A m ster dam se Grac h te n tu i n e n
Van de rijke Gouden Eeuw met zijn koopmannen, tulpengekte en verzamelaars van exotische planten en rariteiten tot aan onze tijd: vier eeuwen tuingeschiedenis in een notendop worden in dit boekje beschreven. Schitterende foto’s van de grachtentuinen in alle seizoenen illustreren de verschillende onderwerpen. Slechts twee weekenden per jaar heeft men de kans kennis te maken met deze verborgen groene wereld, tijdens de Amsterdamse Tulpen Dagen in april en tijdens de Open Tuinen Dagen in juni. Een aantal tuinen is het hele jaar geopend voor het publiek. Na lezing van dit boekje wilt u niets liever dan zo snel mogelijk ontdekken of deze weelderige groene wereld werkelijk zo wonderschoon is.
Museum Van Loon
H e t ve r bo r g e n g r o e n va n de sta d
Wat ligt er verborgen achter de eeuwenoude patriciĂŤrshuizen aan de Amsterdamse grachten?
Amsterdamse Grachtentuinen
Het v erb orge n groen van d e stad
1
A m s t e rd a mse G r a c h t e ntuinen
H e t v e rb o rg e n g r o e n va n d e s ta d Sas ki a Alb re ch t To n ko G re ve r
4
vo or w o o r d
In 2013 vierde Amsterdam het bestaan van 400 jaar grachtengordel. Hier zijn al uiteenlopende boeken over verschenen, zowel over het ontstaan als over de verschillende bewoners van de grachten. Het is verheugend dat er nu ook een boek verschijnt over vier eeuwen tuingeschiedenis van haar grachtenpanden. De stad Amsterdam staat in deze vier eeuwen internationaal bekend om haar tolerante en gastvrije karakter. Deze gastvrijheid kom je op allerlei terreinen tegen en is onafhankelijk ten aanzien van de persoon. Het past dan ook bij de geschiedenis van onze stad om de verborgen en doorgaans exclusieve tuinen voor iedere bezoeker te ontsluiten. Zowel de Amsterdamse Tulpen Dagen in april als de Open Tuinen Dagen in juni zijn een unieke gelegenheid om kennis te maken met deze groene wereld. Een aantal tuinen is zelfs het hele jaar geopend voor het publiek. De betekenis van beide evenementen is voor mij dan ook breder dan alleen de openstelling voor de tuinliefhebbers. Ik nodig iedere bezoeker van deze dagen uit om door de tuinen te lopen met in het achterhoofd de open en gastvrije geschiedenis van onze stad. Ook de tuin van de ambtswoning van de burgemeester wordt jaarlijks opengesteld. Sinds 1927 woont de burgemeester van Amsterdam aan de Herengracht. Vele burgermeesters en hun gezinnen zijn mij dan ook voorgegaan. Talloze binnen- en buitenlandse gasten, ambtenaren, politici en Amsterdammers hebben door deze tuin gelopen tijdens of na afloop van bijeenkomsten op heugelijke en minder heugelijke momenten in de geschiedenis van onze stad. Toch is de functie van deze tuin geen statisch gegeven, de tuin van de burgemeester heeft zijn eigen seizoenen. Dat geldt ook voor mij en mijn gezin. In de weken die volgen op de Open Tuinen Dagen verandert de tuin een beetje van siertuin naar speeltuin, met de kenmerken die een tuin voor ieder kind moet hebben: een speelplek met allerlei spannende hoekjes waar jeugdherinneringen ontstaan en worden bewaard. Tot slot nog dit: wij zijn allemaal schatplichtig aan de inwoners die deze tuinen belangeloos openstellen en met toewijding onderhouden. Door de eeuwen heen. Mr. E.E. van der Laan Burgemeester van Amsterdam
He t ve rborg e n g roe n van de stad
6
inhoud
Vo o r wo ord Burge me e s t e r van Amsterdam De l o kr oe p van he t ve rborgen groen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
De grachtentuin in het begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Geometrische figuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Navolging en verdwazing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Tulpomanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Symmetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 In de schaduw van de bomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
De g r a cht e nt uin is e e n kind van de geschieden is
�������
31
Nieuwe wegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Een spiegelend vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Exotische planten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Verfraaiing en ornamenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Zonnewijzers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Snoeivormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
De m u seumt uine n aan de Amsterdamse grachten
�������
49
Museum Van Loon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Bijbels Museum in de Cromhout huizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Huis Marseille stichting voor fotografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 FOAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Museum Willet-Holthuysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Museum Het Grachtenhuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Museum Geelvinck Hinlopen Huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Tassenmuseum Hendrikje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Hermitage aan de Amstel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Co l o f o n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
He t ve rborg e n g roe n van de stad
72
7
8
Ams te rd amse Grachte ntuine n
De lok roep va n het v erborg en g roen Wie ooit als kind het boek ‘De geheime tuin’ van F.H. Burnett heeft gelezen, herkent misschien de aantrekkingskracht die uitgaat van een gesloten muur en het onstuitbare verlangen te zien wat er achter zo’n muur verborgen ligt. Ook de vrolijke situaties die daarmee gepaard gaan, zijn dan bekend terrein. Weinig nodigt immers zo uit tot roekeloos gedrag als een hoge muur waar sappig groen overheen steekt. Wie bungelend aan zo’n muur of met zijn wangen klem tussen de planken van een houten schutting wordt aangetroffen, wekt in het gunstigste geval de indruk een zonderling te zijn op zoek naar het verloren paradijs. Toch is het moeilijk een volgende keer weerstand te bieden en de ontdekking van een groene oase aan de andere kant van de muur, is een vreedzame verovering die je jarenlang bijblijft. Overigens is het woord paradijs afgeleid van het Oud-Perzische woord pairidaeza wat ‘omheining’ of ‘ommuurde tuin’ betekent. En zo vallen verlangens en betekenissen hier wonderschoon samen. Aan Amsterdams luisterrijke grachten vermoedt de nieuwsgierige wandelaar een intrigerende wereld van groene rust achter de strenge gevels, maar één ding is zeker, balanceren op muren of schuttingen is er niet bij: de huizenblokken zijn aan alle kanten hermetisch gesloten. De enigen die al eeuwenlang van het verborgen groen kunnen genieten zijn de grachtenbewoners, althans, zo was dat altijd. Sinds een groot aantal jaren worden de grachtentuinen beperkt voor het publiek opengesteld. Dit initiatief ooit gestart door een paar ondernemende dames, is inmiddels uitgegroeid tot een zeer bekend evenement. Elk jaar in het derde weekend van juni kan de liefhebber zijn hart ophalen als zo’n dertig ‘geheime’ tuinen inzicht geven in vier eeuwen tuingeschiedenis. Daar zijn formele historische tuinen bij met parterres de broderie, romantische particuliere tuinen met weelderige beplantingen en onder architectuur aangelegde kantoortuinen met een representatief doel. Maar alle tuinen hebben als gemeenschappelijk kenmerk
De lokroe p van he t ve rborg e n g ro en
9
co lo f o n
Uitgave WBOOKS, Zwolle / Museum Van Loon, Amsterdam info@wbooks.com / info@museumvanloon.nl Auteurs: Saskia Albrecht en Tonko Grever Grafisch ontwerp: Maarten Evenhuis Geheel herziene uitgave 2014 1e druk 2005 Fotografische verantwoording Cris Toalo Olivares: omslag, 6, 16-17, 24-25, 26, 34-35, 36-37, 39, 40, 43, 45, 53, 56-57, 59, 65, 66-67, 70-71 Tom Elst: 4, 19, 21, 23, 29, 44, 46-47, 60 Peter Kooijman: 8, 30 John Marshall: 12-13 Bas Brummans: 48 Lonneke Stulen: 63 Rijksmuseum: 10, 22 Museum Van Loon: 27
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Š 2014 WBOOKS, Zwolle / Museum Van Loon, Amsterdam ISBN 9789462580138 NUR 425, 693
Museum Van Loon Keizersgracht 672 1017 ET Amsterdam tel +31(0)20.6245255 www.museumvanloon.nl
A m ster dam se Grac h te n tu i n e n
Van de rijke Gouden Eeuw met zijn koopmannen, tulpengekte en verzamelaars van exotische planten en rariteiten tot aan onze tijd: vier eeuwen tuingeschiedenis in een notendop worden in dit boekje beschreven. Schitterende foto’s van de grachtentuinen in alle seizoenen illustreren de verschillende onderwerpen. Slechts twee weekenden per jaar heeft men de kans kennis te maken met deze verborgen groene wereld, tijdens de Amsterdamse Tulpen Dagen in april en tijdens de Open Tuinen Dagen in juni. Een aantal tuinen is het hele jaar geopend voor het publiek. Na lezing van dit boekje wilt u niets liever dan zo snel mogelijk ontdekken of deze weelderige groene wereld werkelijk zo wonderschoon is.
Museum Van Loon
H e t ve r bo r g e n g r o e n va n de sta d
Wat ligt er verborgen achter de eeuwenoude patriciĂŤrshuizen aan de Amsterdamse grachten?
Amsterdamse Grachtentuinen
Het v erb orge n groen van d e stad