Geopolityka Rosji i obszaru postsowieckiego by XLM.pl

Geopolityka Rosji I OBSZARU POSTSOWIECKIEGO

‘

strefy wplywów seria monograficzna

redaktor tomu: Leszek Sykulski

Geopolityka Rosji I OBSZARU POSTSOWIECKIEGO

Redakcja naukowa dr Leszek Sykulski Recenzenci dr hab. Andrzej Zapałowski, prof. uczelni dr hab. Mariusz Jędrzejko, prof. uczelni dr hab. Przemysław Wywiał Redakcja językowa i korekta Firma UKKLW – Katarzyna Bury-Słabicka, Małgorzata Kryska-Mosur Projekt okładki, stron tytułowych i układ graficzny książki Fahrenheit 451 Skład i łamanie TEKST Projekt Dyrektor wydawniczy Maciej Marchewicz Copyright © Małgorzata Abassy, © Łukasz Bińczycki, © Marcin Chełminiak, © Aleksander Czichos, © Piotr Gil, © Adam Jan Karpiński, © Katarzyna Kosowska, © Hanna Kowalska-Stus, © Magdalena Krawczyk, © Michał Lubina, © Andrzej Makowski, © Igor Miasnikow, © Piotr Mickiewicz, © Tomasz Pawłuszko, © Jakub Potulski, © Adam Sito, © Mirosław Sułek, © Leszek Sykulski, © Konrad Świder, © Andrzej Wierzbicki, © Krzysztof Wojczal, © Andrzej Włusek, © Krzysztof Żęgota, Warszawa 2020 Copyright © by Zona Zero Wydawcy:

Oficyna Wydawnicza ASPRA (ASPRA-JR F.H.U.) ul. Dedala 8/44, 03-982 Warszawa tel. (22) 870 03 60 e-mail: oficyna@aspra.pl www.aspra.pl ISBN 978-83-8209-056-7 Unikatowy numer wydawnictwa 44900

Zona Zero Sp. z o.o. ul. Łopuszańska 32 02-220 Warszawa tel. 22 836 54 44, 877 37 35 faks 22 877 37 34 e-mail: wydawnictwo@zonazero.pl ISBN 978-83-66177-92-5

Publikacja wydana w koedycji naukowej z Wyższą Szkołą Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim ISBN 978-83-64557-54-5

Spis treści

LESZEK SYKULSKI Przedmowa ...................................................................................................................

MIROSŁAW SUŁEK Pozycja geopolityczna Rosji. Podejście potęgometryczne ......................................... Wstęp .......................................................................................................................................................... 1. O pozycji geopolitycznej państw .................................................................................................... 2. Pozycja Rosji na podstawie syntetycznych miar potęgi ......................................................... 2.1. Model Sułka .................................................................................................................................. 2.2. Inne podejścia i modele ............................................................................................................. 3. Pozycja międzynarodowa Rosji na podstawie wybranych rankingów ................................ Podsumowanie .........................................................................................................................................

17 17 18 22 22 25 28 31

KONRAD ŚWIDER Geopolityczne imperatywy polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej ..................... 1. Rozpad Związku Radzieckiego i sytuacja pozimnowojenna .................................................. 2. Być częścią geopolitycznego Zachodu ......................................................................................... 3. W stronę świata policentrycznego – poszukiwanie sojuszników na Wschodzie i Południu............................................................................................................... 4. Bliska zagranica – wizja i perspektywy dominacji na obszarze poradzieckim ................. 5. Geopolityczna kontrofensywa Moskwy ....................................................................................... 5.1. Obszar poradziecki ..................................................................................................................... 5.2. Poza obszarem poradzieckim .................................................................................................. 6. Jaka przyszłość – próba prognozy ................................................................................................ 7. Konkluzje ...............................................................................................................................................

34 34 36 37 40 45 45 46 48 49

6 | Spis treści

LESZEK SYKULSKI Główne kierunki rosyjskiej narracji strategicznej po 2012 r. ..................................... Wstęp .......................................................................................................................................................... Geopolityka krytyczna jako nowa perspektywa badawcza ........................................................ Narracja strategiczna jako instrument (geo-)polityczny............................................................. Charakter rosyjskich narracji strategicznych .................................................................................. Priorytety rosyjskiej narracji strategicznej po 2012 r. .................................................................. „Geopolityczny konserwatyzm” .......................................................................................................... Proxy groups w rosyjskiej narracji strategicznej............................................................................ Podsumowanie .........................................................................................................................................

56 56 57 58 60 62 65 67 70

TOMASZ PAWŁUSZKO Geopolityka krytyczna i rosyjska wojna hybrydowa................................................... Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Kontekst rozwoju refleksji geopolitycznej ...................................................................................... Geopolityka krytyczna – geneza ......................................................................................................... Geopolityka krytyczna – tematy i metody ....................................................................................... Geopolityka krytyczna i problem Rosji.............................................................................................. Geopolityka krytyczna i rosyjska wojna hybrydowa ..................................................................... Próba zarysowania wniosków .............................................................................................................

75 75 77 81 84 89 92 99

ALEKSANDER CZICHOS Polityka dezinformacyjna Federacji Rosyjskiej na obszarze państw postsowieckich ........................................................................................................ Teoria dezinformacji................................................................................................................................ Współczesne aspekty dezinformacji ................................................................................................. Walka z dezinformacją ........................................................................................................................... Podsumowanie .........................................................................................................................................

102 102 106 118 128

KRZYSZTOF ŻĘGOTA Obecność Ukrainy i basenu Morza Czarnego w polityce bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Zarys analizy rosyjskich dokumentów strategicznych po 1991 roku ............................................................................................................ Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Transformacja stosunków rosyjsko-ukraińskich po 1991 roku ................................................. Ewolucja rosyjskiej polityki bezpieczeństwa względem Ukrainy i obszaru czarnomorskiego w świetle dokumentów strategicznych .................................................... Zakończenie ..............................................................................................................................................

131 131 132 134 138

Spis treści | 7

MAŁGORZATA ABASSY Polityka kulturalna Islamskiej Republiki Iranu w Federacji Rosyjskiej: wizerunek kraju jako narzędzie geopolityki ........................................................... Wprowadzenie .......................................................................................................................................... W przeczuciu zmian: list Chomeiniego do Michaiła Gorbaczowa .............................................. Instytucjonalny wymiar polityki kulturalnej IRI w FR................................................................... Personifikacja kultury: postać i działalność Mehdiego Sanaeiego ........................................... Geopolityczny wymiar kultury ............................................................................................................. Podsumowanie ......................................................................................................................................... Perspektywy badawcze .........................................................................................................................

ANDRZEJ MAKOWSKI Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa morskiego Federacji Rosyjskiej .................. Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Doktryna morska FR z 26 lipca 2015 r............................................................................................... Podstawy polityki państwowej FR w zakresie działalności wojennomorskiej na okres do 2030 r., z 20 lipca 2017 r. .......................................................................................... Podsumowanie .........................................................................................................................................

PIOTR MICKIEWICZ Rosyjska polityka arktyczna – próba zdominowania regionu czy instrument polityki bezpieczeństwa? ........................................................................................ Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Ewolucja rosyjskiej polityki arktycznej do 2018 roku .................................................................. Wpływ polityki energetycznej na kształt rosyjskiej aktywności arktycznej w latach 2018–2025 .......................................................................................................................... Militaryzacja Arktyki jako element budowy pozycji wiodącego gracza regionalnego ........................................................................................................................................ Podsumowanie .........................................................................................................................................

IGOR MIASNIKOW Kierunki operacyjne w geostrategii Federacji Rosyjskiej ........................................... 1. Przezwyciężanie geografii. Istota rozbudowy wewnętrznych linii komunikacyjnych ................................................................................................................................ 2. Militarne zdolności do projekcji siły i zabezpieczania stref wpływu ................................... 3. Południowy teatr operacyjny........................................................................................................... 4. Zachodni (europejski) teatr operacyjny ........................................................................................ 5. Zakończenie. Rosja a sytuacja międzynarodowa ......................................................................

141 141 143 146 150 152 153 154

157 157 163 167 170

178 178 180 190 197 202

205 205 209 219 229 238

8 | Spis treści

JAKUB POTULSKI Dymitr Milutin i Aleksy Wandam – tradycje rosyjskiej myśli geopolitycznej ............ Wstęp – tradycje geopolityczne ......................................................................................................... Rosyjskie tradycje geopolityczne ....................................................................................................... Historyczny kontekst idei Milutina i Wandama .............................................................................. Myśl strategiczna generała Dymitra Milutina................................................................................. Myśl geopolityczna Aleksego Wandama ......................................................................................... Zakończenie ..............................................................................................................................................

ADAM JAN KARPIŃSKI Władimira Putina geopolityka dla Rosji. Elementy jej filozoficzności....................... 1. Smuta. Rosja nad przepaścią .......................................................................................................... 2. Pojęcie geopolityki – konstrukcja Władimira Putina ................................................................ 2.1. Definicje geopolityki ................................................................................................................... 2.2. Odmienne rozumienia pojęcia polityki .................................................................................. 3. Idea „dobra wspólnego” celem geopolityki Władimira Putina .............................................. 4. Geopolityczne zasady Władimira Putina – prezydenta Federacji Rosyjskiej ................... 4.1. Zasada ekologiczności .............................................................................................................. 4.2. Zasada holistyczności ............................................................................................................... 4.3. Zasada organizmiczności.......................................................................................................... 4.4. Systemowość ............................................................................................................................... 4.5. Zasada wznoszenia się od konkretu do abstrakcji i od niej z powrotem do konkretu (konkretyzacja)................................................................................................. 4.6. Zasada rozróżnienia tego, co przejawowe, i tego, co istotowe dla celów syntezy ukierunkowanej (konkretyzacja) ......................................................................... 4.7. Myślenie koniunkcyjne znoszące alternatywny sposób ujmowania życia społecznego .......................................................................................................................

HANNA KOWALSKASTUS Rosyjska ideologia dekolonizacyjna ............................................................................ Wstęp .......................................................................................................................................................... Ontologiczna podstawa ustroju .......................................................................................................... Rosja a globalistyczna polityka USA................................................................................................. Imperium versus państwo-cywilizacja .............................................................................................. Podsumowanie .........................................................................................................................................

242 242 245 247 255 260 266

268 269 275 275 278 287 292 294 298 303 305 309 318 320

323 323 325 327 327 335

Spis treści | 9

ANDRZEJ WIERZBICKI Liberalizacja jako paradygmat przemian społeczno-politycznych w Rosji ............... Wprowadzenie .......................................................................................................................................... „Elita − lud” ............................................................................................................................................... Zbawienie od „umiłowania władzy” ................................................................................................... Demokratyzacja vs liberalizacja ......................................................................................................... Społeczeństwo obywatelskie .............................................................................................................. Podsumowanie .........................................................................................................................................

338 338 340 343 344 346 348

MAGDALENA KRAWCZYK Filozofia, ideologia czy pseudonauka? Rozważania wokół rosyjskiej koncepcji bezpieczeństwa społecznego ...................................................................................... 350

PIOTR GIL Między niepodległością, bezpieczeństwem i tożsamością. Estońskie dylematy civilizational geopolitics ......................................................................................... Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Tło teoretyczne ........................................................................................................................................ Rys historyczny ........................................................................................................................................ Cywilizacyjny wymiar geopolitycznej orientacji Republiki Estonii............................................ Podsumowanie .........................................................................................................................................

368 368 371 375 379 403

KATARZYNA KOSOWSKA Polityka energetyczna Kazachstanu za rządów Nursułtana Nazarbajewa ............... Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Nowy porządek międzynarodowy po upadku Związku Radzieckiego...................................... Kazachstan na drodze reform wolnorynkowych ............................................................................ Zaostrzenie relacji z zachodnimi inwestorami................................................................................ Wymóg egzekwowania local content ................................................................................................ Zwrot w stronę Chin ............................................................................................................................... Rosja w sektorze naftowo-gazowym Kazachstanu ..................................................................... Podsumowanie .........................................................................................................................................

407 407 408 408 414 416 417 420 422

KRZYSZTOF WOJCZAL Surowce energetyczne a nadchodzące zmiany w architekturze bezpieczeństwa Azji Centralnej ......................................................................................................... 426 1. Zasoby .................................................................................................................................................... 428

10 | Spis treści

2. Chińskie potrzeby ................................................................................................................................ 3. Chińskie inwestycje ............................................................................................................................ 4. Lokalizacja i szlaki.............................................................................................................................. 4.1. Kazachstan ................................................................................................................................... 4.2. Uzbekistan .................................................................................................................................... 4.3. Turkmenistan ............................................................................................................................... 4.4. Kirgistan......................................................................................................................................... 4.5. Tadżykistan ................................................................................................................................... 5. Populacja i potencjał gospodarczy państw Azji Centralnej ................................................... 6. Potencjał obronny regionu ............................................................................................................... 7. Wyzwania geostrategiczne i architektura bezpieczeństwa................................................... 8. Azja Centralna w kalkulacjach ościennych potęg ..................................................................... 8.1. Federacja Rosyjska .................................................................................................................... 8.2. Chińska Republika Ludowa ...................................................................................................... 8.3. Szyicki Iran, dawna Persja ........................................................................................................ 8.4. Republika Turcji ........................................................................................................................... 8.5. Islamska Republika Pakistanu ................................................................................................ 9. Podsumowanie i prognoza ...............................................................................................................

435 436 437 437 440 442 442 443 443 445 446 447 447 450 453 454 454 456

ŁUKASZ BIŃCZYCKI Proces niepodległościowy Republiki Tatarstanu i polityka władz centralnych ZSRR i Federacji Rosyjskiej wobec dążeń niepodległościowych republiki w latach 1989–1995 ................................................................................................ Wprowadzenie .......................................................................................................................................... Dzieje Tatarstanu .................................................................................................................................... Tatarzy i Moskwa..................................................................................................................................... Tatarski renesans .................................................................................................................................... Tatarzy w okresie Rosji sowieckiej..................................................................................................... Proces niepodległościowy Republiki Tatarstanu ........................................................................... Tatarstan i Czeczenia – dwie drogi..................................................................................................... Formalna suwerenność ......................................................................................................................... Nowa rzeczywistość – lata 90. XX w. ................................................................................................ Uwarunkowania etniczne, gospodarcze, polityczne i geopolityczne....................................... Czynnik ekonomiczny ............................................................................................................................. Czynnik polityczny i geopolityczny..................................................................................................... Sytuacja polityczna Republiki Tatarstanu od 1995 r. do dziś..................................................... Podsumowanie .........................................................................................................................................

459 459 461 462 463 465 467 467 468 470 474 476 477 481 483

Spis treści | 11

MARCIN CHEŁMINIAK Rola obwodu kaliningradzkiego w geopolityce rosyjskiej na przełomie XX i XXI wieku ................................................................................... 485

MICHAŁ LUBINA Geopolityka silniejsza od koronawirusa. Relacje rosyjsko-chińskie w czasach pandemii................................................................................................. Wstęp. Zarys relacji rosyjsko-chińskich do 2020 r. ....................................................................... Ujęcie teoretyczno-metodologiczne. Realizm i konstruktywizm ............................................. Trzystopniowa reakcja rosyjska na koronawirusa ........................................................................ Podsumowanie .........................................................................................................................................

498 498 502 511 515

ADAM SITO Geopolityczne i geoekonomiczne aspekty budowy gazociągu Siła Syberii ............... Trudne początki........................................................................................................................................ Chiński smok zionie gazem ................................................................................................................... Umowa ........................................................................................................................................................ Z czego składa się gaz ziemny i jak oddzielić te produkty? ....................................................... Amurski Zakład Przeróbki Gazu .......................................................................................................... Hel i hel-3 – kosmiczny izotop ............................................................................................................ Lit – uboczny surowiec strategiczny ................................................................................................. Projekt o skali globalnej........................................................................................................................

519 519 520 522 523 524 525 528 529

ANDRZEJ WŁUSEK Zmagania polsko-rosyjskie o Smoleńsk i Bramę Smoleńską w XVI–XVIII wieku ...... 1. Twierdza Smoleńsk ............................................................................................................................ 2. Rywalizacja militarno-polityczna o Smoleńsk i Bramę Smoleńską .................................... 2.1. Utrata Smoleńska przez Wielkie Księstwo Litewskie w 1514 roku ............................ 2.2. Odzyskanie Smoleńska w 1611 roku .................................................................................... 2.3. Wojna smoleńska 1632−1634 ................................................................................................. 2.4. Wojna z Moskwą 1654–1667 i utrata Smoleńska.............................................................

532 533 535 535 539 542 544

Biogramy autorów ........................................................................................................ 549

LESZEK SYKULSKI

Przedmowa

Gdy po 1991 r. w wielu państwach świata geopolityka i geostrategia były szeroko rozwijane zarówno na uniwersytetach, jak i w akademiach resortów siłowych, w naszym kraju te dziedziny wiedzy stanowiły przedmiot zbiorowej anatemy w środowisku naukowym. To musi do dziś budzić niemałe zdumienie, biorąc pod uwagę fakt prężnie rozwijającej się myśli geopolitycznej w Federacji Rosyjskiej od początku jej istnienia. Rosyjska geopolityka i geostrategia stały się jednym z głównych fundamentów współczesnej rosyjskiej myśli państwowej, także tej w obszarze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Polska, przystępując w 1999 r. do Sojuszu Północnoatlantyckiego, wyraźnie określiła swój kod geopolityczny, sytuując się na geostrategicznych antypodach względem Rosji. Nie pociągnęło to za sobą jednak pogłębionych studiów wschodoznawczych uwzględniających nowoczesne trendy w tamtejszej myśli politycznej i wojskowej. Przez ostatnie ponad 20 lat wyraźnie jest odczuwany brak wydań antologii rosyjskiej myśli strategicznej czy geopolitycznej. Na rodzimych półkach księgarskich próżno szukać przekładów wielu wartościowych traktatów leżących u podstaw rosyjskiej kultury strategicznej. W okresie tym nie wydano także nowych podręczników do historii Rosji autorstwa polskich historyków. Ta wielka luka badawcza i publikacyjna przedkłada się – i jeszcze długo będzie się przekładać – na braki we współczesnej polskiej kulturze strategicznej. Prezentowana monografia stanowi kalejdoskop spojrzenia współczesnych polskich badaczy na problematykę rosyjskiej kultury strategicznej,

14 | Leszek Sykulski

polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa Rosji w ich geopolitycznym i geostrategicznym wymiarze. Zbierając opinie badaczy reprezentujących szerokie spektrum dyscyplin naukowych (publikacja ma charakter interdyscyplinarny, obejmuje dziedziny nauk humanistycznych i społecznych, w tym dyscypliny, takie jak: nauka o polityce, nauka o bezpieczeństwie, historia, filozofia, nauki o kulturze i religii), a także kilku analityków spoza środowiska akademickiego, staraliśmy się ukazać jak najszerszy ogląd realiów geopolitycznych na wschód od Bugu. Książka składa się z rozdziałów poświęconych: zagadnieniom rosyjskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, myśli geopolitycznej, problematyce walki informacyjnej, rosyjskiej ideologii i filozofii, relacjom Rosji ze światem zewnętrznym i wybranym aspektom bezpieczeństwa w przestrzeni postsowieckiej. Wybrane aspekty rosyjskiej geopolityki starano się skonstruować tak, by przedstawić jak najszerszy zakres współczesnych ujęć geopolitycznych i geostrategicznych, nie stroniąc od nurtu geopolityki krytycznej, włączając do analiz także przestrzeń kulturową czy nowy trend badań nad walką informacyjną i wojnami hybrydowymi. Tom otwierają dwa rozdziały poświęcone ogólnemu spojrzeniu na pozycję geopolityczną Rosji i geopolityczne imperatywy jej polityki. W pierwszym rozdziale Mirosław Sułek poddał analizie potęgometrycznej pozycję geopolityczną Rosji, wprowadzając rzadki wśród polskich badaczy stosunków międzynarodowych element analizy ilościowej. Następnie Konrad Świder przedstawił geopolityczne uwarunkowania współczesnej polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Kolejnych pięć rozdziałów poświęconych jest szeroko pojętej rywalizacji w przestrzeni informacyjnej (w tym w przestrzeni kulturowej). Ten fragment książki otwiera Leszek Sykulski, kreśląc główne kierunki rosyjskiej narracji strategicznej w okresie trzeciej kadencji prezydenckiej Władimira Putina. Następnie Tomasz Pawłuszko pisze o geopolityce krytycznej i jej zastosowaniu do analizy rosyjskiej wojny hybrydowej. Aleksander Czichos poświęcił rozdział na omówienie polityki dezinformacyjnej Federacji Rosyjskiej na obszarze państw postsowieckich. Krzysztof Żęgota dokonał analizy rosyjskich dokumentów strategicznych po rozpadzie ZSRS, kreśląc rolę Ukrainy w polityce bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. Małgorzata Abassy podjęła temat wizerunku kraju jako narzędzia geopolityki na przykładzie polityki kulturalnej Iranu w Rosji. Kolejne trzy rozdziały poświęcone są zagadnieniom geostrategicznym, związanym kolejno z problematyką bezpieczeństwa morskiego Rosji (Andrzej Makowski), rosyjską polityką arktyczną (Piotr Mickiewicz) i zarysowaniem głównych kierunków operacyjnych w geostrategii Federacji Rosyjskiej (Igor Miasnikow).

Przedmowa | 15

Następnie zaprezentowano zagadnienia związane z tradycją rosyjskiego myślenia o polityce międzynarodowej. Jakub Potulski przedstawił dwie postaci z panteonu rosyjskich prekursorów współczesnej geopolityki i geostrategii rosyjskiej – Dymitra Milutina i Aleksego Wandama. Adam Karpiński poświęcił swój rozdział zagadnieniom filozoficznym w praktyce geopolitycznej prezydenta Władimira Putina. Hanna Kowalska-Stus podjęła tematykę rosyjskiej ideologii dekolonizacyjnej. Andrzej Wierzbicki przedstawił paradygmat liberalizacji w rosyjskich przemianach społeczno-politycznych. Tę część monografii kończy rozdział Magdaleny Krawczyk podejmujący problematykę rosyjskiej koncepcji bezpieczeństwa społecznego. Ostatnią część książki stanowią rozdziały dotyczące przestrzeni postsowieckiej i relacji międzynarodowych Federacji Rosyjskiej. Ten fragment książki otwiera rozdział autorstwa Filipa Dąba-Mirowskiego poświęcony polityce obronnej i bezpieczeństwa państw bałtyckich. Tematykę tego regionu kontynuuje Piotr Gil w rozdziale o estońskich dylematach geopolityki cywilizacyjnej. Katarzyna Kosowska podjęła problematykę polityki energetycznej Kazachstanu. Krzysztof Wojczal poruszył tematykę surowców w kontekście systemu bezpieczeństwa Azji Centralnej. Łukasz Bińczycki analizuje proces niepodległościowy republiki Tatarstanu na przełomie lat 80. i 90. XX w. Z kolei Marcin Chełminiak podjął temat roli obwodu kaliningradzkiego w geopolityce rosyjskiej. Dwa kolejne rozdziały poświęcone są zagadnieniu stosunków rosyjsko-chińskich. Michał Lubina analizuje relacje na linii Moskwa – Pekin w dobie pandemii koronawirusa, zaś Adam Sito podejmuje temat geopolitycznych i geoekonomicznych aspektów budowy gazociągu Siła Syberii. Rozdziałem kończącym monografię jest analiza Andrzej Włuska dotycząca znaczenia Smoleńska i Bramy Smoleńskiej w rywalizacji geopolitycznej polsko-rosyjskiej w XVI–XVIII w. Mam nadzieję, że niniejsza książka stanie się zaczątkiem do dalszych, głębszych badań nad geopolitycznymi i geostrategicznymi uwarunkowaniami współczesnej eurazjatyckiej szachownicy.

Częstochowa, 12 maja 2020 r.

MIROSŁAW SUŁEK

Pozycja geopolityczna Rosji. Podejście potęgometryczne

WSTĘP Narastanie różnorakich sprzeczności na arenie międzynarodowej powoduje, że zagadnienie pozycji państw staje się przedmiotem coraz większego zainteresowania tak naukowców, jak i polityków. Jedni i drudzy są świadomi konieczności zmagań o pozycję, gdyż natura stosunków międzynarodowych – która po zimnej wojnie jak gdyby ujawniła się na nowo – zmusza ich do tego. Bezpośrednio po zakończeniu zimnej wojny, kiedy to świat stanął w obliczu „końca historii”, straciło ono nieco na znaczeniu, ale już początek następnego tysiąclecia i kolejne lata pokazały, że świat szybko powrócił do historii, do starych problemów dyplomacji, a do łask powróciła geopolityka. Innymi słowy, zmagania o potęgę i pozycję rozgorzały z nową siłą, doprowadzając do wielu konfliktów, ze zbrojnymi włącznie. Głównymi aktorami sceny międzynarodowej nadal pozostają państwa, chociaż niektórzy już składali je do grobu. W szybkim tempie zmienia się układ sił, zmieniają się więc możliwości państw realizacji swoich interesów – jednych rosną, innych spadają. Od kilkunastu lat udział wydatków wojskowych w produkcie światowym brutto rośnie, co oznacza postępującą militaryzację. Celem artykułu jest przedstawienie aktualnej geopolitycznej pozycji Rosji na podstawie wybranych syntetycznych miar potęgi. Wykorzystam przy tym moją formułę oraz kilka najnowszych propozycji. Funkcję pomocniczą odegrają wybrane rankingi.

18 | Mirosław Sułek

1. O POZYCJI GEOPOLITYCZNEJ PAŃSTW Pozycja geopolityczna państwa jest jednym z przejawów jego pozycji międzynarodowej. Możemy więc mówić o pozycji militarnej, gospodarczej, kulturowej i innych, bardziej „rozdrobnionych”. Trzeba zaznaczyć, że nie mamy dobrej teorii pozycji międzynarodowej państw (jednym z jej wyrazów jest pozycja geopolityczna) − pojęcie to wszak często występuje obok „potęgi”, „roli” czy „statusu”. Niewątpliwie pojęcie pozycji w stosunkach międzynarodowych jest ważnym środkiem opisu międzynarodowego układu sił, w którym względnie samodzielne podmioty (państwa, ugrupowania państw czy po prostu jednostki polityczne) starają się realizować swoje cele, dysponując określoną siłą. Pozycja jednostek politycznych jest jednym z wyróżników systemu hierarchicznego, co oznacza m.in. to, że państwa – mimo formalnej równości wobec prawa – nie są równe w procesie wzajemnych oddziaływań. Państwa dążą, podobnie jak praktycznie wszyscy ludzie, do przetrwania i rozwoju. Aby przetrwać i rozwijać się, muszą dążyć do maksymalizacji swojej potęgi. Czym ona jest i co się na nią składa? Potęga państwa czy jakiejkolwiek innej grupy społecznej jest to zdolność do działań zbiorowych, wyrażająca się w zdolnościach produkcyjno-usługowych, ukierunkowanych zarówno na potrzeby pokoju (zdolność do działań twórczych), jak i na potrzeby wojny (zdolność do działań destrukcyjnych). Jak z powyższego wynika, możemy mówić o dwóch rodzajach potęgi: o potędze cywilnej i o potędze wojskowej. Lepiej jest jednak operować pojęciem potęgi ogólnej czy też gospodarczej (będącej sumą potęgi cywilnej i wojskowej) oraz osobno − potęgi wojskowej (będącej częścią potęgi ogólnej, gospodarczej). W stosunkach międzynarodowych na krótką metę większe znaczenie ma potęga wojskowa, natomiast na dłuższą metę – potęga ogólna (gospodarcza). Trzeba dodać, że potęga wojskowa, jako część potęgi ogólnej (gospodarczej), zależy od decyzji politycznych – tworzenie sił zbrojnych, ich wyposażenie, uzbrojenie, szkolenie i użycie zależy od polityków. W krótkim czasie można ją zwiększyć lub zmniejszyć. Uwaga ta nie dotyczy potęgi ogólnej (gospodarczej), gdyż jej zwiększenie nie jest bezpośrednim następstwem decyzji polityków, lecz stanowi wynik długiego procesu historycznego. Dochodzimy w ten sposób do potęgometrii – jest to subdyscyplina geopolityki, zajmująca się pomiarem potęgi uczestników stosunków międzynarodowych (głównie państw i innych jednostek politycznych) oraz modelowaniem, symulacjami i prognozowaniem międzynarodowego układu sił, a także kalkulacjami geopolitycznymi. Jest swego rodzaju