαρίνης, η στρατηγική προώθησης του Art Farm είναι σαφής. Αρχικά, το καλοκαίρι του 2016 οργανώθηκαν εκδηλώσεις, όπως συναυλίες γνωστών καλλιτεχνών, εκθέσεις γλυπτικής, καλλιτεχνικά ή παραγωγικά εργαστήρια (χρηστικά αντικείμενα από πέτρα και εργαστήρια πηλού, σαπουνιού και επεξεργασίας του χαρουπιού για την παραγωγή παξιμαδιού) κ.ά., με στόχο τη γνωστοποίησή του στο ευρύ κοινό και την πρώτη επαφή αυτού με το χώρο. Παράλληλα, έχει δημιουργηθεί ιστοσελίδα35 όπου μπορεί κάθε ενδιαφερόμενος να ενημερώνεται για τις δράσεις που λαμβάνουν χώρα στο Art Farm. Στη συνέχεια, διοργανώνονται πιο εξειδικευμένες δράσεις για να προσελκύσουν διαφορετικές ομάδες στόχου (target groups) και με διαφορετική κατεύθυνση. Για παράδειγμα, από το Σεπτέμβριο του 2016 διοργανώνονται επισκέψεις σχολείων με παιδαγωγικό – εκπαιδευτικό χαρακτήρα, ενώ από το καλοκαίρι του 2017 θα γίνει μία προσπάθεια προσέλκυσης ομάδων επισκεπτών (groups) από την Ελλάδα και κυρίως από το εξωτερικό με συμμετοχικό χαρακτήρα στις διάφορες αγροπαραγωγικές διαδικασίες (π.χ. λιομάζωμα, παραγωγή ελαιόλαδου, τρύγος, πάτημα σταφυλιών κτλ). Ακόμη, στο Art Farm υπάρχει ένα συνεχώς εξελισσόμενο εργαστήριο επεξεργασίας τοπικών βοτάνων και παραγωγής αιθέριων ελαίων και άλλων παραγώγων αυτών, τα οποία σύντομα θα πωλούνται διαδικτυακά μέσω ενός ηλεκτρονικού καταστήματος (e-shop). Το όραμα του Art Farm για το μέλλον είναι, σε συνεργασία με χημικούς, εργαστήρια αναλύσεων και πιθανόν κάποιους ακόμη ελαιοπαραγωγούς, να παράξει βιολογικό λάδι εξαίρετης ποιότητας, όπως πριν από κάποια χρόνια είχε γίνει στην Ιταλία μια προσπάθεια παραγωγής ελαιόλαδου 0,0001 οξύτητας που ονομάστηκε extrissimo.

“Η αλήθεια είναι ότι μπορείς να κάνεις πολλά πράγματα. Εδώ γίνεται μια προσπάθεια προώθησης της ανακύκλωσης, να δείξουμε και λίγο στα παιδιά, σε αυτούς που έρχονται, ότι εντάξει, δε χάλασε και ο κόσμος άμα δεν έχουμε πολλά λεφτά. Μπορείς να ψάξεις να βρεις καρούλια της ΔΕΗ για να κάνεις ένα δεντρόσπιτο σαν εκείνο το πρώτο που είδατε εκεί πάνω. Όλα αυτά εδώ πέρα, κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, είναι από υλικά που τα έχω βρει στο δρόμο, δεν το κρύβω.” Σωτήρης Μαρίνης

35. http://www.artfarm.gr/ Εικ. 48 Τελικό στάδιο παραγωγής ελαιόλαδου, 29.01.2016 .

3.3.5 Συμπεράσματα Καταγραφή ερωτημάτων

επιτόπιας

έρευνας

Όπως είδαμε και κατά την επίσκεψή μας στον τόπο μελέτης, οι αρχικοί μας προβληματισμοί επιβεβαιώθηκαν. Ένας τόπος εγκαταλελειμμένος, δυσπρόσιτος και αφημένος στον χρόνο, θωρακίζεται και προστατεύεται από την άκρατη εμπορική εκμετάλλευσή του. Έτσι και στην περίπτωσή μας, στις πλαγιές του Δυτικού Ταΰγετου βρίσκεται πλήθος ορεινών παραδοσιακών οικισμών, κατά πλειοψηφία αναλλοίωτων από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Το μόνο στοιχείο που έχει επιδράσει πάνω τους είναι ο ίδιος ο χρόνος. Παρ’ όλα αυτά, οι εν λόγω οικισμοί έχουν ακόμη και σήμερα μια ελπιδοφόρα και δυναμική παρουσία στον τόπο και δυνατότητες ανάκαμψης. Το εύλογο ερώτημα που ακολουθεί αυτές τις παρατηρήσεις είναι το εξής: Με ποιον τρόπο και ποια μέσα καλείται κάποιος να μεταχειριστεί αυτόν τον τόπο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και τις ευαίσθητες ισορροπίες; Πώς τη σήμερον ημέρα, με την όλη τεχνολογική εξέλιξη και τα νέα μέσα που αυτή διαθέτει, επεμβαίνει κανείς στον τόπο;

“Ο τόπος είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη.” Οδυσσέας Ελύτης

Εικ. 49 Αλτομυρά, 22.10.2016 .

3.4 Στρατηγική ανάπτυξης των οικισμών μελέτης Ο κόσμος όλος μιλάει για αυτά τα ζητήματα σε σχέση με την εμπορευματοποίηση, σε σχέση με το place branding και το city branding. Τι πρέπει να σημαίνει σήμερα παράδοση, ανάπτυξη, προώθηση; Τι είναι το branding και σε ποιο βαθμό μπορεί να είναι θετικό και σε ποιο βαθμό μπορεί να είναι αρνητικό; Πώς αυτό λειτούργησε στην Καταλονία, ή στη Ροδόπη; Πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει στον Ταΰγετο; Κύριο χαρακτηριστικό των παραδοσιακών οικισμών, συστατικό στοιχείο μεταξύ άλλων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, είναι ότι αποτελούν ζωντανούς οργανισμούς με την έννοια ότι στεγάζουν μια κοινωνία, ένα δεδομένο κοινωνικοοικονομικό σύνολο, δεμένο κύρια με την πρωτογενή παραγωγή. Ο παραδοσιακός οικισμός, εκτός από την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τεχνοτροπία, συμπεριλαμβάνει και την τοπική κοινωνία που ζει, δρα, μεταβάλλεται, εξελίσσεται και δημιουργεί ένα ιδιόμορφο και μοναδικό σύνολο, παρακολουθώντας και συνδράμοντας στις κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις του τόπου.36 Ο Dematteis διακρίνει στην ταυτότητα του τόπου δύο συστατικά: τα εξωτερικά χαρακτηριστικά –όπως το σχήμα ή οι γεωγραφικές συνιστώσες που διακρίνουν τη μία περιοχή από την άλλη– και την ταυτότητα ως «ένα σύνολο χαρακτηριστικών ικανών να αντιπροσωπεύουν κάτι παρόμοιο με την προσωπικότητα ενός ατόμου»,37 ενώ ο Christian Norberg-Schulz κάνει λόγο για τον εννοιολογικό (πνευματικό περιεχόμενο/genius) και τον οντολογικό (υλική υπόσταση/locus) χαρακτήρα του τόπου.38

3.4.1 Παρεμβαίνοντας στον τόπο με σεβασμό Για να μπορέσει ένας τόπος να αποτελέσει ένα νέο, ποιοτικό και ολοκληρωμένο πολιτιστικό και τουριστικό αγαθό που θα λειτουργήσει ως μία δυναμική εστία περιφερειακής ανάπτυξης, απαιτείται η στρατηγική σύζευξη της διοικητικής και επιστημονικής δράσης για την προστασία των παραδοσιακών οικισμών και η σύγκλιση όλων των προσπαθειών με απώτερο στόχο την ανάδειξη, προβολή και προώθηση του τόπου. Πρόκειται, επομένως, για μία δράση στρατηγικού επιπέδου που συντάσσει μία διαδικασία διοικητική, βαθύτατα πολιτική, κυρίως κοινωνική και πολιτιστική, για την αντιμετώπιση των αβεβαιοτήτων του μέλλοντος.39 Όπως είδαμε και στα υπό μελέτη παραδείγματα (στην ενότητα 2.2 για την Καταλονία και στις 2.3.α και 2.3.β για τα εγχώρια παραδείγματα), μία τέτοια στρατηγική παρέμβασης θα πρέπει να στηρίζεται στη διατήρηση του ιδιαίτερου ιστορικού, λαογραφικού, πολεοδομικού, αισθητικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα των οικισμών, στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και να οριοθετεί περιορισμούς δόμησης και χρήσης.

36. Σ. Παρθενοπούλου, Ν. Παρθενοπούλου, Π. Κράβαρης, Π. Καρκαβίτσας, “Προτάσεις Βελτίωσης της Ελκυστικότητας και Βιωσιμότητας των Παραδοσιακών Οικισμών μέσω Στρατηγικών Μάρκετινγκ του Τόπου: Το παράδειγμα του Αγίου Γερμανού Πρεσπών” 37. G. Dematteis, “Urban identity, city image and urban marketing” 38. C. Norberg-Schulz, “Genius Loci, Towards a phenomenology of Architecture.” (μετάφραση: Μ. Φραγκόπουλος) 39. Εισήγηση Κ. Παρθενόπουλου, “Χωροταξικός Πολεοδομικός σχεδιασμός στους παραδοσιακούς οικισμούς. Έλεγχος δόμησης και προστασίας.” Εικ. 50 Επέμβαση με μεταλλική κατασκευή σε μεσαιωνικό κτίσμα, τουριστικό γραφείο, Guimarães, Πορτογαλία, 26.03.2016 .

3.4.2 Υπερεκμετάλλευση του τόπου Στον αντίποδα, συχνά παρατηρούνται φαινόμενα υπερεκμετάλλευσης του τόπου, όπου αυτός προωθείται επιθετικά ως προϊόν. Μπορεί δηλαδή κανείς να πει ότι αναπτυξιακές πολιτικές βασισμένες σε μοντέλα οικονομιών μεγάλης κλίμακας, αποδιαρθρώνουν τον τοπικό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό ιστό, μεταμορφώνοντας τις μικρές κοινωνίες σε δορυφόρους των μητροπολιτικών τους φυσικών και οικονομικών κέντρων.40 Σε άλλες περιπτώσεις, ειδικά στη χώρα μας και σε τόπους με υποανάπτυκτη πρωτογενή οικονομία (π.χ. Μύκονος, Σαντορίνη), παρατηρείται μία στροφή στην κατεύθυνση του μαζικού τουρισμού, μέσω της άκρατης εκμετάλλευσης του τόπου, με στόχο την προσέλκυση του ευρέως κοινού και την άμεση οικονομική τόνωση των επενδυτών του τόπου αυτού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η μικρή εμπορευματική γεωργική παραγωγή ενισχύει εντέλει την ανάπτυξη καπιταλιστικών δομών στον τόπο, εφόσον ένα σημαντικό μέρος των ανθρώπινων και φυσικών πόρων μεταφέρονται μέσω αυτής στις καπιταλιστικές δομές, δηλαδή στη μαζική τουριστική βιομηχανία.41 Η μονοσήμαντη εξάρτηση από τον τουρισμό οδηγεί στη σταδιακή εγκατάλειψη κάθε παραδοσιακής εργασίας που δεν συνδέεται με αυτόν. Συνεπώς, η απάρνηση της αυθεντικότητας και της παράδοσης, αποψιλώνει έναν τόπο από βασικές ζωτικές πηγές γι’ αυτόν και δημιουργεί, καθώς δείχνουν τα παραδείγματα από τα αναπτυξιακά πρότυπα που ακολουθήθηκαν στη νησιωτική κυρίως Ελλάδα μέχρι σήμερα, πολλαπλασιαστικές συνέπειες.42

40. Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης. 41. Στ. Παπαδάκη-Τζεδάκη, “Ενδογενής Τουριστική Ανάπτυξη: Διαρθρωμένη ή αποδιαρθρωμένη τοπική ανάπτυξη.” 42. Εισήγηση Σ. Σαββανή, “Αυθόρμητη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού στην Κω. Επιπτώσεις στο τοπίο, το κτισμένο περιβάλλον και την πολιτιστική ταυτότητα.” Εισήγηση Κ. Λούμπα, “Οι επιπτώσεις του τουρισμού στο ιστορικό κέντρο της Κέρκυρας. Προτάσεις-Προοπτικές”: «Ο τουρισμός...Εκτόπισε τα παραδοσιακά επαγγέλματα που εξυπηρετούσαν τον ντόπιο πληθυσμό...δεν τόνωσε τις παραδοσιακές Τέχνες της Κέρκυρας. Δεν έστρεψε το παραγωγικό δυναμικό και τους νέους στην εκμάθηση της Κερκυραϊκής τέχνης που ανθούσε στο ιστορικό κέντρο. Αντίθετα απορρόφησε το εργατικό δυναμικό σχεδόν εξολοκλήρου στην παροχή υπηρεσιών.» Εικ. 51 Χ. Ασιμής, “Βλυχάδα, Σαντορίνη”.

100

101

3.4.3 Οι έννοιες

place/city

branding/marketing

Σε αυτό το σημείο κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστούν οι έννοιες του place/city branding/marketing που αναφέρθηκαν παραπάνω ως στρατηγικές ανάπτυξης ενός τόπου με στόχο τη δημιουργία ενός οργανωμένου σχεδίου ανάπτυξης-αναβίωσης των οικισμών μελέτης στον Δυτικό Ταΰγετο. Σαν τόπος, όπως προαναφέρθηκε, θεωρείται ένα κράτος, μία γεωγραφική περιφέρεια, μία τοποθεσία με συγκεκριμένα πολιτιστικά και ιστορικά όρια, μία αγορά με αναγνώσιμα όρια. Η βιομηχανία του marketing του τόπου είναι μία τεράστια βιομηχανία, στην οποία οι τόποι θεωρούνται προϊόντα προς κατανάλωση και πωλούνται επιθετικά. Απόρροιες τέτοιων στρατηγικών αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Η προσπάθεια ανάπτυξης ενός ακριβoύς ορισμού του place marketing είναι μία από τις πιο συζητήσιμες και αμφιλεγόμενες πτυχές ανάμεσα στους μελετητές της έννοιας, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ένας μόνο αποδεκτός ορισμός. Η αδυναμία αυτή είναι προϊόν της διεπιστημονικής φύσης της έννοιας.43 Έτσι, στην προσπάθεια της προώθησης ενός τόπου συνυπάρχουν παράγοντες από διαφορετικούς επιστημονικούς χώρους, όπως αυτούς της διοίκησης, της πολιτικής και της ανθρωπολογίας. Κατά καιρούς, διάφοροι ερευνητές έχουν προσπαθήσει να ελέγξουν αυτήν την πληθώρα των ερμηνειών. Σε μία προσπάθεια γενικής θεώρησης, το place marketing μπορεί να νοηθεί ως η εφαρμογή των στρατηγικών της προώθησης σε διάφορες κλίμακες του χώρου. Στόχος του marketing του τόπου είναι η προώθηση των αξιών και της εικόνας του έτσι ώστε οι εν δυνάμει χρήστες να έχουν πλήρη επίγνωση των διακριτικών πλεονεκτημάτων του, και κατά συνέπεια να ξεχωρίζουν τον τόπο ανάμεσα σε άλλους.44 Οι κυριότεροι λόγοι υιοθέτησης στρατηγικών marketing από τους τόπους είναι45: _ Προσέλκυση τουρισμού και επενδύσεων. _Ανάπτυξη βιομηχανικής και επιχειρησιακής δραστηριότητας. _Δημιουργία κινήτρων για την παραμονή των ντόπιων κατοίκων και προσέλκυση νέων κατοίκων με ταυτόχρονη μεταβολή στη διασπορά του πληθυσμού. _Επιρροή τοπικής κοινωνίας –εσωτερικό marketing– το οποίο προάγει την τοπική ανάπτυξη και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στον τρόπο που οι κάτοικοι αντιλαμβάνονται την ποιότητα ζωής στους τόπους τους.

43. Α. Φωτιάδης, “Εισαγωγή στο περιεχόμενο του place branding, απόπειρα μιας τοπιακής προσέγγισης.” 44. Π. Παπασταθοπούλου, Γ. Αυλωνίτης, “Marketing plans. Πώς να σχεδιάζετε αποτελεσματικά προγράμματα marketing.” 45. http://www.citybranding. gr/2012/07/blog-post_30.html Εικ. 52 Έκθεση γλυπτικής “Caminho do Nada” του Dinis Ribeiro σε αποκατεστημένο κτήριο μοναστηριού, Vila Nova de Gaia, Πορτογαλία, 25.03.2016 .

102

103

3.4.4 Στρατηγική ανάπτυξης των ορεινών οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου μέσω ενός οργανωμένου σχεδίου Με στόχο την αναβίωση των ορεινών οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου στην κατεύθυνση τόσο της ανάπτυξης και εξέλιξης της τοπικής παραγωγής (ελιά), όσο και στην κατεύθυνση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, δομείται ένα οργανωμένο σχέδιο που βασίζεται στην κατανόηση των προαναφερθέντων παραδειγμάτων, αλλά και σε υπάρχουσα βιβλιογραφία με αντίστοιχες τεχνικές. Η έννοια του place marketing είναι συνυφασμένη με τη βασική ιδέα του marketing που αφορά τον σχεδιασμό προϊόντων και υπηρεσιών με βάση τις ανάγκες και τις επιθυμίες των καταναλωτών. Έτσι, η ανάπτυξη ενός προγράμματος place marketing ξεκινάει από τους ενδιαφερόμενους της εκάστοτε περιοχής που αναπόφευκτα διαμορφώνουν και το ύφος του προγράμματος. Αλλά ποιοι είναι αυτοί οι ενδιαφερόμενοι σε ένα τόσο περίπλοκο σύστημα; Από μία θεωρητική ματιά, οι κύριες ομάδες που στοχεύει το place marketing είναι τρεις: οι επενδυτές, οι επισκέπτες και οι κάτοικοι. Κάθε μία από αυτές τις ομάδες έχει διαφορετικές ανάγκες και επιθυμίες, όμως με σωστό σχεδιασμό και διαχείριση των πόρων μπορούν οι ανάγκες αυτές να συνδυαστούν χωρίς οι ανάγκες της μιας ομάδας να επηρεάζουν αρνητικά αυτές της άλλης.

3.4.4.α Η δυναμική της τοπικότητας ως εργαλείο προώθησης Θα αναρωτιόταν κανείς αν, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης την εποχή που διανύουμε, η έννοια της τοπικότητας επηρεάζει την καταναλωτική συμπεριφορά και άρα αποτελεί σήμα γνωστοποίησης του προϊόντος. Στην κατεύθυνση αυτή οι καινοτόμες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην προώθηση παραδοσιακών προϊόντων μπορούν να ωφεληθούν από την δυναμική της τοπικότητας.46 Για την αποσαφήνιση της παραπάνω θέσης αναφέρουμε ενδεικτικά πως, οι αγροτικές αγορές μπορούν να διακριθούν σε: α. παραδοσιακές, που είναι είτε τοπικές για συνηθισμένα προϊόντα και υπηρεσίες (τρόφιμα, ενδύματα, έπιπλα κλπ.), είτε υπερτοπικές για ειδικά προϊόντα της περιοχής (σφουγγάρια, μαστίχα, κεραμικά, είδη αργυροχρυσοχοΐας κλπ) και β. μοντέρνες για νέα αγαθά και υπηρεσίες.47 Τα παραδοσιακά προϊόντα μπορούν να καταστούν στην περίπτωση αυτή ανταγωνιστικά έναντι των αντίστοιχων βιομηχανικών χάρη στα εξής χαρακτηριστικά τους:

46-48. Κ. Καραμπάτσου-Παχάκη, “Θέματα γεωργίας, αγροτικής και τοπικής ανάπτυξης” Σελ. 107: Εικ. 53 Συγκομιδή χοντρολιάς.

104

_Έχουν την σφραγίδα της προσωπικής φροντίδας του παραγωγού τόσο ως προς τη δημιουργία τους (κατασκευές κατόπιν παραγγελίας) όσο και ως προς την προσφορά τους (παράδοση στο σπίτι, προσωπική επαφή με τον αγοραστή-πελάτη κ.λ.π.). _Μπορούν να είναι φθηνότερα, γιατί παράγονται κατά κανόνα από μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις, δεν απαιτούν πολυέξοδη προβολή ούτε ανάλογα ακριβή συσκευασία (ποιότητα έναντι της προβολής, παρουσίασης). _Ειδικότερα τα τρόφιμα έχουν τα πρόσθετα πλεονεκτήματα της γνησιότητας και της νωπότητας, πλεονεκτήματα ιδιαίτερης αξίας για τον άνθρωπο της πόλης με τις παντοειδείς ανησυχίες για τις ούτως ή άλλως ανθυγιεινές συνθήκες της καθημερινής ζωής και διατροφής του.48 Καταλήγοντας, μπορούμε να συμπεράνουμε πως οι ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, σε συνδυασμό με τη στόχευση της επιστήμης της προώθησης στην κατεύθυνση της ανάδειξης της τοπικότητας του προϊόντος, μπορεί να ωφελήσει σημαντικά την ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας των παραδοσιακών οικισμών.

105

“Μπορεί να μην ξέρω ποιος είμαι, αλλά ξέρω από πού είμαι.” Wallace Stergner, Wolf Willow

3.5 Το παράδειγμα του Πόρτο Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμο να παρουσιαστεί περιληπτικά το παράδειγμα ανάπτυξης της πόλης του Πόρτο στην Πορτογαλία.49 Βασικό στοιχείο της τοπικής οικονομίας είναι η παραγωγή του Porto Wine, δημοφιλούς οίνου διεθνώς, με εξαγωγές σχεδόν σε όλον τον κόσμο. Χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα γόνιμης γης εκατέρωθεν του ποταμού Douro καλλιεργούνται εδώ και δεκαετίες με τις μοναδικές ποικιλίες της συγκεκριμένης αμπέλου. Εκτός από τον παραγωγικό χαρακτήρα της συγκεκριμένης περιοχής, συντίθεται ένα μοναδικό σκηνικό ικανό να αποτελέσει έναν ιδιαίτερο τουριστικό προορισμό. Για τον λόγο αυτό, την τελευταία εικοσαετία ο στρατηγικός σχεδιασμός της τοπικής αυτοδιοίκησης κατάφερε την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας μέσω της τουριστικής οδού.50 Ενισχύοντας την αμφίδρομη σχέση παραγωγής και τουρισμού, η ανάπτυξη στην πόλη θεωρείται πλέον δεδομένη. Πιο συγκεκριμένα, οργανωμένες εκδρομές οδικώς, με τραίνο ή ακόμα και υπό τη μορφή μονοήμερης κρουαζιέρας στον ποταμό, οδηγούν τους επισκέπτες από την καρδιά της πόλης στις κοιλάδες με τους αμπελώνες, με στόχο κυρίως την αναψυχή στην ύπαιθρο, αλλά ταυτόχρονα και με εκπαιδευτικό χαρακτήρα σχετικά με τις μεθόδους καλλιέργειας της γης. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία έναντι μικρού αντιτίμου να ξεναγηθεί στα κελάρια και να δοκιμάσει διάφορες ποικιλίες του συγκεκριμένου οίνου.51 Εκδηλώσεις με θέμα τον οίνο οργανώνονται όλον τον χρόνο, ενώ εντείνονται την περίοδο του τρύγου. Το παράδειγμα βιώσιμης ανάπτυξης της πόλης του Πόρτο συνδυάζοντας δύο φαινομενικά συγκρουόμενες τακτικές -παραγωγή (πρωτογενής τομέας) και τουρισμός (τριτογενής τομέας)- θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο ανάπτυξης της περιοχής μελέτης της παρούσας εργασίας, δηλαδή της Μεσσηνίας, μέσω της παραγωγής της ελιάς. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω: _Της ενίσχυσης των οικισμών της περιοχής με μικρές σύγχρονες παραγωγικές μονάδες που θα λειτουργούν αυτόνομα, αλλά και σε άμεση συνομιλία με την πόλη. _Της ένταξης της καλλιέργειας, της παραγωγής, τυποποίησης και εξαγωγής της ελιάς στο σύγχρονο οικονομικό και εμπορικό γίγνεσθαι. _Παραγωγικών μονάδων που ταυτόχρονα θα λειτουργήσουν ως πολιτισμικοί, ιστορικοί και πνευματικοί πομποί του παρελθόντος στο σύγχρονο περιβάλλον. _Της τοποθέτησης της παραγωγής της ελιάς σε περιβάλλον με τουριστικό ενδιαφέρον (θεματικές εκδρομές σε ελαιώνες, ξενάγηση σε ελαιοτριβεία, γευσιγνωσία ελαιόλαδου και βρώσιμης ελιάς, καθώς και συμμετοχή στη συγκομιδή του καρπού της ελιάς και στη μετέπειτα διαδικασία της παραγωγής του ελαιόλαδου).

49. http://bcg.thetimes.co.uk/ Europe/Portugal/Porto#/Europe/Portugal/Portooverview 50. http://www.gooporto. com/porto-tours/ 51. https://www.getyourguide. com/porto-l151/wine-tastingwinery-tours-tc104/ Εικ. 54 Αμπελώνες, ποταμός Douro, Πορτογαλία. Εικ. 55 Η εποχή του τρύγου, ποταμός Douro, Πορτογαλία. Εικ.56 Οινοποιείο Ferreira, Vila Nova de Gaia, Πορτογαλία.

108

109

3.6 Σύνθεση - Συμπεράσματα Επηρεασμένοι από το μελετώμενο υλοποιημένο παράδειγμα της Πορτογαλίας, μας γεννήθηκαν οι εξής προβληματισμοί. Πώς και σε ποιο βαθμό θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πρότυπο για μία αντίστοιχη έρευνα στον ελλαδικό χώρο; Ποιοι συσχετισμοί μπορούν να βρεθούν ανάμεσα σε αυτόν τον τόπο και τη Μεσσηνία, που μελετάται στην παρούσα εργασία; Θα μπορούσε να παραλληλιστεί ο τρόπος που εκμεταλλεύτηκε η τοπική κοινωνία την παραγωγή οίνου με μία πιθανή πρόταση αξιοποίησης της παραγωγής επιτραπέζιας ελιάς και ελαιόλαδου στην περίπτωσή μας; Ποια ακόμη χαρακτηριστικά της τοπικής οικονομίας αξίζει να διασωθούν και πιθανόν να συνδυαστούν μεταξύ τους; Ποια στοιχεία θα μπορούσαμε ακόμη και να δανειστούμε από μία τέτοια υλοποιημένη και επιτυχημένη μελέτη; Τέλος, θα μπορούσε να λειτουργήσει η έρευνά μας ως πρότυπο για αντίστοιχες μελέτες στο μέλλον, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, και, εάν ναι, με ποιον τρόπο; Όλα αυτά τα στοιχεία που αντλήθηκαν από το παράδειγμα του Πόρτο θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας βιώσιμης μελλοντικής ανάπτυξης της Μεσσηνίας, συνδυάζοντας όλους τους τομείς παραγωγής. Η στρατηγική του συγκεκριμένου σχεδιασμού βασίζεται στην αμφίδρομη σχέση της πόλης της Καλαμάτας με το δίκτυο των ορεινών και ημι-ορεινών οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου. Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του κεφαλαίου, η ραγδαία ανάπτυξη της Καλαμάτας την τελευταία πενταετία αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την επιλογή του τόπου μελέτης, καθώς θα μπορούσε να λειτουργήσει ευεργετικά για την αναβίωση των οικισμών που μελετήθηκαν. Για αυτόν τον λόγο, λοιπόν, ο σχεδιασμός δομείται λαμβάνοντας υπόψη την έντονη αυτή εξάρτηση, στην οποία οι οικισμοί αναπτύσσονται ως μέλη μιας παραγωγικής μονάδας που βρίσκονται σε άμεση σύνδεση με την πόλη και τα οφέλη που αυτή προσφέρει (υπηρεσίες, αεροδρόμιο, λιμάνι), αλλά ταυτόχρονα λειτουργούν και αυτόνομα. Ενισχύοντας, λοιπόν, τη δυναμική της αμφίδρομης σχέσης αυτών των δύο πόλων αλληλεξάρτησης –Καλαμάτας/Ταΰγετου– σκοπός είναι η βιώσιμη και αειφόρος ανάπτυξη και εν τέλει η αναβίωση των ημιεγκαταλελειμμένων οικισμών.

Εικ.57 Η ελιά.

110

111

ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

Η παρούσα ερευνητική εργασία είχε ως στόχο τη δημιουργία μίας εργαλειοθήκης (toolbox) αναβίωσης παραδοσιακών οικισμών με σύγχρονους όρους, η οποία με την κατάλληλη μελέτη θα μπορεί να εφαρμοστεί εν δυνάμει σε οποιοδήποτε περιβάλλον -είτε εγχώριο είτε στο εξωτερικό- που παρουσιάζει παρόμοια χαρακτηριστικά, όπως προτείνεται και στην περίπτωσή μας σε ορεινούς οικισμούς της Μεσσηνίας, στον Δυτικό Ταΰγετο. Για τον λόγο αυτό, αρχικά παρουσιάστηκαν και μελετήθηκαν έννοιες που αφορούν τους παραδοσιακούς οικισμούς, την εγκατάλειψη και την αναβίωση αυτών, καθώς και την ένταξη νέων κτηριακών δυναμικών σε παραδοσιακό περιβάλλον. Στη συνέχεια, μελετήθηκαν και παρουσιάστηκαν εφαρμοσμένες ή μη μελέτες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, καθώς και περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένες στρατηγικές ανάπτυξης και αναβίωσης παραδοσιακών οικισμών. Το ενδιαφέρον μας στράφηκε στη μελέτη μίας συγκεκριμένης περιοχής, την περιοχή των ορεινών οικισμών του Ταΰγετου, ως μελέτη περίπτωσης. Ολοκληρώνοντας λοιπόν, θέτουμε τους στόχους και τα μέσα επίτευξής τους, οργανώνοντας με αυτόν τον τρόπο την εργαλειοθήκη μας. Οι στόχοι της στρατηγικής παρέμβασης εξειδικεύονται σε: _Βραχυπρόθεσμους: ανάπτυξη εσωτερικού marketing και υποδομής με φυσικά και πολιτιστικά κίνητρα έλευσης, πλήρης αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και των δυνατοτήτων που παρουσιάζουν οι οικισμοί ως προς την ανάπτυξη στην κατεύθυνση της παραγωγής (ελαιόλαδο). _Μεσοπρόθεσμους: δημιουργία κινήτρων για την αύξηση των μόνιμων κατοίκων που θα ενισχύσουν την παραγωγική δύναμη του τόπου. _Μακροπρόθεσμους: εδραίωση των οικισμών στην παραγωγή και εισαγωγή και άλλων χαρακτηριστικών ενίσχυσης της τοπικής οικονομίας, όπως εναλλακτικές μορφές τουρισμού (αγροτουρισμός, αθλητικός τουρισμός, πολιτιστικός τουρισμός κτλ), με στόχο τη βελτίωση τόσο του βιοτικού επιπέδου των μόνιμων κατοίκων όσο και των προσφερόμενων υπηρεσιών στους επισκέπτες. Κλείνοντας, με βάση τους παραπάνω στόχους, συντάχθηκαν οι εξής κατευθυντήριες γραμμές στρατηγικής παρέμβασης στον τόπο ως μέσα επίτευξής τους.

1. Κρίνεται ιδιαίτερης σημασίας η ενίσχυση της συνείδησης και της ευαισθησίας των ίδιων των κατοίκων της περιοχής, σχετικά με τον πολιτισμικό και τον αρχιτεκτονικό πλούτο των οικισμών τους. Πολλές φορές, οι αυτόχθονες αγροτικοί πληθυσμοί αγνοούν ή ακόμη και υποτιμούν την αξία των οικισμών και του τοπίου, με αποτέλεσμα να τους μεταχειρίζονται χωρίς σεβασμό και με μοναδικό σκοπό το προσωπικό συμφέρον και το γρήγορο οικονομικό κέρδος. Όμως, μόνο μέσω της ευαισθητοποίησής τους, μπορεί να αντιστραφεί η

114

παρούσα αντίληψη και γενικότερη κατάσταση και να δρομολογηθεί η ουσιαστική αναβίωση των οικισμών. Σε αυτό θα μπορούσε να συντελέσει η ανάδειξη του πολιτισμού σε σχέση με την τοπική λαϊκή παράδοση. Συγκεκριμένα, ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων που έχουν σχέση με την περιοχή και την παράδοση (π.χ. γιορτές, πανηγύρια, φεστιβάλ, συνέδρια, σεμινάρια οικολογίας κλπ), όπως και αναβίωση και ανάδειξη παραδοσιακών τεχνικών και μεθόδων οικοδομικής δραστηριότητας, οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του πολιτιστικού χαρακτήρα της περιοχής.

Στην αναβίωση των οικισμών μπορεί να συμβάλει και η αποκατάσταση των κτισμάτων τους. Αναγκαίος όρος για τη διατήρηση των παραδοσιακών κτισμάτων, και ιδιαίτερα όσων εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ως κατοικίες, είναι η παροχή οικονομικών κινήτρων και διευκολύνσεων προς τους ιδιοκτήτες, ώστε να καλύπτουν το δυσβάσταχτο συχνά κόστος των απαιτούμενων παρεμβάσεων στα διατηρητέα κτίσματα. Τέτοια κίνητρα είναι: _Δάνεια για την αποκατάσταση και την προσαρμογή σε νέες χρήσεις παραδοσιακών οικιών και επαγγελματικών χώρων, τα οποία μπορούν να καλύψουν 70-85% του κόστους των δαπανών. _Φορολογικές απαλλαγές. _Μεταφορά του συντελεστή δόμησης. _Ειδικές ρυθμίσεις για παρεμβάσεις επισκευών που γίνονται με Υπουργικές Αποφάσεις. _Επιδοτήσεις για τη μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε ξενώνες που, σύμφωνα με τον Αναπτυξιακό Νόμο, φθάνουν έως και το 40% του κόστους των έργων. Συχνά ωστόσο οι πολίτες και ιδιαίτερα οι κάτοικοι των απομακρυσμένων ορεινών περιοχών, στις οποίες αναφερόμαστε εδώ, δεν μπορούν να αξιοποιήσουν αυτές τις οικονομικές δυνατότητες, άλλοτε λόγω ελλιπούς ενημέρωσης και άλλοτε λόγω αδυναμίας να αντιμετωπίσουν τις απαιτούμενες γραφειοκρατικές διατυπώσεις. Από την άλλη μεριά, το αρχικό κόστος της αποκατάστασης μπορεί και θα έπρεπε, όπως ήδη αναφέρθηκε, να καλυφθεί με δημόσια δαπάνη, η οποία λειτουργεί στην περίπτωση αυτή, όπως έχουν αποδείξει τα παραδείγματα που παρατέθηκαν, ως δημόσια επένδυση, ικανή να κινητοποιήσει τη δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα σ’ έναν παραδοσιακό οικισμό. Δεδομένου όμως ότι το κόστος συντήρησης των παραδοσιακών κτισμάτων είναι υψηλό και το Δημόσιο έχει πρακτικά περιορισμένες δυνατότητες άντλησης πόρων, είναι σκόπιμο να αναζητούνται εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης. Έτσι, για παράδειγμα, συμπληρωματικοί πόροι για τη διατήρηση της λαϊκής αρχιτεκτονικής ενός παραδοσιακού οικισμού θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν από τις εμπορικές δραστηριότητες -τουριστικές, ψυχαγωγικές, παραγωγής λαϊκής τέχνης- που αναπτύσσονται σ’ έναν τόπο, χάρη στην παραδοσιακή του φυσιογνωμία.

115

3. Εκτός

από την αποκατάσταση του ήδη υπάρχοντος κτηριακού αποθέματος, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στον σχεδιασμό περιοχών εντός οικισμού ή στα όριά του για νέες κατοικίες. Σε αυτήν την περίπτωση η αρμόδια υπηρεσία οφείλει να σχεδιάσει τις περιοχές δόμησης καθώς και να ορίσει τους κανόνες δόμησης, με βάση ένα οργανωμένο σχέδιο χρήσεων γης, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών οικισμών. Με αυτόν τον τρόπο, ο οικισμός θα εξελιχθεί στο πέρασμα των χρόνων ως ζωντανός οργανισμός (ο παραδοσιακός οικισμός δεν θεωρείται έκθεμα), με σεβασμό στον παραδοσιακό χαρακτήρα αλλά με σύγχρονους όρους και τεχνικές. Ταυτόχρονα, η πολιτεία οφείλει να προσφέρει κίνητρα, παρόμοια με αυτά που προαναφέρθηκαν, στους κατοίκους ώστε να επενδύσουν στους παραδοσιακούς οικισμούς, ενισχύοντας την τοπική οικονομία. Επιπλέον, αναγκαίες κρίνονται οι κατάλληλες υποδομές τεχνικού χαρακτήρα που αφορούν την προσπέλαση και ανάπτυξη βασικών υποδομών (συγκοινωνιακή, επικοινωνιακή, νέες τεχνολογίες).

Δεδομένου ότι ένα σημαντικό μέρος των χαρακτηρισμένων από την πολιτεία παραδοσιακών οικισμών βρίσκεται στις κυρίως αγροτικές περιφέρειες της χώρας, αλλά και ότι μια πληθώρα52 λιγότερο ή περισσότερο σημαντικών ιστορικών οικισμών στις ίδιες περιφέρειες αποτελούν δυνάμει αναβιώσιμους παραδοσιακούς οικισμούς, η αναζήτηση εναλλακτικών αναπτυξιακών πολιτικών που θα είναι συμβατές με τις περιγραφόμενες συνθήκες, φαίνεται να υπαγορεύεται από την ίδια την εικόνα της γεωργίας στη χώρα μας αλλά και από τις συνέπειες της κοινής αγροτικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών η συνολική κατάσταση της γεωργίας στη χώρα έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο -εκμηχάνιση στην παραγωγή, εξηλεκτρισμός άρδευσης, οδικό δίκτυο, μεταποιητική βιομηχανία, αύξηση του γεωργικού εισοδήματος, βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της υπαίθρου, δυνατότητα παράλληλης απασχόλησης των αγροτών σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες, βιολογική γεωργία κ.λ.π.- τα μεγάλα διαρθρωτικά προβλήματα του αγροτικού τομέα παραμένουν. Τα δύο σημαντικότερα, που σχετίζονται άλλωστε άμεσα με την εξέλιξη και την προοπτική των παραδοσιακών οικισμών, είναι οι κατακερματισμένες και μικρές σε μέγεθος γεωργικές εκτάσεις και η ανεστραμμένη ηλικιακή πυραμίδα του εργατικού δυναμικού. Για αυτόν τον λόγο, η πολιτεία οφείλει να δώσει τα κατάλληλα κίνητρα, ιδιαίτερα στους νέους αγρότες-επιχειρηματίες, ενισχύοντας την πρωτοβουλία επένδυσής τους στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης ενός παραδοσιακού οικισμού. Ακόμη, θα μπορούσε να υποστηριχθεί η βελτίωση και ανάπτυξη υποδομών στον τομέα της παραγωγής (αποκατάσταση εγκαταλελειμμένων ελαιοτριβείων ή άλλων βιοτεχνιών) με σύγχρονες τεχνικές που σέβονται το υπάρχον δυναμικό.

52. Α. Χατζηδάκης, “Οι παραδοσιακοί οικισμοί ως στοιχείο πολιτιστικής ανάπτυξης”: «Ο αριθμός των οικισμών είναι 12.315», στο Ε.Ε.Τ.Α.Α., Πολιτισμός και Τοπική Δημοκρατία. Η αφανής πλευρά μιας προφανούς σχέσης. Σελ. 118-119: Εικ. 58 Οικισμός που επιλέχθηκε ως μελέτη περίπτωσης στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας, Σωτηριάνικα, Μεσσηνία, 21.10.2016 .

116

Συμπληρωματικά προς όλα τα ανωτέρω και ολοκληρώνοντας αυτή τη συλλογιστική πορεία, που έχει σαν στόχο την ανάδειξη της τοπικότητας στα πλαίσια ενός τοπικού-εθνικού-διεθνούς δικτύου και τη σύνταξη γενικών κατευθυντήριων γραμμών για την τοπική πολιτιστική-αρχιτεκτονική-οικονομική-παραγωγική ενίσχυση της υπό μελέτη χωρικής ενότητας, θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα πρότυπο κέντρο επεξεργασίας τοπικών προϊόντων και ανάδειξης της τοπικής ιστορίας και πολιτισμού. Μία τέτοια μονάδα θα ευαισθητοποιήσει τους ντόπιους κατοίκους για τη σημασία του ίδιου του τόπου στον οποίο ζουν, αλλά θα προσελκύσει και επισκέπτες, με συνέπεια την αγροτουριστική και άρα την οικονομική ανάκαμψη της περιοχής. Αυτή η σκέψη πρόκειται να μελετηθεί εκτενέστερα και να υλοποιηθεί σχεδιαστικά, κατά τη διεξαγωγή της διπλωματικής μας εργασίας.

117

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Άνω Βέργα Γκούντη Κυβέλου – Πολιτικός Μηχανικός – Ξενοδοχείο Αερόπη -Εσείς εδώ έχετε μεγαλώσει; -Στη Μάνη, ναι. Και εδώ δηλαδή το χωριά που γίνονται από γήινα (σ.σ. υλικά), δηλαδή τα πέτρινα αυτά, όταν εγκαταλειφθούν ξαναγυρνάνε στη γη. Αυτό το χωρίο, εγώ είμαι από τη Μάνη και ήρθα πρώτη φορά το ’94, και ήταν σχεδόν στο 50% να γίνει πάλι γη. Και εγώ όταν το είδα, τρελάθηκα, αυτό το πράγμα. Και αγοράσαμε σιγά σιγά με τον άντρα μου και αρχίσαμε και κάτι κάναμε και τώρα το βλέπετε; -Ναι, είναι σε πάρα πολύ καλή κατάσταση. Με τι ασχολείστε; -Εγώ είμαι πολιτικός μηχανικός στην Καλαμάτα και εγώ φτιάχνω όλες αυτές τις φοβερές μελέτες. Είναι σε NATURA αυτό από το Δήμο και υλοποιήθηκαν. Και θα έρθει ο Δήμος, θα κάνουμε με LEADER την ανάπλαση, ετοιμάζουμε τη μελέτη, δηλαδή, με τους αρχιτέκτονες της Αρχαιολογίας, τους αρχαιολόγους, όλοι με βοηθάνε και θα πάρουμε το LEADER το καινούργιο του ’17. Παιδιά, είμαι σίγουρη, σε δύο χρόνια που θα ξανάρθετε, ευχηθείτε μου να είναι έτοιμο. -Πότε εγκαταλείφτηκε ο οικισμός; -Εγκαταλείφθηκε γύρω στα…50-60 χρόνια πρέπει να είναι τώρα που είχε αδειάσει το χωριό και εγκαταστάθηκαν στην Κάτω Βέργα; -Και οι λόγοι ήταν κυρίως για την πρόσβαση ή οικονομικοί; -Όχι, καθόλου, καμία. Οι λόγοι ήταν ότι άρχισε η αστικοποίηση. Και ήρθε και στην Ελλάδα και η αστικοποίηση εδώ πέρα πώς παρουσιάστηκε; Από πάνω (σ.σ. Άνω Βέργα) κατέβηκαν στην κάτω (σ.σ. Κάτω Βέργα), πιο κοντά στον κάμπο και στη θάλασσα. -Και πιο μετά στην πόλη. -Ακριβώς. Πριν από 30 χρόνια, αυτό έγινε καμιά εξηνταριά πριν, και πριν από 30 χρόνια στην παραλία. Αυτή είναι η πορεία της Βέργας. Από πάνω, στην κάτω και παραλία. Τώρα είπαμε εδώ τι κάνουμε; -Άρα απλώς σαν τάση, όχι πως δεν είχαν οικονομική δραστηριότητα. Ποια ήταν η κύρια απασχόληση των κατοίκων του οικισμού; -Κάθε άλλο! Εδώ πάνω αυτοί είχανε υλοτομία, είχανε κτηνοτροφία, είχανε σιτηρά. Η υλοτομία ήταν η κύρια οικονομία τους. Κόβανε και τα πήγαιναν Καλαμάτα. Εδώ είναι το παραδοσιακό μονοπάτι, η επόμενη μελέτη μου. Τελειώνει ο δρόμος, ετοιμάζω τώρα τη μελέτη ανάπλασης του χωριού και η επόμενη σοβαρή μελέτη μου είναι ανάπλαση του λιθόστρωτου καλντεριμιού, το μονοπάτι Άνω–Κάτω Βέργα. Με τα γαϊδούρια και τα μουλάρια πήγαιναν τα ξύλα στην αγορά της Καλαμάτας. Εάν καταλάβετε, το χωριό δε βλέπει Καλαμάτα για λόγους οχύρωσης από τους πειρατές. Ποια είναι η δομή του οικισμού; -Όλα τα σπίτια έχουν ένα χτίσιμο ώστε αυτά που βλέπουν προς τα γύρω, έχουν πολεμίστρες, για να χτυπάνε τον εχθρό. Και τα υπόλοιπα που είναι μέσα πάλι έχουν αυτό προς το μονοπάτι. Πού να δείτε τώρα; Μετά που θα γυρίσετε, πρώτο…δεύτερο…αγναντέψετε, θα δείτε πολεμίστρα, τη σχισμή του. Και θα δείτε και ακόμα μια σχισμή σε κείνο το γκρεμίδι, αν το προφτάσω –έχω όνειρα για αυτό– θα γίνει το μουσείο μας. Το τελευταίο, στο μονόδρομο που βγάζει στην πλατεία, αριστερά. Θα το πάω στον Καρέλια, θα του πω αγόρασέ το, ιδιοκτησία σου, εμείς δε θέλουμε, δεν είμαστε ζητιάνοι, παίρνουμε απ’ το κράτος, απ’ την Ευρώπη, Λοιπόν, αγόρασέ το, ανάπλασέ το, βάλε μέσα πώς γίνετε, πώς επεξεργάζεται το γάλα και δημιουργούνται τα παράγωγα του. -Σαν μια μικρή μονάδα, σαν πρότυπο.Είχατε κάποια καταγωγή από εδώ ή απλά ήρθατε και σας άρεσε; -Όχι, κατάγομαι απ’ τη Μάνη και εδώ ήρθα και μ’ άρεσε. Εγώ είμαι υπάλληλος στο Δήμο της Καλαμάτας. Ήρθα εδώ και τρελάθηκα με τη θέα. -Μπράβο σας, μπράβο σας! Ωραία, αποκτάμε κι εμείς περισσότερα κίνητρα για να δουλέψουμε Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ!!! -Γεια σας, παιδιά μου. -Καλό απόγευμα, γεια σας!

122

Αλαγονία Κωστής, Alagonia Country Homes -Δε μένω μόνιμα εδώ. 3ήμερα-5ήμερα που δουλεύουμε και τώρα το καλοκαίρι, Ιούλιο-Αύγουστο- σχεδόν σερί, σχεδόν. -Και έχει ζήτηση; Και αν έχει, τι … ? -Κοίταξε να δεις…είναι ο μοναδικός ξενώνας στον Ταΰγετο που είναι ξύλινος. Ο Ταΰγετος επειδή έχει πέτρα πολλή, κάνανε πέτρινους ξενώνες. Γενικά φόρτο εργασίας έχουμε το χειμώνα, τον οποίο έχει χιόνι, έχει κρύο…έχουμε φτιάξει 5-6 σπιτάκια πάνω, chalets. -Τα είδαμε από ψηλά και αναρωτιόμασταν τι είναι, αν νοικιάζονται ή αν είναι ιδιωτικά. -Εεε, κάποιοι που έρχονται εδώ πέρα, έρχονται για να κάνουν πεζοπορίες, έρχονται για να κάνουνε ποδηλασία, κάνουμε κάποιες εκδρομές το χειμώνα… -Και αυτά τα οργανώνεις εσύ; Δηλαδή με αφορμή τον ξενώνα για να προσελκύσεις κόσμο; -Ναι, και με κάποιες συνεργασίες με τη (???) της Καλαμάτας, κάποια τα κάνω μόνος μου…κάνουμε κορφή Προφήτη Ηλία, κάνουμε πεζοπορίες… -Εκεί νομίζω έχει ανέβει ο Άλκης. Είναι το Δεκαπενταύγουστο, τότε γίνεται; -Η κορφή; Είναι 22 Ιουλίου, στη γιορτή. Μετά έχει απαγορευτικό, για θερμοπληξία. -Είναι αυτό που ανεβαίνουν το πρωί, πάνε στην εκκλησία… -Είναι αυτό που ανεβαίνουν το απόγευμα, μεσημεράκι προς απόγευμα, το βραδάκι μένουνε στην εκκλησία, το πρωί ξημερώνει, αν έχουμε καθαρή ατμόσφαιρα μπορούμε να δούμε την κορυφή…την πυραμίδα που σχηματίζεται μες στη Μεσσηνιακό κόλπο… -Απ’ τη σκιά του Ταΰγετου. -Ναι. Κι αν έχει πολύ καθαρή ατμόσφαιρα μπορούμε να δούμε Λευκά Όρη. Γιατί όσο ανεβαίνεις μικραίνει η απόσταση. -Τέλεια. Οπότε δημιουργούνται τέτοια κίνητρα για να έρθει ο άλλος εδώ. Με τις πεζοπορίες, έχει μονοπάτια και τέτοια; -Έχει κάποια μονοπάτια που είναι καθαρά, είναι κάποιες που κάνουμε εκτός μονοπατιού μέσα στο βουνό, γενικά προσπαθούμε να βρούμε κάποια κίνητρα. Χώρος ηρεμίας… -Αυτό θέλουμε να μελετήσουμε τώρα, τέτοια projects. Είναι το γιατί να ξεσηκώσεις τον άλλον από την παραλία, και εσύ αφού είσαι από Καλαμάτα τα ξέρεις, γιατί να φύγει απ’ το beach-όμπαρο και να έρθει εδώ πάνω. -Κοίταξε να σου πω κάτι…μπορείς να φύγεις από την παραλία και το beach-όμπαρο όταν έχεις πήξει και θες να φύγεις ένα 2ήμερο, ένα 3ήμερο, ίσως δύο διανυκτερεύσεις και να πεις «εγώ θέλω να πάω κάπου, να μην κάνω τίποτα, να κοιμάμαι το βράδυ με σκεπάσματα, με κουβέρτα υποχρεωτικά, να περπατήσω μες στο βουνό, να πατήσω λίμνες… Είναι και να το θέλεις και το βουνό. -Ε ναι, είναι τι ψάχνει ο καθένας. -Έχουμε τον πιο εναλλακτικό τουρισμό εμείς εδώ πέρα. Δεν έχουμε, δηλαδή, το φόρτο που έχουν κάτω. -Σίγουρα, δε θα ‘ναι η ποσότητα, θα ‘ναι η ποιότητα. Δε θα περιμένεις τα γκρουπ να έρθουν με τα πούλμαν… -Εντάξει, κάνουμε κάποιες διαδικασίες με κάποια γκρουπ που έρχονται και κάνουν, αλλά και πάλι είναι σ’ αυτό το στυλ. Έχουμε τώρα ένα γκρουπ που τους κάνουμε camping. -Πάνω στο βουνό; -Όχι, κάνουμε το camping εδώ απέναντι σε ένα κτήμα, για να μπορώ να έχω άμεση επαφή εγώ μαζί τους…τους έχω το νερό, τα πάντα. Απλώς οι άνθρωποι είναι…«θέλουμε τις σκηνές μας». Ωραία! Κι είναι 50 άτομα τώρα αυτοί. Κάνουμε το camping…και οργανώνουμε διάφορα, ρε παιδί μου. Απ’ το ότι μπορεί να ανάψουμε φούρνο μαζί απ’ το πρωί να φτιάξουμε γεμιστά, μαζεύοντας ντομάτες από έναν κήπο. Μέχρι το ότι…συνήθως το σφάξιμο το αποφεύγουμε γιατί έχουμε κάποιους vegetarian, κάποιους τέτοιους…μέχρι τη διαδικασία του σφαξίματος, του σουβλίσματος, όλα αυτά.

123

-Ξένοι τουρίστες έρχονται; -Έρχονται και ξένοι, ναι. -Ευρωπαίοι κυρίως ή και εκτός; -Ναι ναι ναι. Γάλλους, Ιταλούς, Ισπανούς, Γερμανούς… -Πάει καλά , λοιπόν. Ωραία. Πόσα χρόνια είστε εδώ; -Εγώ σαν ιδιοκτήτης είμαι 2. Σαν κέντρο είναι από το ’07. -Ο προηγούμενος το έφτιαξε από την αρχή, δηλαδή, δεν υπήρχε. -Ναι, υπήρχε ένα πρόγραμμα από το LEADER σε ορεινές περιοχές με χαμηλό πληθυσμό και ανάπτυξη. Αλλά από ότι έχω καταλάβει δεν έφτανε το πρόγραμμα για να… -Τελειώσει. Δεν είχε budget; Εσύ το πήρες τελειωμένο; -Εγώ το πήρα τελειωμένο αλλά του έκανα κάποιες αλλαγές. -Και ήξερες από εστίαση και τέτοια, οπότε το έφτιαξες στη σωστή κατεύθυνση. -Ναι, έχουμε κάνει την κουζίνα μας παραδοσιακή…έχουμε κάνει τέτοια πράγματα. Και προσπαθούμε να τραβήξουμε, αλλά με πράγματα που υπάρχουνε. Οι φωτογραφίες που υπάρχουν στα sites…στοbooking, στο tripadvisor…είναι φωτογραφίες, από επαγγελματία βέβαια, αλλά είναι φωτογραφίες χωρίς ρετουσάρισμα, χωρίς πείραγμα, χωρίς να βάλουμε κάτι που δε θα υπάρχει μέσα στο δωμάτιο. Γιατί θα ‘ρθει ο άλλος να σου πει «εγώ, ρε φίλε, είδα κηροπήγια μες στο δωμάτιο και καίγανε και κεράκια αναμμένα». Εντάξει, ωραίο θα ήταν να το κάνουμε, αλλά εγώ είμαι της άποψης ότι «κοίταξέ το στη φωτογραφία και είναι ακριβώς αυτό που θα δεις». Δεν έχω καμιά θέα…έχουμε καλή θέα, εντάξει, είμαστε σε βουνό… -Υπέροχα είναι! Αλλά δε θα πας να πεις ότι βλέπει θάλασσα, ας πούμε. -Ακριβώς. Είμαστε στην καρδιά του Ταϋγέτου, στο δυτικό μέρος, είμαστε στα 800 μέτρα υψόμετρο… (διακοπή για καφέ) -Άρα το τρέχεις και μέσα από sites γνωστά, από θέμα προώθησης. -Κοίταξε να δεις, ένα site που με έχει προωθήσει πάρα πολύ είναι το booking. Το εξωτερικό δουλεύει πολύ με booking. Και οι Έλληνες. Τι γίνεται τώρα με αυτό το site; Ποιο είναι το μειονέκτημά του προς εμέ; -Έχει προμήθεια αυτό; Πώς γίνεται; Παίρνει ποσοστά; -Ναι. Παίρνει στα 35€ ήδη τα 8.50€. -Μεγάλο ποσοστό! -Ναι. Το κακό είναι με αυτήν την εταιρία ότι της δίνω κάποια δωμάτια να τα διαχειρίζεται και έρχεσαι εσύ και μου λες «Κωστή, το Σαββατοκύριακο, ρε φίλε, θα έρθουμε 30 άτομα. Μας τα κάνεις 5κλινα όλα και ερχόμαστε και μένουμε.» Εγώ για να κλείσω στην booking τα δύο που της τα ’χω παραχωρίσει…της τα ’χω ανοιχτά, όπως λέμε εμείς, είναι τρομερή διαδικασία. -Κατάλαβα, πιο εύκολο είναι να μπει ο φίλος σου και να το κλείσει στη booking. -Ναι, να πληρώσει το δωμάτιό του στη booking. Υπάρχουν φορές που είναι αστραπιαίες οι κρατήσεις και βάζω φίλους, λέω «μπες στη booking και κάνε κράτηση κατ’ ευθείαν στο όνομά σου, να μην έχουμε πρόβλημα». Το καλό όμως στη booking είναι ότι δεν μπορεί ο καθένας να μπει να κάνει σχόλιο, πρέπει να έχει. Δεν είναι σαν το trivago που είναι «πήγα σε ένα εστιατόριο, έφαγα, μπήκα κι έκανα ένα σχόλιο» ή μου είπε ο φίλος μου «μπες στον Κώστα στην Αλαγονία και κάνε καλό σχόλιο» -Ναι και βάζεις τους γνωστούς σου και μαζεύονται 5 αστεράκια! -Ναι. Αυτό δε γίνεται στη booking. Για να κάνεις σχόλιο, πρέπει να είσαι πελάτης της booking, μέλος της booking, και να είχες κάνει κράτηση. -Ναι κι εγώ θυμάμαι μετά από κρατήσεις –πες πως είχα κάνει κράτηση για 5 με 8 Αυγούστου– στις 10 θα έστελνε ένα e-mail «συμπληρώστε αν θέλετε τη φόρμα αξιολόγησης» -Έτσι ακριβώς! -Αλλά υπάρχει κίνηση, αυτό είναι ευχάριστο! -Εντάξει, για καλοκαίρι δεν υπάρχει, παιδιά, τώρα 15 μέρες. Για το χειμώνα που πέρασε, όχι δεν ήταν καλός ο χειμώνας. Στη σαιζόν, λέμε, στο όλον. Δεν ήταν καλός χειμώνας, γιατί εμείς εδώ θέλουμε να έχουμε κακοκαιρία, να έχουμε βροχή, να έχουμε χιόνι…

124

-Ήταν χειμώνας ‘‘άνοιξη’’ φέτος! -Ήταν πραγματικά ένας χειμώνας που Κυριακή έβγαζε ήλιο και είχε 30ο. -Παρ’ όλα αυτά τώρα με τον καινούργιο δρόμο και από Αθήνα θα έρχονται πιο εύκολα… -Κοίταξε να δεις, ο καινούργιος δρόμος εμένα προσωπικά, και από ότι μιλάω και με άλλους ξενοδόχους στην Καλαμάτα, μας έχει βοηθήσει πάρα πολύ, γιατί είναι άμεση πλέον η πρόσβαση. 3 ώρες είναι Αθήνα–εδώ (σ.σ. εδώ=Αλαγονία, ενώ Αθήνα–Καλαμάτα είναι 2,5 ώρες). Έχει πολλά εκκλησάκια η περιοχή, παλιά εκκλησάκια…το προηγούμενο σαββατοκύριακο εγκαινιάστηκε ένα εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, το οποίο είναι πολύ παλιάς εποχής…του 1500. -Του έκαναν ανακαίνιση; -Ναι, του ‘καναν ανακαίνιση, στην αρχική κατάσταση. Έχουμε διάφορα εδώ πέρα… -Έχεις κάποιο site; Κάποια καρτούλα που μπορούμε να πάρουμε; -Site υπάρχειστο Facebook «Alagonia Country Homes» καιστο site μου www. alagonia.eu -Τέλεια, θα τα έχουμε σίγουρα υπ’ όψιν μας. Σήμερα κάναμε την πρώτη αναγνωριστική βόλτα και τα πήραμε στη σειρά όλα αυτά τα χωριά. Νέδουσα… -Α έρχεστε από Νέδουσα, πολύ ωραίο χωριό! -Τώρα θέλουμε να πάμε Πηγές, Αρτεμισία, Καρβέλι… -Πηγές είναι εδώ έξω από το χωριό, μετά Αρτεμισία και άμα βγεις από Αρτεμισία αριστερά πας για Λαδά, Καρβέλι. -Ξεκινήσαμε από Ελαιοχώρι μετά την Καλαμάτα και το γυρίσαμε έτσι. Ο Κωστής μας κέρασε τους καφέδες και μας ευχήθηκε «Καλό δρόμο»

125

Αλαγονία Θανάσης, 78 ετών -Στο δημοτικό ήμαστε 420 παιδιά, 4θέσιο. Και το τελείωσα 15 χρονών. -Και τώρα δε λειτουργεί, λειτουργεί; -Τι να λειτουργεί; Με τι; Ούτε με τον παπά δε λειτουργεί. -Παιδιά δεν έχει καθόλου, ε; -Όχι, τι παιδιά; -Ούτε 100 άτομα δε θα ’ναι στο σύνολο δηλαδή. Οι πιο πολλοί μεγάλοι. -Δεν ξέρω…ναι. Τώρα έχει κάθε χρόνο και λιγότερους. Τις προάλλες πεθάνανε 5-6…τώρα την άλλη βδομάδα άλλοι 5-6…θα φτάσουμε στο 0. -Κρίμα, είναι ωραίο χωριό για να ερημωθεί. Τα παιδιά σας είναι στην Αθήνα ή στην Καλαμάτα; -Εγώ είχα 4 παιδιά, τα πάντρεψα, τώρα είναι εδώ στο…η κόρη μου είναι στην Αρτεμισία, την έχω δώσει στον παπά, την ξομολογάνε. Εδώ αν πήγατε στο Απάνω Μέρος, σε μια βρύση που έχει μια ταβέρνα, εκεί είναι η πρώτη μου κόρη, ο γιος μου δουλεύει στα ΚΤΕΛ, στα λεωφορεία. -Και εδώ με τι ασχολιόσασταν εσείς; Με λάδι; Με τα ζώα; -Με τις πατάτες. Πατάτες, ζώα…είχα αγελάδες, είχα μουλάρια…είχα επιβήτορες. Γιατί αγελάδες είχα 400… -Εδώ στο χωριό έχει κανένα λιοτρίβι; Κανένα εργαστήριο, κανένα κτήριο έτσι σαν βιοτεχνία ή τίποτα τέτοιο; -Ναι, είχε το χωριό 3 λιοτρίβια! Είχαν εδώ πάνω 1300 ελιόδεντρα… -Και η πλατεία του χωριού; Το κέντρο; -Στην εκκλησία. Και από πάνω ο πλάτανος…απόπα΄νω από την εκκλησία έχουμε κάνει και θεατράκι. Το έφτιαξε ο Δήμος… -Θα γίνονται γιορτές, πανηγύρια εκεί ε; - Έπαιξε παλιά τραγούδια, ας πούμε…ωραία πράγματα! -Ωραία, όσο γίνεται να παίρνει ζωή το χωριό! -Κάτι γίνεται… Αλλά αργότερα κάνουμε και μια γιορτή της πατάτας, αν βλέπατε... -Είδαμε την αφίσα που έχουν βάλει. -Ναι, είναι… -Τέλος του μήνα; -Ναι. Να ’ρθείτε! Δεν είναι πολύ τώρα, ο δρόμος είναι κοντά, από ότι μου λέει ο γιος μου, με το λεωφορείο 2,5 ώρες κάνει. Πρώτα ταξιδεύαμε 7 ώρες. -Τώρα ο δρόμος είναι ολοκαίνουργιος, Αθήνα–Καλαμάτα είναι τίποτα! -7 ώρες, ξεκίναγα το βράδυ με το τραίνο και έβγαινα το πρωί στην Καλαμάτα, ντάπα-ντούπαντάπα-ντούπαντάπα-ντούπα… -Ταλαιπωρία! -Είχε 3 μύλους εδώ. -Υπάρχουν και δε λειτουργούν ή δεν υπάρχουν καθόλου, έχουν χαλάσει; -Υπάρχουνε, αλλά δε λειτουργεί κανένας. Και θα μέναμε εμείς και τα εγκαταλείψαμε. Ο ένας γκρεμίστηκε. Μπήκαν άλλοι κληρονόμοι μέσα…και τελείωσε η παράσταση. -Ευχαριστούμε πολύ! Καλή σας μέρα!

126

Πηγάδια Ειρήνη, 71 ετών -Να σας ρωτήσουμε κάτι; Είμαστε αρχιτέκτονες από το Πολυτεχνείο στην Αθήνα και κάνουμε μια βόλτα στα χωριά εδώ τα δικά σας που είναι πολύ ωραία, για να μελέτη που κάνουμε στη διπλωματική μας. Εδώ το χωριό έχει μόνιμους κατοίκους; Είστε εσείς; Δε βλέπουμε κόσμο -Φεύγουν το χειμώνα, μάνα μου. Ένας τσοπάνος μένει το χειμώνα εδώ. -Κατάλαβα… Τώρα που πλησιάζει και Δεκαπενταύγουστο δεν έρχεται καθόλου κόσμος; -Δυο τρεις οικογένειες είμαστε μόνο, είναι δυο τσοπάνηδες, κάποιοι έρχονται από τη Σπάρτη και φεύγουν, κάθονται καμιά εβδομάδα, άλλος ένας τσοπάνης έρχεται πού και πού. Εμείς καθόμαστε από το Μάιο. -Μένετε αλλού; -Στην Καλαμάτα μένουμε εμείς. Και το Μάη ερχόμαστε εδώ. -Είναι ωραία, έχει και δροσιά για το καλοκαίρι. -Ναι. Υποφέρω και από αναπνευστικό εγώ. -Οπότε σας βοηθάει. -Κάτω με τη ζέστη στην Καλαμάτα δεν μπορώ… -Κατάλαβα. Είχε παλιά το χωριό ζωή παραπάνω, φαντάζομαι. Γιατί είδαμε και πολλά σπίτια γκρεμισμένα… -Ήτανε πολλά σπίτια τότε. Σχολείο κάνανε τα παιδιά το χειμώνα, ερχόντουσαν πολλά παιδιά τότε. Κάνανε το καλοκαίρι μάθημα τα παιδιά, 80 παιδιά πηγαίνανε. Ήτανε και πολλά μαγαζιά, πάρα πολλά, εγκρεμίσανε όλα. -Ερήμωσε… Γι’ αυτό δε σας φτιάχνουν ούτε δρόμο τώρα, τίποτα! -Ναι. Μας κάνανε μια δουλίτσα τώρα στο δρόμο τον περιφερειακό… -Έχει κάνα πέτρινο γεφύρι, που είδαμε σε φωτογραφίες, εδώ; -Είναι κάτω το γεφύρι, μάνα μου. -Είναι μακριά; -Ναι. Πολύ μακριά δεν είναι, αλλά τώρα είναι βράδυ. -Μόνο με τα πόδια πάει κανείς; -Με τα πόδια πάει, ναι. -Από δω κάτω, ναι, κατάλαβα. Το είδαμε σε φωτογραφίες και λέγαμε «πού να είναι;», το ψάχναμε τώρα. Εδώ με τι ασχολιόντουσαν παλιά; Με τις ελιές; Με τα ζώα; Με τι; -Δεν έχει ελιές εδώ…με τα ζώα ασχολούνταν. Εμείς δεν είχαμε ζώα, τώρα έχουμε λίγα πρόβατα. Αλλά τότε είχανε όλοι ζώα, είχανε πουλάδες…χαμός! Τώρα δεν είναι κανείς…δυο τρεις μόνο. Δύο, ΔΥΟ, όχι τρεις, μάνα μου. Ε είναι άλλος ένας που έχει έρθει τώρα, τρεις τσοπάνηδες. -Ναι, λίγος κόσμος, μικρό χωριό. Και εδώ κάνατε πανηγύρι στην πλατεία; Είδαμε έχει και φούρνους… -Ναι, το κάνουμε το πανηγύρι το Σεπτέμβρη, στις 6. -Είναι κάποια γιορτή για το χωριό; -Είναι οι Άγιοι Ταξιάρχες η εκκλησία. Αλλά επειδή είναι χειμώνας το κάνουμε τώρα το Σεπτέμβρη. Έχει γίνει και κάποιο θαύμα στις 6 του μηνός και το κάνουμε τώρα. -Και έχει κόσμο τόσο; Μαζεύει κόσμο; -Εε μαζεύεται, ναι, μαζεύεται. -Και ψήνετε και τρώτε τότε, ε; -Ναι, στην εκκλησία και είναι ωραία…κάνουμε αγιογράφηση τώρα. -Ωραία, όσο γίνεται να παίρνει ζωή το χωριό. Ευχαριστούμε πολύ! Καλό σας βράδυ! -Καλό δρόμο, να ’στε καλά! Στο καλό να πάτε!

127

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Boo, E. (1992). The Ecotourism Boom: planning for development and management. Washington, D.C. : World Wildlife Fund. Di Stefano, R. (1979). Il recupero dei valori: centri storici e monumenti: limiti della conservazione e del restauro. Napoli: Edizioni Scientiiche Italiane. Lynch, K. (1960). The Image of the City. Cambridge, Mass.: The MIT Press. Nelson, P. (2009). New TreeHouses of the World. Washington: Harry N. Abrams, Inc. Norberg-Schulz, C. (1980). Genius Loci, Towards a phenomenology of Architecture. (Μετάφραση: Μ. Φραγκόπουλος) Rizzoli International Publications. Rapoport, Α., Φιλιππίδης, Δ. (2010). Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και Πολιτιστικοί Παράγοντες. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα. Rossi, A. (1966). L’ Architettura della città. (Μετάφραση: Β. Πετρίδου, Επιμέλεια: Γ. Π. Λόης Παπαδόπουλος) Milano: Citta’ Studi Edizioni. Seabright, P. (2008). The Company of Strangers. (Μετάφραση: Κ. Ουσαντζοπούλου, Ε. Παπαδοπούλου, Σ. Καράλης) Princeton: Princeton University Press. Stegner, W. (1962). Wof Willow. UK: Penquin. Δεσποτόπουλος, Ι. (1997). Η Ιδεολογική Δομή των Πόλεων. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π. Δοξιάδης, Κ. Α. (2006). Κείμενα Σχέδια Οικισμοί. (Επιμέλεια: Α. Α. Κύρτσης) Αθήνα: Ίκαρος. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σχολή Αρχιτεκτόνων. Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας. (1973). Χωροταξική μελέτη Πελοποννήσου. Regional planning of the Peloponnese. Αθήνα: Ε.Μ.Π. Σπουδαστήριον Πολεοδομικών Ερευνών. Εκπαιδευτική άσκηση φοιτητών ακαδημαϊκού έτους 1999-2000, Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Αρχιτεκτόνων/ Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. (2001). Βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη του ορεινού οικισμού της Όσσας. Θεσσαλονίκη: University studio press. ΕΟΤ. (1994). ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΕΟΤ “Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και Πολιτιστικός Τουρισμός” 16 Μαρτ. - 6 Απρ. 1994. Αθήνα: ΕΟΤ.

130

Ζήβας, Δ. Α. (1997). Τα μνημεία και η Πόλη. Αθήνα: Libro. Καλλιγάς, Α., Καλλιγά, Χ. (2010). Οι επεμβάσεις στην Κάτω Πόλη της Μονεμβασίας. Προσέγγιση και προβλήματα συνέχειας. Στο: Μπούρας, Χ., Τουρνικιώτης, Π., Συντήρηση, αναστήλωση και αποκατάσταση μνημείων στην Ελλάδα 1950-2000. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σσ. 229-246. Καραδέδος, Γ. (2009). Ιστορία και Θεωρία της Αποκατάστασης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μέθεξις. Καραμπάτσου-Παχάκη, Κ. (1996). Θέματα γεωργίας, αγροτικής και τοπικής ανάπτυξης. Αθήνα : ΚΕΠΕ. Κομίλης, Π. (2001). Οικοτουρισμός. Η εναλλακτική προοπτική αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Αθήνα: Προπομπός. Κωνσταντινίδης, Ά. (1987). Για μία αρχιτεκτονική (Α’ Ανατύπωση: Μάρτος 2004). Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα. Κωνσταντινίδου, Ε., Καραδήμας, Κ. (2015). Αρχιτεκτονικές Σπουδές και Αρχιτεκτονική Κληρονομιά. Αθήνα: ΑΡΧΕ-ΤΥΠΟ. Κωτσιόπουλος, Α.Μ., Ξεναρίου-Μανασσή, Ά. (1982). Συντήρηση και αναβίωση παραδοσιακών κτιρίων και συνόλων. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Μαϊστρου, Ε. (2007). Πορεία, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Δ.Ζήβα. Αθήνα: Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων. Μητούλα, Ρ., Οικονόμου, Α. (2010). Οικολογική Διαχείρηση Κτηρίων, Οικισμών και Πόλεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση - Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Αθήνα: Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης. Νομικός, Μ. (1997). Αποκατάσταση - Επανάχρηση Ιστορικών Κτηριών και Συνόλων. Μεθοδολογία - Εφαρμογές. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γιαχούδη. Ξενοφών. (2007). Οικονομικός. (Μετάφραση: Ε. Δημητριάδου-Τουφεξή, Επιμέλεια: Δ. Λυπουρλής, Θ. Μαυρόπουλος, Κ. Ζήτρος) Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος. Παλυβού, Κ., Ριτζούλη, Κ. (2014). Αρχιτεκτονικές επεμβάσεις μικρής κλίμακας σε παραδοσιακούς οικισμούς της Σαντορίνης. Θήρα: Τυποκυκλαδική Α.Ε. Παπαδάκη-Τζεδάκη, Σ. (1999). Ενδογενής Τουριστική Ανάπτυξη: Διαρθρωμένη ή αποδιαρθρωμένη τοπική ανάπτυξη. Αθήνα: Παπαζήση.

131

Παπαϊωάννου, Κ. Σ. (2003). Το Ελληνικό Παραδοσιακό Σπίτι. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π. Παπαϊωάννου, Τ. (2008). Η αρχιτεκτονική και η πόλη. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Παπαϊωάννου, Τ. (2015). Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση. Αθήνα: Ίνδικτος. Παπασταθοπούλου, Π., Αυλωνίτης, Γ. (2010). Marketing Plans, Πως να σχεδιάζετε αποτελεσματικά προγράμματα marketing. Αθήνα: Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης. Ποντίκη, Κ. Α. (2000). Ειδική Δενδροκομία, Ελαιοκομία. Αθήνα: Εκδόσεις Αθαν.Σταμούλης. Συλαίος, Γ., Κόκκος, Ν. (2009, Δεκέμβριος). Συλλογή και Αξιολόγηση υπαρχουσών περιβαλλοντικών μελετών και ερευνητικών αποτελεσμάτων περιοχής Δέλτα Νέστου-Βιστωνίδας-Ισμαρίδας. Θράκη: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Πολυτεχνική Σχολή. Συλλογικό έργο. (1994). Πολιτισμός και Τοπική Δημοκρατία. Η αφανής πλευρά μιας προφανούς σχέσης. Αθήνα: Ε.Ε.Τ.Α.Α. (Ελληνική Εταιρία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης). Τουρνικώτης, Π. (2006). Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή. Αθήνα: Εκδόσεις Futura. Τριαντάφυλλος, Δ. (1990). Η Θράκη του Αιγαίου πριν τον ελληνικό αποικισμό. Κομοτηνή: Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής, Κέντρο Θρακικών Μελετών. Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος. Διεύθυνση Χωροταξίας. (1984). Νομός Λακωνίας: Προτάσεις Χωροταξικής Οργάνωσης (συνοπτικό σχέδιο δομικών παρεμβάσεων). Αθήνα. Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος. Διεύθυνση Χωροταξίας. (1984). Νομός Μεσσήνιας: Προτάσεις Χωροταξικής Οργάνωσης (συνοπτικό σχέδιο δομικών παρεμβάσεων). Αθήνα. Χαρίσης, Β. (1979). Ζαγοροχώρια. Αθήνα: Γενική Διεύθυνση Οικισμού Υπουργείου Δημοσίων Έργων.

132

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Φωτιάδης, Α. (2015, Ιούνιος) Εισαγωγή στο περιεχόμενο του placebranding, απόπειρα μιας τοπιακής προσέγγισης/Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΔΠΜΣ: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός / Ιούνιος 2015 Σαχσαμάνογλου, Μ., Ξυπνώντας το Παρελθόν, Αναβίωση Ιστορικών Οικισμών στη Μεσόγειο/ Ερευνητική εργασία Α.Π.Θ. τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών/ Οκτώβριος 2015

133

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ - ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ Bonet, Μ.R., Domingo, M., Martí Casanovas M. (2009, Μάρτιος). Habitat and Habitants in the Catalan Pyrenees: Dynamics and Policies for Under-Populated High mountain Villages. ArchnetIJAR, International Journal of Architectural Research, Volume 3 - Issue 1, pp.45-56. [Selected Papers from IAPS 19th Conference International Association for People-Environment Studies] Bryden, J. (1994) Prospects for Rural Areas in an Enlarged Europe. Journal of Rural Studies, Vol. 10, No. 4, pp. 387-394. Dematteis, G. (1994) Urban identity, city image and urban marketing. Anthropogeographie, Institut für Geographische Wissenschaften, FU Berlin, Issue 52, pp. 429-39. 30ο Αναπτυξιακό Συνέδριο Μυλοποταμιτών. (26/08/2016). Ρεθυμνιώτικα Νέα. Ανάδειξη του σπηλαίου Γερανίου και ανακαίνηση παραδοσιακού ελαιοτριβείου στους Αρμένους. (26/08/2016). Ρεθυμνιώτικα Νέα. Αναστασίου, Μ., Παπαδόπουλος, Μ. (n.d.) Απόψεις και προτάσεις για τη διασφάλιση της αειφορίας της τουριστικής ανάπτυξης στο Ν. ξάνθης: Η κλίμακα, ο χαρακτήρας, και η χωροθέτηση αναπτυξιακών μέτρων και παρεμβάσεων. Ξάνθη. Γορανίτης, Γ. (28/11/2016). Το χαμένο στοίχημα της Καλαμάτας -ή όχι;. https://insidestory.gr . Δίκαιος, Ε. (09/09/2010). Η προβληματική καθορισμού Π.Ο.Τ.Α. σε προστατευόμενες περιοχές του δικτύου NATURA 2000. http:// nomosphysis.org.gr/ . Εγκαινιάστηκε το Κέντρο Πληροφόρησης του Φυσικού Πάρκου Ψηλορείτη. (26/08/2016). Ρεθυμνιώτικα Νέα. Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης. (Δεκέμβριος 1991) Ενημερωτικό Δελτίο «Ανάπτυξη, Αυτοδιοίκηση», αρ. 17 Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης. (Φεβρουάριος 1992) Ενημερωτικό Δελτίο «Ανάπτυξη, Αυτοδιοίκηση», αρ.18 Κιούσης, Γ. (02/03/2010). Πέτρινο λιοτρίβι στη Μάνη. Ελευθεροτυπία. Κωνσταντινίδης, Ά. (1972). Δοχεία ζωής ή το πρόβλημα για μίαν αληθινή ελληνική αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονικά θέματα, Τεύχος 6/1972. Αθήνα Λιάλιος, Γ. (23/01/2016). «Μητρώο» για τους μικρούς οικισμούς. Η Καθημερινή.

134

Μπούρας, Χ. (1974). Τουρισμός και μνημειακός Πλούτος. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 8. Αθήνα. Παπαγεωργίου, Θ. (2000). Γεωργία και πολιτιστικά προϊόντα: από την ανωνυμία του γενικού στη επωνυμία του τοπικού. Επιθεώρηση αποκέντρωσης τοπικής αυτοδιοίκησης και περιφερειακής ανάπτυξης, Τεύχος 22, σσ. 75-77. Αθήνα Περιβάλλον - Πολιτισμός: Πυλώνες για την ανάπτυξη στον Δήμο Αγίου Βασιλείου. (26/08/2016). Ρεθυμνιώτικα Νέα. ΤΕΕ. (1995). Τουρισμός και Περιβάλλον: Επιλογές για Βιώσιμη Ανάπτυξη. Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 5/95. Αθήνα Τσάμης, Μ. (22/02/2015). Τουρισμός και Οικονομική Ανάπτυξη: Η περίπτωση της Καλαμάτας. Hellanicus.gr. Χαραμής, Θ. (23/05/2016). Πριν και μετά - Η μεταμόρφωση ενός ερειπίου στη Νίσυρο, σε υπέροχο ξενώνα διακοπών. Lifo.

135

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ - ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ Bryden, J. M. (n.d.). Αναπτυξιακές στρατηγικές για τις απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές. (Aπομαγνητοφώνηση, Mετάφραση, Eπιμέλεια: Α. Πολύμερος) United Nations. (3-14/06/1996). Report of the United Nations Conference on Human Settlements (Habitat II). Istanbul, Turkey. https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G96/025/00/ PDF/G9602500.pdf?OpenElement.pdf Εταιρεία Αγροτικής Οικονομίας. Πρακτικά Συνεδρίου. (27-29/11/2008). Ανταγωνιστικότητα, περιβάλλον, ποιότητα ζωής και αγροτική ανάπτυξη. 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη. Ζερβός, Γ. Κ. (03/05/2011). Η στρατηγική της ενσωματωμένης διατήρησης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου. Ημερίδα «Οικολόγων Πράσινων» με θέμα “Η πολιτισμική διάσταση του Τοπίου.” Αθήνα Καψωμένος, Ε. (30/09/2007). Πολιτισμός της εντοπιότητας. Από το χθες στο αύριο. 5ο Διεπιστημονικό Συνέδριο του Ε.Μ.Π. και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π. Μέτσοβο. Κουδούνη, Α. (11/10/2014). Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας των παραδοσιακών οικισμών. Επικαλύψεις αρμοδιοτήτων, αδυναμίες στη συστηματοποίηση κριτηρίων προστασίας και προβλήματα εφαρμογής. Ημερίδα με θέμα “Προστασία Παραδοσιακών Οικισμών & Σύγχρονος Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός.” Καλαμάτα. Λουκάκης, Π. (n.d.). Πρόγραµµα Οικοανάπτυξης Ροδόπης-Νέστου. Α’ Φάση ΥΠΕΘΟ ,WWF , Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης. Θεσσαλονίκη. Λούμπας, Κ. (22-24/10/1993). Οι επιπτώσεις του τουρισμού στο ιστορικό κέντρο της Κέρκυρας. Προτάσεις-Προοπτικές. Διεθνής Συνάντηση με θέμα “Επιπτώσεις του τουρισμού στους παραδοσιακούς οικισμούς των χωρών της Μεσογείου και της Νότιας Ευρώπης.” Θεσσαλονίκη. Μαΐστρου, Ε. (20-23/09/2001). Τουριστική ανάπτυξη και πολιτιστική ταυτότητα. Διεθνές συνέδριο με θέμα “Πολιτιστικό Περιβάλλον και Τουρισμός, Ο ρόλος του αρχιτέκτονα.” Καβάλα. Παρθενόπουλος, Κ. (25/05/2001). Χωροταξικός Πολεοδομικός Σχεδιασμός στους Παραδοσιακούς οικισμούς. Έλεγχος δόμησης και προστασίας. Σαββανής, Σ. (22-24/10/1993). Αυθόρμητη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού στην Κω. Επιπτώσεις στο τοπίο, το κτισμένο περιβάλλον και την πολιτιστική ταυτότητα. Διεθνής Συνάντηση με θέμα “Επιπτώσεις

136

του τουρισμού στους παραδοσιακούς οικισμούς των χωρών της Μεσογείου και της Νότιας Ευρώπης.” Θεσσαλονίκη. ΥΠΕΧΩΔΕ. Πρακτικά Διεθνούς Συνάντησης. (22-24/10/1993). Επιπτώσεις του τουρισμού στους παραδοσιακούς οικισμούς των χωρών της Μεσογείου και της Νότιας Ευρώπης. Θεσσαλονίκη.

137

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ιστοσελίδα του Μετσόβιου Κέντρου Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕ.Κ.Δ.Ε.) του Ε.Μ.Π. Για την προστασία και ανάπτυξη του ορεινού περιβάλλοντος και των τοπικών ευρωπαϊκών πολιτισμών: https://www.ntua.gr/MIRC/ Ιστοσελίδες που αναφέρονται στην καρδιακή ανεπάρκεια: [ανάκτηση 16/01/2017]

http://www.kardio.gr/καρδιακή-ανεπάρκεια Ιστοσελίδα της εθελοντικής οργάνωσης Ανάβρας Μαγνησίας για το περιβάλλον, την αειφορία και τον πολιτισμό: http://anavra-zo.gr/el/ Ιστοσελίδες που αναφέρονται στο marketing και το branding ενός τόπου:

[ανάκτηση 10/09/2016] [ανάκτηση 10/09/2016]

http://www.citybranding.gr/2012/07/blogpost_30.html http://www.efepae.gr/frontend/index.php http://www.marketinggreece.com/ Ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ισπανίας:

[ανάκτηση 20/10/2016]

http://www.ine.es/ Ιστοσελίδες που αναφέρονται στους οικισμούς των Καταλανικών Πυρηναίων: http://territori.gencat.cat/ca/detalls/butlleti/390 http://cartotecadigital.icgc.cat/cdm/mapesgeologics http://mediambient.gencat.cat/ca/05_ambits_dactuacio/patrimoni_natural/senp_catalunya/el_sistema/els_espais_naturals_de_ proteccio_especial/ http://www.catalunyamedieval.es/castell-de-jou-la-guinguetadaneu-pallars-sobira/ http://www.diputaciolleida.cat/municipi/bellver-de-cerdanya-5/ http://www.pallarssobira.cat/ http://lesmuntanyesdecatalunya.blogspot.gr/2011_07_11_archive. html http://elevation.maplogs.com/poi/ribagorza_ribagor_a_huesca_ spain.10665.html Ιστοσελίδες που Πορτογαλίας:

αναφέρονται

στην

ανάπτυξη

του

Πόρτο,

https://en.wikipedia.org/wiki/Porto http://www.gooporto.com/porto-tours/ https://www.getyourguide.com/porto-1151/wine-tasting-winerytours-tc104/ http://bcg.thetimes.co.uk/Europe/Portugal/Porto#/Europe/Portugal/Portooverview

140

http://www.dourovalley.eu/en/ https://www.theguardian.com/travel/2016/may/21/douro-regionwine-port-tour-restaurants http://www.wceh2014.ecum.uminho.pt/Default.aspx?tabid=1&pageid=37&lang=en-US Ιστοσελίδες που αναφέρονται στην ανάπτυξη του Νομού Μεσσηνίας, Ελλάδα: http://www.mani.org.gr/taigetos/ https://el.wikipedia.org/wiki/Νομός _Μεσσηνίας http://newsmessinia.blogspot.com/ https://el.wikipedia.org/wiki/Ταϋγετος http://www.kalamata.gr/ http://schooloftourism.gr/ https://insidestory.gr/article/kalamatas?token=D2XCL9H2KJ http://kalamata21.eu/ Ιστοσελίδα αγροκτήματος Μαρίνη: http://www.artfarm.gr/

[ανάκτηση 06/07/2016]

Ιστοσελίδες σχετικές με το πρόγραμμα Οικοανάπτυξης ΡοδόπηςΝέστου και με τον οικισμό της Όσσας: http://www.prasinoskosmos.gr/καλοκαιρινές-δωρεάν-διακοπές-στηροδ/ http://e-nestos.weebly.com/h-kappaomicroniotalambda940deltaalpha-tauomicronupsilon-nu941sigmatauomicronupsilon.html http://www.paratiritis-news.gr/article/186538/Apo-ti-Rodopi-stastena-tou-Nestou-gia-tin-Pagkosmia-Imera-Bounou http://mpsossas.blogspot.gr/p/blog-page_3217.html http://thepaperboat.gr/2014/02/12/ossa-thessaloniki/

141

[ανάκτηση 15/12/2016] [ανάκτηση 15/12/2016] [ανάκτηση 15/12/2016] [ανάκτηση 13/12/2016] [ανάκτηση 13/12/2016]

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Εικ. 1 Στεφόπουλος, Θ., 1966. Κορυφή (Θύελλα). 80x115cm. Λάδι σε μουσαμά. Συλλογή καλλιτέχνη. Πηγή: “Στεφόπουλος - Προσιτό Άπειρο”. Εικ. 2 Πύργος Καπετανάκηδων, Χαραυγή, Μεσσηνία. Πηγή: Αρχαιολογική Υπηρεσία Καλαμάτας. Εικ. 3 Γεφύρι Κασκάρακα, Μονοπάτι Σωτηριάνικα - Κάμπος, Μεσσηνία. Πηγή: Αρχαιολογική Υπηρεσία Καλαμάτας. Εικ. 4 Μυλόπετρα παλαιού ελαιοτριβείου, Σταυροπήγιο, Μεσσηνία. Πηγή: Αρχαιολογική Υπηρεσία Καλαμάτας. Εικ. 5 Πηγάδια, Μεσσηνία, 08.08.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 6 Κατοικία στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης, 1962-1978. Πηγή: Αρχείο Άρη και Δημήτρη Κωνσταντινίδη. Εικ. 7 Αλτομυρά, Μεσσηνία, 06.08.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 8-9 Ένταξη σύγχρονου κτηρίου του μουσείου Kunsthalle Würth στη γερμανική μεσαιωνική πόλη Schwäbisch Hall, Πηγή: Henning Larsen Architects. Εικ. 10 Alta Ribagorça, Καταλονία. Πηγή: http://www. curioseandoporelmundo.com/wp-content/uploads/2014/08/ IMG_1678.jpg Εικ. 11 Χωροθέτηση των Καταλανικών Πυρηναίων στο χάρτη της Καταλονίας. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 12 Γεωλογικός Χάρτης Καταλονίας. Πηγή: http://cartotecadigital. icgc.cat/cdm/mapesgeologics Εικ. 13 Οι έξι επαρχίες των Καταλανικών Πυρηναίων. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 14 Μονή Sant Miquel del Fai της επαρχίας Vallés Oriental. Πηγή: https://thelandisours.wordpress.com/category/escapadas-de-iday-vuelta/page/6/ Εικ. 15 Tren Groc, Puigcerdà της επαρχίας Cerdanya. Πηγή: Herbert Ortner. Εικ. 16 Μεσαιωνικό γεφύρι στην επαρχία Ribagorça. Πηγή: http:// elevation.maplogs.com/poi/ribagorza_ribagor_a_huesca_ spain.10665.html Εικ. 17 Ο οικισμός Capdella της επαρχίας Pallars Jussà. Πηγή: T. Pröhl. Εικ. 18 Ο οικισμός Vielha της επαρχίας Vall d’Aran. Πηγή: http:// canalviajes.com/ruta-de-4-dias-por-vall-d%C2%B4aran/

144

Εικ. 19 Ο οικισμός Rin de la Carrasca του Δήμου Isàvena της επαρχίας Alta Ribagorça. Πηγή: https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Rin_de_la_Carrasca_(Ribagor%C3%A7a).jpg Εικ. 20 Ο οικισμός Seu d’Urgell της επαρχίας Alt Urgell. Πηγή: http:// www.pirenissim.cat/wp/alt-urgell/ Εικ. 21 Isàvena, Baixa Ribagorça. Πηγή: Vicenç Salvador Torres Guerola. Εικ. 22 Ένταξη σύγχρονου κτηρίου ξενώνα στον οικισμό Malpàs της επαρχίας Alta Ribagorça. Πηγή: Gustau Erill. Εικ. 23 Προσεγγίζοντας το φαράγγι Mont-Rebei με μια μεταλλική γέφυρα στην περιοχή Noguera της επαρχίας Pallars Jussà. Πηγή: Jordi Lluis Pi. Εικ. 24 Πεζοπόροι στην περιοχή Pallars Jussà. Πηγή: http://www. pallarsjussa.net/ca/noticies/xarxa-de-senders-del-pallars-jussa Εικ. 25 Ο οικισμός Iran του Δήμου El Pont de Suert της επαρχίας Alta Ribagorça. Πηγή: Vincent van Zeijst. Εικ. 26 Ο οικισμός Prullans της επαρχίας Cerdanya. Πηγή: Wronsky Photography. Εικ. 27 Χωροθέτηση των οικισμών Ροδόπης - Νέστου στο χάρτη. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 28 Ο ποταμός Νέστος. Πηγή: http://www.prasinoskosmos.gr/καλοκαιρινές-δωρεάν-διακοπές-στη-ροδ/ Εικ. 29 Η κοιλάδα του Νέστου. Πηγή: http://e-nestos.weebly.com/ h-kappaomicroniotalambda940deltaalpha-tauomicronupsilonnu941sigmatauomicronupsilon.html Εικ. 30 Ο οικισμός της Όσσας. Πηγή: http://mpsossas.blogspot.gr/p/ blog-page_3217.html Εικ. 31 Μικρά παιδιά μπροστά από το εγκαταλελειμμένο παντοπωλείο - καπνοπωλείο Μαρ. Ουζούνη στον οικισμό της Όσσας. Πηγή: http://thepaperboat.gr/2014/02/12/ossa-thessaloniki/ Εικ. 32 Το Logo της Καλαμάτας κατά την υποψηφιότητά της ως Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το 2021. Πηγή: http://kalamata21. eu/ Εικ. 33 Νυχτερινή άποψη της Καλαμάτας από τον Ταΰγετο. Πηγή: http://www.kalamatalive.gr/2014/07/blog-post_5910.html Εικ. 34 Η πυραμιδοειδής σκιά του Ταΰγετου στο μεσσηνιακό κόλπο. Πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=7odLuX8I26g

145

Εικ. 35 Τα υπό μελέτη δίκτυα οικισμών του Δυτικού Ταΰγετου. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 36 Διεκδικώντας το «χαμένο έδαφος». Πηγή: http://plantothrive. net.au/2014/10/ecotherapy/ Εικ. 37 Μεσσηνιακό τοπίο, στο δρόμο προς Πηγάδια, 08.08.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 38 Κατά το ήμισυ αποκατάσταση οικήματος, Αλτομυρά, 06.08.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 39-41 Επεξεργασία ελαιόκαρπου και παραγωγή ελαιόλαδου στο παραδοσιακό ελαιοτριβείο Σκαρπαλέζου, περί το 1970. Πηγή: Άρτεμις Σκαρπαλέζου. Εικ. 42-46 Οπτικοποίηση αποτελεσμάτων ως προς το βαθμό ερήμωσης των μελετώμενων οικισμών, το βαθμό διατήρησης και αλλοίωσης του παραδοσιακού τους χαρακτήρα μέσω του κτηριακού δυναμικού τους, αλλά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά (ηλικιακά και επαγγελματικά). Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 47 Η υπαίθρια κουζίνα του Art Farm, 23.10.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 48 Τελικό στάδιο παραγωγής ελαιόλαδου, 29.01.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 49 Αλτομυρά, 22.10.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 50 Επέμβαση με μικρή μεταλλική κατασκευή σε μεσαιωνικό κτίσμα, τουριστικό γραφείο, Guimarães, Πορτογαλία, 26.03.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 51 Χ. Ασιμής, “Βλυχάδα, Σαντορίνη”. Πηγή: http://atlantea.news/ category/environment/ Εικ. 52 Έκθεση γλυπτικής “Caminho do Nada” του Dinis Ribeiro σε αποκατεστημένο κτήριο μοναστηριού, Vila Nova de Gaia, Πορτογαλία, 25.03.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ. 53 Συγκομιδή χοντρολιάς. Πηγή: http://www.discovergreece. com/el/gastronomy/greek-produce Εικ. 54 Αμπελώνες, ποταμός Douro, Πορτογαλία. Πηγή: http://www. rivage-flussreisen.ch/flussreisen-alt/douro/douro/ Εικ. 55 Η εποχή του τρύγου, ποταμός Douro, Πορτογαλία. Πηγή: Mauricio Abreu Εικ. 56 Οινοποιείο Ferreira, Vila Nova de Gaia, Πορτογαλία. Πηγή: http://www.cavesvinhodoporto.com/ferreira.html

146

Εικ. 57 Η ελιά. Πηγή: http://lacereriamenorca.com/en/newsletter/ Εικ. 58 Οικισμός που επιλέχθηκε ως μελέτη περίπτωσης στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας, Σωτηριάνικα, Μεσσηνία, 21.10.2016. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

147