HET
BOEK
Luchtmacht
De Koninklijke Luchtmacht staat voor snelheid, wendbaarheid en moderne techniek. Mede daarom oefent de militaire luchtvaart al honderd jaar een grote aantrekkingskracht uit op fotografen die deze dynamiek in beeld willen brengen. Het Luchtmacht Boek biedt een selectie van fotografische hoogte punten uit de luchtmachtgeschiedenis in vredes- en oorlogstijd. De honderden unieke opnames in dit boek laten zien dat ondanks alle technologie de mens de centrale factor is. De meteorologen, de vogelman, de vliegmedische dienst, de luchtverkeersleiders, de technici in de hangaars en natuurlijk de vliegers, ze komen allemaal aan bod. De foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
HET
Luchtmacht BOEK
HET
Luchtmacht BOEK
HET
Luchtmacht BOEK
Henk Kauffman Erwin van Loo Rolf de Winter
inhoud inleiding
6
propellErtijdPERK | 1913 - 1940
18
vliegen in de tropen | 1914 - 1941
70
oorlog en dekolonisatie | 1940 - 1962
120
luchtmachtinfrastructuur | 1945 - heden
174
straaltijdperk | 1945 - heden
226
expeditionair optreden | 1960 - heden
278
luchtmacht en samenleving | 1913 - heden
330
woord van dank
382
propellErtijdPERK 1913 – 1940
onbekend
Ballonnen voor de militaire luchtvaart?
T
wee Nederlandse militairen inspecteren hoe een luchtballon leven wordt ingeblazen. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog experimenteerde de krijgsmacht driftig met zowel ballonnen als vliegtuigen. De souschef van de Generale Staf en voorvechter van de militaire luchtvaart, generaal-majoor C.J. Snijders (1852-1939), stelde in 1910 een Militaire Luchtvaart Commissie samen om onderzoek te doen naar ‘het vraagstuk der luchtscheepvaart’. In 1912 presenteerde de commissie haar eindrapport waarin nadrukkelijk de weg werd vrijgehouden voor zowel het gebruik van ballonnen als vliegtuigen. De Tweede Kamer blokkeerde echter met een amendement de aanschaf van ballonnen. Daardoor kocht de staat uitsluitend vliegtuigen voor de in 1913 opgerichte Luchtvaartafdeeling (lva).
20
propellertijdPERK
Primeur: legermanoeuvres met vliegmachines
1913 – 1940
21
1913, Milligen
T
erwijl op de achtergrond enkele mecaniciens genieten van een momentje rust, poseren op de voorgrond enkele marechaussees bij het BlĂŠriot-toestel van luchtvaartpionier H. Bakker (1878-1933). De opname is vermoedelijk gemaakt tijdens legermanoeuvres in september 1913 op het kamp Milligen in de buurt van Apeldoorn. Omstreeks 1911 waren onder meer minister van Oorlog H. Colijn (1869-1944) en diens chef van de Generale Staf, luitenant-generaal Snijders, er stellig van overtuigd geraakt dat zo snel mogelijk een luchtvaartorganisatie binnen het leger moest worden opgericht. Om de toegevoegde waarde van een luchtwapen in de praktijk te testen, namen provisorische vliegdiensten onder meer in september 1911 en in september 1913 deel aan grootschalige legermanoeuvres. Bakker was tijdens beide oefeningen van de partij. Met zijn onbewapende vliegtuig voerde hij verkenningsvluchten voor het leger uit.
1913-1915, Soesterberg
De Eerste Brik van Van Meel
D
e eerste gebrevetteerde militaire vlieger van de nieuw opgerichte Luchtvaartafdeeling (lva), luitenant F.A. van Heyst (1883-1975), in de ‘open cockpit’ van het eerste toestel van de vliegdienst: de Brik. De Nederlandse constructeur en luchtvaartpionier M. van Meel (1880-1958) voltooide begin 1913 de bouw van dit toestel. In september van dat jaar kocht het Rijk het toestel voor een bedrag van bijna ƒ 3.500. Van de Brik, een anderhalfdekker, zijn weinig technische gegevens bewaard gebleven. Wel is bekend dat de krachtbron een Gnome-motor van 50 pk was waarmee een snelheid van een kleine 100 km/h kon worden behaald. Van Meel vestigde met dit toestel een hoogterecord van 1.880 meter.
22
propellertijdPERK
Brik Twee klaar voor de start
1913 – 1940
23
20 augustus 1913, Soesterberg
H
elpers houden de Brik Twee in bedwang voordat hij vertrekt naar Milligen voor regimentsoefeningen. Van Meel construeerde dit toestel in de zomer van 1913 en wist er al in september een hoogte van 2.000 meter mee te bereiken. Nog in hetzelfde jaar bouwde hij het om tot watervliegtuig, de Waterbrik, waarmee hij enkele succesvolle vluchten uitvoerde. Begin 1914 ging het mis. Toen de luchtvaartpionier het toestel op de Maas in Rotterdam demonstreerde aan de marine werd het tijdens een uitwijkmanoeuvre door een rukwind gegrepen, waarna het met een harde klap in de rivier belandde. Zelf kwam Van Meel met de schrik vrij, maar de Waterbrik was total loss.
1914-1921, Soesterberg
Farman in de ‘Fabriek’ op Soesterberg
E
en Farman hf.22 staat geparkeerd in de ‘Fabriek’ op Soesterberg. In 1914 werden zes toestellen van dit type in Frankrijk aangekocht. Kort voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog arriveerden de eerste vier exemplaren op vliegkamp Soesterberg, waaronder de op de foto afgebeelde la-6. Duidelijk zijn de oranje cirkels onder de vleugels te zien. Om de herkenbaarheid voor de eigen troepen te vergroten kregen alle toestellen van de lva kort na het uitbreken van de oorlog dit nationaliteitskenmerk. In 1921 werd de oranje stip vervangen door de rood-wit-blauwe rozet met in het midden een oranje cirkel, omdat de oranje schijf een (te) grote overeenkomst vertoonde met de Japanse nationaliteitskentekens.
24
propellertijdPERK
In hetzelfde schuitje
1913 – 1940
25
1914-1919, Soesterberg
T
wee lva’ers van het eerste uur, onder wie vlieginstructeur F.A. van Heyst achter in het toestel, maken zich op voor de volgende vlucht. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd snel duidelijk dat er in Frankrijk en in de andere oorlogvoerende landen voorlopig geen vliegtuigen meer konden worden besteld. Het alternatief was licentiebouw door de Industriële Maatschappij Trompenburg, een bedrijf dat onder meer Spyker-automobielen produceerde. Ook dit toestel, de la-19, is door deze Amsterdamse firma gebouwd. In het open schuitje van de Farman was de bemanning aan de weerselementen blootgesteld. Dikke leren vliegjassen en handschoenen moesten uitkomst bieden.
Primitief bombarderen met de Farman
D
1915-1919, Soesterberg
e lva benutte de Farmans voor diverse taken. Behalve dat zij dienst deden als lestoestel, voerden zij in de mobilisatiejaren 1914-1918 ook patrouilles en grensbewakingsvluchten uit. De van origine onbewapende toestellen werden daarvoor soms uitgerust met een mitrailleur. Daarnaast experimenteerde de lva met het afwerpen van bommen en pijlen. De Farman hf.22 werd hiertoe uitgerust met een bommenrek voor vijf bommetjes. De klemmen zijn onderaan de foto net te zien. Ook waren er over de breedte van de cockpitvloer zes pijlenkokers aangebracht. De opname toont twee geopende kokers met stalen pijlen, waarvan de vlieger er 1.350 kon meenemen. Het verhaal gaat dat deze projectieltjes scherp genoeg waren om een helm te doorboren.
26
propellertijdPERK
Een dagje naar het strand
6 maart 1916, Scheveningen
G
adegeslagen door een grote menigte maakt een aantal Farmans van de lva zich op het strand bij Scheveningen klaar voor vertrek richting Soesterberg. Begin 1916 organiseerde de Nederlandse legerleiding een Militaire Rondvlucht over een deel van Nederland “teneinde de indruk te krijgen, en het volk een beeld te geven, van de paraatheid van de Afdeeling en de prestaties van de vliegers�. Op 6 maart vertrokken negen toestellen om het traject Soesterberg-Gilze-Rijen-Scheveningen-Soesterberg af te leggen. Uiteindelijk keerden acht toestellen aan het eind van de dag weer behouden terug op de Bakermat. Het negende toestel moest onderweg vanwege technische problemen afhaken.
1913 – 1940
27
Colofon Uitgave WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m. Nederlands Instituut voor Militaire Historie, ‘s-Gravenhage www.defensie.nl/nimh www.facebook.com/nimh.geschiedenis
© 2014 WBOOKS / Nederlands Instituut voor Militaire Historie, ‘s-Gravenhage Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Samenstelling en teksten Henk Kauffman Dr. Erwin van Loo Drs. Rolf de Winter
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Inleiding en eindredactie Dr. Erwin van Loo Vormgeving Frank de Wit, Zwolle
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2014. De meningen en opvattingen die in deze publicatie worden uitgesproken, zijn en blijven voor de verantwoordelijkheid van de auteurs. Zij geven niet noodzakelijkerwijs de mening weer van de minister van Defensie. ISBN 978 90 663 0462 8 NUR 689
384
HET
BOEK
Luchtmacht
De Koninklijke Luchtmacht staat voor snelheid, wendbaarheid en moderne techniek. Mede daarom oefent de militaire luchtvaart al honderd jaar een grote aantrekkingskracht uit op fotografen die deze dynamiek in beeld willen brengen. Het Luchtmacht Boek biedt een selectie van fotografische hoogte punten uit de luchtmachtgeschiedenis in vredes- en oorlogstijd. De honderden unieke opnames in dit boek laten zien dat ondanks alle technologie de mens de centrale factor is. De meteorologen, de vogelman, de vliegmedische dienst, de luchtverkeersleiders, de technici in de hangaars en natuurlijk de vliegers, ze komen allemaal aan bod. De foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
HET
Luchtmacht BOEK