Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland Een huishouden met vier of vijf kinderen beschouwen we tegen woordig al als een groot gezin. Gedurende de vorige eeuw golden andere maatstaven. Ouders met acht kinderen of meer waren geen uitzondering. Er kwamen zelfs gezinnen voor waar het kinder aantal de twintig passeerde. Dit boek geeft een beeld van de geschiedenis van grote families, maar vooral geeft het op een indrukwekkende manier inzicht in hoe kinderen hun jeugd in een kinderrijk gezin beleefden. De ver halen die zijn opgetekend zijn afkomstig van ervaringsdeskundigen. Hoe groeiden ze op, wat kwam er op tafel, hoe beleefden ze de feestdagen en hoe werden de slaapplekken verdeeld? Het boek schetst ook een beeld over de huidige situatie en kijkt bovendien nog even in de toekomst.
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland www.wbooks.com | www.hetnoordbrabantsmuseum.nl
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland Een huishouden met vier of vijf kinderen beschouwen we tegen woordig al als een groot gezin. Gedurende de vorige eeuw golden andere maatstaven. Ouders met acht kinderen of meer waren geen uitzondering. Er kwamen zelfs gezinnen voor waar het kinder aantal de twintig passeerde. Dit boek geeft een beeld van de geschiedenis van grote families, maar vooral geeft het op een indrukwekkende manier inzicht in hoe kinderen hun jeugd in een kinderrijk gezin beleefden. De ver halen die zijn opgetekend zijn afkomstig van ervaringsdeskundigen. Hoe groeiden ze op, wat kwam er op tafel, hoe beleefden ze de feestdagen en hoe werden de slaapplekken verdeeld? Het boek schetst ook een beeld over de huidige situatie en kijkt bovendien nog even in de toekomst.
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland www.wbooks.com | www.hetnoordbrabantsmuseum.nl
Het grote gezin in Nederland
omslag Vijftien kinderen uit het gezin Van Lierop (Helmond) Collectie familie Van Lierop (Helmond) Bijna alle foto’s van grote gezinnen zijn horizontaal (‘landscape’) genomen. Een logisch gevolg van de grote hoeveelheid mensen die er op de foto moet komen. De fotograaf van deze plaat is het gelukt om alle vijftien kinderen uit één gezin in een staand beeld (‘portrait’) vast te leggen.
inhoud
Voorwoord 5
Geschiedenis
6
Albert West
28
Geboorte en opgroeien
30
Leo van Vliet
44
Wonen en slapen
46
Beatrijs Smulders
58
Koken en eten
60
Kleding en wassen
68
Porgy Franssen
78
Vrije tijd en feesten
80
Ed Nijpels
94
Grote gezinnen nu
96
Illustratieverantwoording 110 Literatuur en bronnen
111
Colofon 112
GEZIN XXL grote gezinnen nu
Aan tafel in Noord-Brabant, 1953 Collectie familie J. Dekker
voorwoord materiaal worden de geschiedenis en de dagelijkse praktijk van het ‘Gezin XXL’ geschetst. Positieve en negatieve ervaringen spelen hierin een rol. Daarnaast wordt de link met het nu gelegd en komen hedendaagse voorbeelden aan bod. Verder komen bekende Nederlanders aan het woord die afkomstig zijn uit grote gezinnen. Het krijgen van aandacht, maar ook de gezellige sfeer in zo’n vol huis komen in hun verhalen naar voren. Het is de eerste keer dat aan het fenomeen grote gezinnen een boek vol verhalen en beeldmateriaal is gewijd. Wij hopen hiermee het bestaande beeld over het leven in een groot gezin nader in te kleuren. Maar iedereen die het zelf heeft meegemaakt of het op dit moment beleeft, vult het ook in met de eigen verhalen over met zijn allen wonen, slapen en eten, over de wijze waarop in een groot gezin werd gekookt en gewassen, hoe elkaars kleding werd doorgedragen en hoe de vrije tijd werd ingevuld. Het plan om in Het Noordbrabants Museum een tentoonstelling te wijden aan het fenomeen ‘grote gezinnen’ dateert al van het midden van de jaren negentig van de vorige eeuw. Eindelijk is het ervan gekomen. Graag bedank ik op deze plaats onze conservator historische collecties Ad van Pinxteren die dit idee ten uitvoer bracht. Als nummer acht uit een gezin van tien mag hij gerust een ervaringsdeskundige worden genoemd. Een woord van dank richt ik eveneens aan Ad Rooms, journalist en voormalig adjunct-hoofdredacteur van dagblad BN/DeStem die de tekst voor deze publicatie schreef. En uiteraard bedank ik graag eenieder die zijn of haar herinneringen aan het opgroeien in een groot gezin met ons deelde of voorwerpen en beeldmateriaal ter beschikking stelde, waardoor het bijzondere fenomeen van het ‘Gezin XXL’ zowel in tentoonstelling als boekvorm kan worden belicht. Charles de Mooij Directeur Het Noordbrabants Museum
5 GEZIN XXL voorwoord
Er zijn veel zaken die van invloed zijn op de eigen identiteit. Een daarvan is de omvang van het gezin waaruit men afkomstig is. Je hoort het nog regelmatig zeggen: ‘maar ík kom dan ook uit een groot gezin!’ Daarmee lijkt de spreker aan te willen geven dat hij of zij wel het een en ander gewend is. Opgroeien in een gezin met veel kinderen is dan ook een bijzondere ervaring die voor een buitenstaander vaak moeilijk te begrijpen is. Maar tegelijkertijd is het voor diezelfde buitenstaander een fascinerend verschijnsel. Wanneer het fenomeen ‘grote gezinnen’ ter sprake komt, wordt al snel de opmerking gemaakt dat dit iets uit het verleden is. En dat het met het rooms-k atholieke geloof te maken heeft. Én dat je het vooral in Noord-Brabant en Limburg aantrof. ‘Ja, vijftig jaar geleden, tóen waren de gezinnen groot. Bij mij in de klas zat iemand en die had 23 broers en zussen’. Je probeert je er een voorstelling van te maken hoe dat ging in zo’n huishouden. En meestal lukt dat wel, want je was allemaal wel eens bij zo’n groot gezin thuis geweest of had erover horen vertellen. Het was dus tamelijk gewoon. Maar anno 2014 is dat toch wel anders. De gezinnen van nu bestaan over het algemeen uit een ouderpaar en twee tot hooguit vier kinderen. De omvang van de gezinnen is inderdaad al decennia lang aan het slinken. Toch komen er nog steeds grote gezinnen voor in Nederland. Maar de omstandigheden waaronder deze grote gezinnen met tien, veertien of wel zeventien kinderen tot stand komen, zijn anders. Het is niet meneer pastoor die langs komt en aangeeft dat er rond de eettafel nog plaats is voor meer kinderen. Hoewel het geloof nog steeds een factor van betekenis is, worden ook het ‘machtige gevoel’ van zwanger zijn of ‘er is altijd iemand op mijn verjaardag om voor mij te zingen’ genoemd als redenen om nóg een kind te willen. Over het schijnbaar achterhaalde fenomeen van het grote gezin gaat deze publicatie. In woord en met behulp van veel – ook particulier – beeld
geschiedenis
Lidmaatschapskaart van de RK Bond voor Groote Gezinnen Collectie familie Goossens (Sint-Oedenrode)
Medaille RK Bond voor Groote Gezinnen Limburgs Museum, Venlo Eind 1917 werd in Nijmegen de RK Bond voor Groote Gezinnen opgericht. De Bond bepleitte maatregelen in het belang van het grote gezin, zoals kinderbijslag, goedkope woonruimte en belastingverlaging. Ze ageerden met name tegen het neomalthusianisme dat geboortebeperking van belang vond voor het welzijn en de welvaart van het land.
Vooral het katholieke geloof drukte stempel op gezinsgrootte
Grote gezinnen zijn eigenlijk van alle tijden. Al in de zeventiende eeuw, als er in steden sprake is van het ontstaan van een burgercultuur, worden burgers door middel van beeldende kunst en literatuur gewezen op het belang van het gezin als basis voor een gezonde samenleving. De man zorgde dat er brood op de plank kwam en de vrouw voor huishouden en kinderen. Een groot deel van de samenleving had de kuisheid hoog in het vaandel staan. Niet voor niets werd de vrouw in de kunst regelmatig afgebeeld als het toonbeeld van zuiverheid. Schilderijen en andere kunstuitingen onderstreepten eveneens het belang en de hechtheid van gezinnen. Het was lang de normaalste zaak van de wereld dat generaties uit dezelfde familie dicht bij elkaar in de buurt gingen wonen. Opa’s en oma’s werden tot
geschiedenis
Beeldende kunst
7 GEZIN XXL
Verhalen over grote gezinnen, zowel heel positief als negatief, zijn er legio. Een half woord is soms voldoende voor uren gespreksstof. Veel Nederlanders groeiden op in een huishouden dat bestond uit acht kinderen of meer. Soms in een veelvoud daarvan en zelfs gezinnen van 24, 25 kinderen of meer kwamen voor. Maar nog meer mensen kennen de ervaringen, de anekdotes en alles wat daarbij hoorde, uit hun eigen omgeving en kunnen er dus over mee praten. En bepaald niet alleen in het katholieke zuiden, waar de kerk zoveel waarde hechtte aan de vruchtbaarheid en voortplanting en bovendien de macht bezat om de gelovigen aan die visie te onderwerpen. Grote gezinnen kwamen voor in het hele land. Zeker niet uitsluitend in katholieke gebieden, maar ook in de protestants-christelijke hoeken en in families waar niemand in God noch gebod geloofde. Veel onderzoeken naar de geschiedenis van de grote gezinnen, historisch cijfermateriaal en publicaties van deskundigen maken echter wel duidelijk dat vooral het katholieke geloof een duidelijk stempel
heeft gedrukt op het ontstaan van grote gezinnen. Het oprichten van de ‘Rooms Katholieke Bond voor Groote Gezinnen’ (1917-1968) is daar een ondubbelzinnig uitvloeisel van.
36
GEZIN XXL
geboorte en opgroeien
Kinderen worden verzorgd voordat ze naar school gaan Collectie familie J. Dekker De verzorging van en de aandacht voor de kinderen kwam gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw voor rekening van de moeder. Als die kwam te overlijden nam vaak de oudste nog thuis wonende dochter het zorgen over. Als vader – bij leven ondernemer – overleed, ‘deed’ de weduwe naast het gezin ook de zaak.
geboorte en opgroeien
Korte Onderrichtingen en Nuttige wenken voor gehuwden, vanaf 1910 Collectie familie Lucas (’s-Hertogenbosch) Bij het huwelijk werd behalve het Familieboekje dit boekje met ‘Nuttige wenken’ aan het bruidspaar uitgereikt. Opgesteld door een pastoor en een arts wordt erin verhaald over de ‘plichten der gehuwden’ (ook tegenover de kinderen), het doopsel, de zwangerschap en (na) de bevalling. Achterin zitten vijftien invulformulieren voor de beoogde kinderen uit het huwelijk.
37 GEZIN XXL
Twee familieboekjes Collectie families Bastiaans (Mill) Het Familieboekje dat bij het huwelijk aan het bruidspaar werd mee gegeven, bood ruimte voor de gegevens van vijftien kinderen. Als dit nog niet voldoende was, werd een tweede boekje in gebruik genomen, of werden de nieuwelingen er in de kantlijn bijgeschreven.
48 GEZIN XXL wonen en slapen
In Amsterdam wonen in 2014 zo rond de 5000 grote gezinnen met vijf of meer kinderen. De woningproblematiek is daar nu nog aan de orde en resulteerde nog maar een paar jaar geleden in notities en plannen om extra ruimte daarvoor te creëren. In de Zeeuwse gemeenten Reimerswaal en Tholen waren op dit gebied eveneens recent nog nieuwe initiatieven.
‘De noodwoning was zo laag, je kon met een vork door het plafond prikken’
In de armere families moest er desondanks in vroegere tijden heel creatief worden omgesprongen om met grote gezinnen te wonen en te leven in vaak kleinere woningen. Vaak ontbrak nog waterleiding, elektriciteit, een riolering en een fatsoenlijk toilet. De putjesschepper kwam regelmatig de afvalput waar het toilet op aangesloten was leeg maken, olielampen zorgden voor licht, de kachel brandde op kolen en hout.
49 GEZIN XXL wonen en slapen
Kinderen knielen voor het bed Collectie familie Lijdsman (’s-Gravenhage)
Schrift met werkroosters Collectie familie Scheifes (Etten-Leur) Om de zaken in een groot gezin goed draaiende te kunnen houden, werden ook de kinderen ingeschakeld en werden taken verdeeld. Om het overzicht te bewaren werd dit schriftelijk vastgelegd, evenals de bevinding of de taken naar behoren zijn uitÂgevoerd. Dit ging soms gepaard met belonen en straffen.
74
GEZIN XXL
kleding en wassen
Versteld broekje Collectie familie Meis (Vught)
Slapende moeder tijdens het sokken stoppen Collectie familie Arts (Venray) Omdat nieuwe kleding duur was en omdat men het gewoon was, werd kapotte kleding weer opgelapt voor hernieuwd gebruik, bijvoorbeeld door een jongere broer of zus. Tegen de tijd dat een kledingstuk echt stuk was of niemand meer paste, werden bruikbare onderdelen zoals knopen eraf geknipt voor hergebruik.
Uiteraard stonden er in de woningen op de meest uiteenlopende plekken schoenen, laarzen en klompen. Soms netjes in een rij in de gang of in de schuur. Tien kinderen, dan waren er minimaal 24 paar schoenen. Twaalf voor doordeweeks en twaalf voor zondags. Iemand uit een gezin met elf kinderen zei: ‘De neuzen van de schoenen werden soms weggeknipt, omdat ze te klein werden en er geen geld was voor nieuwe.’
75
kleding en wassen
‘De neuzen van de schoenen werden weggeknipt’
Door de week liepen velen op klompen. Een lid van een protestants gezin vertelde daarover: ‘Maar naar de kerk trok je toch je schoenen aan. Het gebeurde dat de ene helft van het gezin de ene zondag ter kerke ging, de helft de andere zondag en dat men elkaars schoeisel leende.’ In andere gezinnen was het bezit van schoeisel wat beter geregeld, blijkt uit dit verhaal. ‘Zelf ben ik de oudste van elf kinderen. Wat ik me vooral van vroeger herinner, is dat we alles in alle maten hadden. Tenminste, als het redelijk slijtvast was. Zo hadden we bijvoorbeeld regenlaarzen in iedere maat tussen 21 en 48. Die stonden apart in het tuinschuurtje. Had een vriendje of vriendinnetje dat op bezoek kwam, er een paar nodig dan was dat geen probleem. Kijk maar even in de schuur, werd dan gezegd. Er staat wel iets dat je aan kunt. Zo ging dat ook met schaatsen.’
GEZIN XXL
Een lid uit een gezin van dertien kinderen vertelde: ‘Als groot gezin werd je door sommigen automatisch gezien als arm en dom. Dat was gewoon zo. Arm omdat er geen geld was voor school. Je moest immers gaan werken om geld te verdienen, zo werd er gezegd. We droegen wel eens tweedehands kleding van Vincentius. Als ik daar vragen over kreeg, zei ik dat ik die van mijn tante uit Amerika had gekregen. Ja, je moest wel een beetje bijdehand zijn.’
78
GEZIN XXL
geschiedenis
porgy franssen ‘De muziek was wel het mooiste’
79
porgy franssen
In 1971 brachten ‘De Hollandse Franssen’ een elpee uit. Porgy (achterste rij, tweede van rechts) speelt blokfluit.
dat niet alle dertien kinderen met hun ouders aan één tafel konden. De jongste zes zaten in de keuken, de ouderen mochten in de kamer eten.’ Moeder k ookte elke dag en zorgde ook voor de voorraad voor de winter. ‘Onze kelder stond dan boordevol, zodat we niets te kort kwamen.’ Verjaardagen werden niet per definitie gevierd. ‘Als je niet zelf vertelde dat je jarig was, dan werd dat vergeten.’ Sinterklaas en Kerstmis waren wel feesten waar in huize Franssen veel aandacht aan werd besteed. Porgy Franssen: ‘Pater Leopold Verhagen was een huisvriend van onze familie. We verzorgden met ons hele gezin de muziek tijdens de nachtmis in de Paterskerk.’ Hij kijkt met genoegen terug op de vele muzikale optredens die het gezin verzorgde. ‘Soms wel twee keer per week.’ Vijf keer waren ze op televisie te gast in het kinderprogramma ‘Stuif es in’. En één keer wonnen ze zelfs de gouden stuiver. In 2012 was er nog een optreden bij de viering van de negentigste verjaardag van moeder Franssen. Ter gelegenheid daarvan verscheen het boek ‘Chaos in het Paradijs’ over de familie met talrijke herinneringen van vroegere jaren.
GEZIN XXL
Acteur/regisseur Porgy Franssen hoeft niet lang na te denken over de vraag naar de mooiste herinneringen uit zijn jeugd. ‘Muziek’, zegt hij onmiddellijk. Hij groeide met tweelingzus Bess op in een gezin van dertien kinderen in Eindhoven. Aanvankelijk waren het er zelfs veertien, maar één van de meisjes overleed al in 1951. Het hele gezin maakte muziek. Moeder was zanglerares en ze t raden regelmatig met zijn allen op onder de naam ‘De Hollandse Franssen’. Porgy Franssen koos later voor de toneelschool en vierde in zijn vak grote successen. In 1991 won hij het Gouden Kalf voor beste acteur in ‘Bij nader inzien’ en hij ontving later de Mary Dresselhuysprijs voor zijn hele oeuvre. ‘Moeder was bij ons thuis altijd de generaal. Zo werd ze ook genoemd’, aldus Porgy Franssen. De familie woonde aanvankelijk in een behoorlijk groot huurhuis in de Brabantse Lichtstad, waar het desondanks wel passen en meten was. Zijn vader was bedrijfsarts, had dus een behoorlijk salaris en de forse kinderbijslag zorgde voor de rest van de inkomsten. ‘Later was het mogelijk om er wat verderop in de straat een huis bij te kopen. Daar konden de lastposten dan worden ondergebracht’, grapt de acteur, die tegenwoordig in Amsterdam woont. Hij herinnert zich nog
grote gezinnen nu
Als mensen praten over grote gezinnen gaan de verhalen in de meeste gevallen over vroeger. Over de tijden van het rijke roomse leven bijvoorbeeld, al waren de grote huishoudens zeker niet alleen geloofsgebonden. Het aantal grote gezinnen is de laatste decennia weliswaar drastisch teruggelopen, maar ze bestaan nog steeds en er zijn ook nu nog organisaties die de belangen van deze gezinnen behartigen. Ze hebben wel heel andere doelstellingen dan hun voorgangers in een verder verleden en ze manifesteren zich nu vooral via websites en weblogs op het internet. Specifieke cijfers over aantallen grote gezinnen en
hun kroost in de huidige tijd zijn niet of nauwelijks voorhanden. Speurtochten in de digitale wereld en onderzoeken die hebben plaats gevonden, maken duidelijk dat de laatste jaren al sprake is van een groot gezin als dat bestaat uit vier kinderen of meer. De huidige maatschappij is toch vooral ingericht op kleinere gezinnen met tweeverdieners. Sinds de tweede helft van de twintigste eeuw is een ouderpaar met twee kinderen geleidelijk de norm g eworden. Uit CBS-cijfers blijkt dat ongeveer de helft van de vrouwen die in 1935 zijn geboren nog gemiddeld drie of meer kinderen ter wereld brachten. Tien jaar later is dat aantal teruggelopen naar een kwart van de vrouwen. Ontkerkelijking, individualisering en emancipatie
grote gezinnen nu
Grote gezinnen? Ze bestaan nog steeds!
97 GEZIN XXL
Tussen 1996 en 2002 fotografeerde Annie van Gemert (1958) grote gezinnen in Nederland en Vlaanderen. Gezinnen met acht of meer kinderen van één ouderpaar, in de stad en op het platteland, en variërend in geloofsachtergrond. De resultaten hiervan, foto’s in zwart-wit, zijn vastgelegd in de publicatie Kinderrijk. Grote gezinnen in Nederland en Vlaanderen. In het kader van het project Gezin XXL kreeg Van Gemert van Het Noordbrabants Museum opdracht het grote gezin van het huidige tijdsgewricht te fotograferen; dit keer in kleur. De afbeeldingen in dit hoofdstuk zijn allemaal van de hand van Annie van Gemert en vormen de neerslag van de twee fotoprojecten. Van één van de gezinnen uit de zwart-wit serie heeft een kind nu zelf ook een groot gezin (pp 102-103). © Annie van Gemert
colofon Gezin XXL verschijnt ter gelegenheid van de gelijknamige
© 2014 WBOOKS / Het Noordbrabants Museum /
tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum,
Ad Rooms
van 21 juni t/m 21 september 2014
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Uitgave
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt,
WBOOKS, Zwolle
in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,
info@wbooks.com
mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige
www.wbooks.com
andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke
i.s.m.
toestemming van de uitgever.
mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
112 GEZIN XXL colofon
Het Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch info@hnbm.nl
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met
www.hetnoordbrabantsmuseum.nl
betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen
Tekst
zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich
Ad Rooms
alsnog tot de uitgever wenden.
Beeldredactie en bijschriften
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij
Ad van Pinxteren, Het Noordbrabants Museum,
een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met
’s-Hertogenbosch
Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2014.
Vormgeving Riesenkind, ’s-Hertogenbosch
ISBN 978 94 625 8030 5 NUR 686, 694
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland Een huishouden met vier of vijf kinderen beschouwen we tegen woordig al als een groot gezin. Gedurende de vorige eeuw golden andere maatstaven. Ouders met acht kinderen of meer waren geen uitzondering. Er kwamen zelfs gezinnen voor waar het kinder aantal de twintig passeerde. Dit boek geeft een beeld van de geschiedenis van grote families, maar vooral geeft het op een indrukwekkende manier inzicht in hoe kinderen hun jeugd in een kinderrijk gezin beleefden. De ver halen die zijn opgetekend zijn afkomstig van ervaringsdeskundigen. Hoe groeiden ze op, wat kwam er op tafel, hoe beleefden ze de feestdagen en hoe werden de slaapplekken verdeeld? Het boek schetst ook een beeld over de huidige situatie en kijkt bovendien nog even in de toekomst.
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland www.wbooks.com | www.hetnoordbrabantsmuseum.nl
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland Een huishouden met vier of vijf kinderen beschouwen we tegen woordig al als een groot gezin. Gedurende de vorige eeuw golden andere maatstaven. Ouders met acht kinderen of meer waren geen uitzondering. Er kwamen zelfs gezinnen voor waar het kinder aantal de twintig passeerde. Dit boek geeft een beeld van de geschiedenis van grote families, maar vooral geeft het op een indrukwekkende manier inzicht in hoe kinderen hun jeugd in een kinderrijk gezin beleefden. De ver halen die zijn opgetekend zijn afkomstig van ervaringsdeskundigen. Hoe groeiden ze op, wat kwam er op tafel, hoe beleefden ze de feestdagen en hoe werden de slaapplekken verdeeld? Het boek schetst ook een beeld over de huidige situatie en kijkt bovendien nog even in de toekomst.
Ad Rooms
Het grote gezin in Nederland www.wbooks.com | www.hetnoordbrabantsmuseum.nl