40 45
40 45
telt dit boek het beeldverhaal van Den Haag in de Tweede Wereldoorlog. De Residentie kreeg het in de oorlog zwaar te verduren. Bominslagen, op huizen-
Den Haag
Aan de hand van zo’n 125, vaak nog niet eerder gepubliceerde foto’s, ver-
Den Haag
Den Haag 40-45 vertelt het verhaal van een stad in oorlogstijd
40 45
blokken neergestorte v-1’s en v-2’s, het bombardement van het Bezuidenhout talloze bunkers en antitankversperringen voor de aanleg van de Atlantikwall maakten het uiterlijk van de stad op vele plekken bijna onherkenbaar. De Hagenaars zelf leden niet minder onder de oorlogsomstandigheden, zoals door de gedwongen evacuatie van zo’n 125.000 inwoners uit het kustgebied en het wegvoeren van meer dan 10.000 joden naar de Poolse vernietigingskampen. De Hongerwinter sloeg ongenadig toe en maakte talloze slachtoffers. De langverwachte bevrijding vormt het slotakkoord van dit indruk-
MAARTEN VAN DOORN
en het Korte Voorhout, de afbraak van honderden gebouwen en de bouw van
wekkende fotoboek van de vijf oorlogsjaren in de Hofstad.
Maarten van Doorn, historicus, was als onderzoeker verbonden aan het Haags Gemeentearchief.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
MAARTEN VAN DOORN in samenwerking met het haags gemeentearchief
WWW.WBOOKS.COM
vv
Den Haag
40 45
maarten van doorn
wbooks in samenwerking met
Haags Gemeentearchief
i n h o u d
3
Inleiding
mobilisatie
4
d e m e i dag e n va n 1940
10
soldaten op scheveningen
20
veranderingen in het stadsbeeld vervoer nsb
42
amusement en sport
52
60
atlantikwall
66
illegaliteit, verzet en protest bommen op de stad
78 88
dolle dinsdag
94
honger en kou
98
bevrijding
aftocht en berechting
Colofon
2
26 34
joden
40
Inhoud 45 Den Haag
112
122 128
i n l e i d i n g
Oorlog? Oorlog was iets dat de meeste Nederlanders niet of nauwelijks kenden. Ja, sommigen hadden in ‘ons Indië’ meegevochten met generaal Van Heutsz tegen de Atjehers of, zoals de latere minister-president Colijn, op Lombok. Maar dat was alweer meer dan dertig jaar geleden. En de Eerste Wereld oorlog kenden de meeste landgenoten alleen uit de krant, ook al hadden er gevechten plaatsgevonden net ten zuiden van ons land, in België, en hadden duizenden en nog eens duizenden Belgen hun toevlucht in ons land gezocht. Maar èchte oorlog in ons eigen land, in Den Haag zelf? Nee, dat was een onbekend verschijnsel. En dat zou voor een deel de houding van de Hagenaars in de Tweede Wereldoorlog bepalen, ten goede en ten kwade. Binnen het geschiedverhaal van de Tweede Wereldoorlog in ons land neemt Den Haag een aparte, prominente plaats in, een plaats die voor velen nog altijd een verrassende, want onbekende is. Het was aan het begin van de oorlog natuurlijk nog altijd de regeringsstad, ook al was de wettige regering naar Londen uitgeweken. Maar nu had het Duitse bestuur zich in de regeringsgebouwen gevestigd onder leiding van Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. Dat was een van de redenen dat de Duitsers hier strenger optraden dan elders in het land en meer dan elders erop gebrand waren verzetsgroepen op te sporen en onschadelijk te maken. De ligging van Den Haag aan de kust en de haven van Scheve ningen gaven de bezetter een goede reden om een mogelijke aanval in de vorm van een invasie te kunnen weerstaan of beter nog af te slaan. De kuststrook moest in het kader van de aanleg van de Atlantikwall omgevormd worden tot een onneembare vesting met bunkers in de duinen, antitank grachten in het achterland en versperringen op het strand. Het gevolg hiervan was dat delen van de stad ontruimd m oesten
worden en zelfs afgebroken werden om plaats te maken voor verdedigingswerken. Maar liefst een kwart van de Haagse bevolking moest ergens anders onderdak zien te vinden en veel van het beroemde Haagse groen, zoals het Haagse Bos, werd omgeploegd voor de aanleg van een antitankgracht. De schade bedroeg meer dan drieduizend afgebroken woningen en ruim 2.500 zwaar beschadigde en daarbovenop nog de drie kerken, twee ziekenhuizen, zeven scholen en honderden bedrijfsgebouwen. Een ander deel van de bevolking, de Haagse joden, die de op een na grootste joodse gemeenschap van ons land vormden, werd tegelijkertijd afgevoerd naar Westerbork en de vernietigingskampen in Polen. Slechts een uiterst klein aantal van hen keerde na de oorlog naar Den Haag terug. Dan had de stad nog te kampen met bommen die her en der in woonwijken terecht kwamen. Vooral tegen het einde van de oorlog toen de Duitsers hun Vergeltungswaffen (V-1 en V-2) inzetten tegen Engeland, kwam het te vaak voor dat deze vliegende bommen en raketten na hun lancering al snel neerstortten en talloze slachtoffers maakten. De poging van de Engelse luchtmacht om de lanceerinrichtingen uit te schakelen resulteerde in het vergissingsbombardement op het Bezuidenhout op 3 maart 1945, waarbij een 500-tal doden vielen en een groot deel van de wijk afbrandde. Het gebeurde ook nog eens midden in de verschrikkelijke Hongerwinter, toen de jacht op eten en brandstof tot de belangrijkste dagelijkse bezigheden behoorden. Meer dan tweeduizend Hagenaars stierven aan de gevolgen van ondervoeding. Zo bezien – en er is nog veel meer – voldoet Den Haag zeker niet aan het beeld van een gemiddelde Nederlandse stad in oorlogstijd en kan het zich scharen in de allesbehalve trotse rij van Rotterdam, Arnhem, Nijmegen, Venlo en andere zwaar getroffen steden.
40
Inleiding 45 Den Haag
3
40 45
Mobilisatie De politieke situatie in Europa was in de zomer van 1939 gespannen. Wat zou de volgende stap van Hitler zijn na de annexatie van Bohemen en Moravië in maart? Men hoefde niet lang te wachten. Op 1 september viel het Duitse leger Polen binnen waarop Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog verklaarden. Geen dag zonder de krant Op momenten dat het spannend werd op het wereldtoneel, zoals bij het uitbreken van oorlog, konden mensen voor het laatste nieuws vaak terecht bij de redactie burelen van dagbladen. Daar werden met bulletins, in gedrukte vorm of met de hand geschreven, de belangrijkste gebeurtenissen kort samengevat en aangeplakt aan de voorgevel. Dagblad De Nieuwsbron, een van de belangrijkste Haagse kranten van toen, versloeg op 3 september 1939 het nieuws van de net uitgebroken oorlog tussen Duitsland en Polen, de daarop volgende oorlogsverklaring van Frankrijk en Engeland en het Duitse bombardement op Warschau met pamfletten op zijn gebouw op de hoek van de Conradkade en de Laan van Meerdervoort. Het nieuws trok veel aandacht; politieagenten houden een oogje in het zeil.
Al eerder, eind augustus, had ons land de mobilisatie uitgeroepen in verband met de gespannen toestand. Als er o orlog zou uitbreken was ons leger tenminste paraat. Bovendien was ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie in gereedheid gebracht. De vijand zou het wel uit zijn hoofd laten ons land aan te vallen, dachten velen. Slechts weinigen waren echter werkelijk goed op de hoogte van de ware sterkte van de landsverdediging: deze was niet echt geschikt om een modern en getraind leger als dat van onze oosterbuur tegen te houden. Maar de hoop dat ons land zijn neutraliteit evenals in de Eerste Wereldoorlog kon handhaven, was bij iedereen aanwezig, ook al leefde er bij velen twijfel of Duitsland bij het uitbreken van een oorlog tegen Frankrijk ook nu weer ons land links zou laten liggen. Acht maanden duurde deze situatie, van september 1939 tot mei 1940. Toen werd ons land ruw wakker geschud.
Haags Gemeentearchief – L.H. Zieck
40
Mobilisatie 45 Den Haag
5
Verduisteringsmaatregelen Een van de eerste maatregelen die de Duitsers namen was het verduisteren van woningen. Er mocht ’s avonds en ’s nachts geen straaltje licht uit de huizen komen. Ook de straatverlichting werd uitgeschakeld, hoewel er geëxperimenteerd werd met lampen die blauw licht gaven dat onzichtbaar was voor overvliegende vliegtuigen. Auto’s en fietsen kregen koplampen met een kleine, smalle lichtspleet. Het was dan ook geen wonder dat er nogal wat ongelukken gebeurden, en dat mensen in het pikkedonker verdwaalden. Het aanbrengen van huisnummers in witte verf aan de straatkant kwam goed van pas. Ook lantaarnpalen kregen vaak twee of drie witte horizontale strepen. Hier wordt op de huizen aan de Obrechtstraat het huisnummer geschilderd in een duidelijk leesbaar formaat. Haags Gemeentearchief/ANP/Polygoon
Demobilisatie Na de capitulatie van het Nederlandse leger volgde de demobilisatie van de militairen. Het was de bedoeling dat de legereenheden terugkeerden naar waar zij voor de oorlog gelegerd waren, voor zover dat mogelijk was. Daar moesten ze hun wapens en munitie inleveren, waarna deze werden verzameld en aan de Duitsers overgedragen. Voor de in Den Haag gestationeerde troepen was het Binnenhof een van de verzamelplekken. Of die wapens netjes en verzorgd werden ingeleverd, zoals door generaal Winkelman was bevolen, is maar de vraag. Het achter houden van geweren en pistolen gebeurde daarentegen weinig, uit angst voor mogelijke Duitse represailles. Het beeld van de mannen in burger op de foto, die de duiven voeren bij de berg geweren, zorgt wel voor een schril contrast. Haags Gemeentearchief/Spaarnestad Photo - Het Leven
18
40
De meidagen van 1940 45 Den Haag
40
De meidagen van 1940 45 Den Haag
19
Het laatste seizoen Het badseizoen van 1941 zou het laatste van de oorlog worden. Vanaf de lente van 1942 was het strand tot verboden gebied verklaard. Alsof ze dit voorvoelden, genoten de Hagenaars die zomer uitbundig van het mooie weer. Juli 1941 was een van de
24
40
Soldaten op Scheveningen 45 Den Haag
warmste julimaanden van de vorige eeuw. De zomer kende maar liefst twee hittegolven: van 17 tot 26 juni en van 6 tot 14 juli. Haags Historisch Museum – Wim Berssenbrugge Beeldbank WO2/NIOD – A. Hustinx
40
Soldaten op Scheveningen 45 Den Haag
25
40 45
Veranderingen in het stadsbeeld Hagenaars waren wel gewend aan mensen in uniform op straat. De stad had immers een garnizoen. De garderegimenten van de grenadiers en jagers waren er gelegerd, evenals de huzaren en de artillerie. Kazernes waren er volop in Den Haag, maar het waren wél Nederlandse soldaten die er huisden. Dat veranderde toen ons land capituleerde en de Duitsers de macht overnamen. Er kwamen Duitse soldaten, in Duitse uniformen en met Duits legermaterieel. Bovendien grepen de Duitsers elke gelegenheid aan om in paradepas door de straten te marcheren. Overal wegwijzers Wat ook veranderde in het straatbeeld waren de wegwijzers die de Duitsers overal neerzetten, zoals hier op het Buitenhof. Na de capitulatie vestigde het opperbevel van de Duitse troepen in ons land zich in Den Haag met aan het hoofd General der Flieger F.C. Christiansen. Allerlei afdelingen, zoals ziekenhuizen, de Wehrmachtkommandantur, Rüstungsinspektion, tankstations van de Wehrmacht en nog veel meer instellingen met vaak onbegrijpelijke afkortingen, hadden hier hun stek. Maar hoe je er moest komen was een andere zaak. En daarvoor dienden die wegwijzers. Let ook weer op de verduisteringsstrepen op de (lantaarn)paal.
Vervolgens kwamen er voor die militairen Duitstalige wegwijzers en voor ons Nederlanders verduisteringsmaatregelen, zoals witte strepen op lantaarnpalen zodat je er in het duister niet tegenop liep, want zij brandden ’s nachts niet meer. Op de reclamezuilen en aanplakborden kwamen belangrijke mededelingen in het Duits en Nederlands en affiches van nationaalsocialistische instellingen als de Winterhulp, de Nederlandsche Volks Dienst of het Nederlandsche Arbeidsfront. Propaganda was een belangrijk onderdeel van de Duitse poging de Nederlanders voor hun zaak te winnen. De ‘vervuiling’ van het straatbeeld, zoals velen die propaganda zagen, werkte niet of nauwelijks.
Haags Gemeentearchief/Dienst Stedelijke Ontwikkeling
40
Veranderingen in het stadsbeeld 45 Den Haag
27
Ander leesvoer
Paraderen in de stad
pagina 28-29
Op het Buitenhof stond een kiosk waar men kranten, tijdschriften en boeken verkocht. In de oorlog veranderde het aanbod. Engelse kranten waren natuurlijk niet meer verkrijgbaar, maar wel volop Duitse. Ook het aanbod aan modebladen, zoals de Wiener Frauenzeitung en een Nederlands tijdschrift met patronen voor ‘winterkleeding’, was heel behoorlijk. Duidelijk zichtbaar staat het blad De Gil klaar voor verkoop. Het is het twaalfde nummer van dit krantje uit augustus 1944 dat weliswaar met Duitse goedkeuring verscheen, maar dat uitblonk in berichten en artikelen waarin bijvoorbeeld de NSB belachelijk werd gemaakt of waarin een van de medewerkers, zogenaamd verontwaardigd, schreef over het uitblijven van de invasie in ons land. De bekendste medewerker was Willem van den Hout, die na de oorlog als Willy van der Heide succes had met zijn Bob Evers-boeken. Haags Gemeentearchief/Stichting Nederlands Fotomuseum – Menno Huizinga
30
40
Veranderingen in het stadsbeeld 45 Den Haag
Op 15 maart 1941 vierde de Duitse Wehrmacht ‘heldengedenkdag’ ter ere van de soldaten die in de oorlog waren gesneuveld. Begonnen werd met een parade op het Binnenhof en een toespraak van de bevelhebber van de Wehrmacht, generaal Christiansen. Daarna marcheerden de troepen via het Plein en de Hofweg naar het Buitenhof waar zij in paradepas en met muzikale begeleiding aan rijkscommissaris Seyss-Inquart en generaal Christiansen voorbijtrokken. Deze twee heren vertrokken daarna met hun gevolg naar de Algemene Begraafplaats waar zij kransen legden bij de graven van de in Nederland gesneuvelde Duitse soldaten. Haags Gemeentearchief/ANP/Polygoon – Meyer
v-actie Nadat de Duitsers in juni 1941 de Sovjet Unie waren binnengevallen lanceerden ze in ons land een enorm propagandaoffensief. Overal in Den Haag verschenen grote affiches en spandoeken met daarop een grote, vette letter V. Die stond voor Victorie, want ‘Duitschland wint voor Europa op alle fronten’, zoals de leus luidde. Hij was ook bedoeld als antwoord op Churchills bekende V-teken. Hagenaars die het niet eens waren met de Duitse leus, veranderden het V-teken nogal eens in een W, die natuurlijk stond voor Wilhelmina, vaak geflankeerd door de letters OZO: Oranje Zal Overwinnen. Hier zien we een spandoek op het Valkenbosplein, links rijdt een tram van lijn 7.
Etalagevervuiling Bloemist Nagel van bloemenwinkel Duinroos aan de Laan van Meerdervoort bij de Appelstraat had zijn etalageruit ‘versierd’ met V-tekens en bovendien de wolfsangel, het symbool van de NSB, eraan toegevoegd. De winkelier, onmiskenbaar een NSB’er, moet wel een onwankelbaar vertrouwen in de toekomst hebben gehad, omdat het tot dan toe – we spreken van de zomer van 1941 – de Duitsers nog steeds geweldig meezat. Hun opmars in Rusland verliep immers nog altijd voorspoedig. Alleen Engeland hadden ze nog niet op de knieën gekregen. Haags Gemeentearchief/Dienst Stedelijke Ontwikkeling
Haags Gemeentearchief/Dienst Stedelijke Ontwikkeling
40
Veranderingen in het stadsbeeld 45 Den Haag
31
36
40
Vervoer 45 Den Haag
Rijden op gas Vanaf de herfst van 1939 werd voor allerlei zaken, zoals suiker en erwten, een distributiesysteem ingesteld; ze gingen ‘op de bon’. Na de meidagen van 1940 nam het aantal artikelen dat op de bon ging fors toe: brood, bloem, koffie, thee, boter, rijst, textiel en steeds meer. Een van de eerste producten die door de oorlogsomstandigheden zelfs buiten de distributie vielen was benzine. Deze brandstof was alleen beschikbaar voor Duitse instanties. Naarstig zocht men naar andere mogelijkheden om motorvoertuigen rijklaar te maken, bijvoorbeeld door een auto op gas te laten rijden dat in een zak op het dak verzameld werd. Beeldbank WO2/NIOD – A. Hustinx
Rijden met de houtgasgenerator In Den Haag reden de stadsbussen van de HTM wegens de schaarste aan benzine op gas dat in een houtgasgenerator werd geproduceerd. We zien de bus hier op de Prinsegracht hoek Lange Beestenmarkt. Haags Gemeentearchief – H.A.W. Douwes
40
Vervoer 45 Den Haag
37
o o k
i n
40 45
40 45
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets-
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
Harry Romijn (rhc Groninger Archieven)
eiland op zijn naam staan.
eiland op zijn naam staan.
Als freelance journalist heeft Wim van
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
centrum Groningen), Michael Hermse en
wordt in die leemte voorzien.
hij meerdere boeken over de stad en het
hij meerdere boeken over de stad en het
Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek
hij meerdere boeken over de stad en het
en historicus Martin Hillenga.
eiland op zijn naam staan.
Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983
Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.
werkzaam als provinciaal historicus. Tal
Gelderland en Arnhem vormen een
Leiden
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT
in beeld.
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
40 45
40 45
Leiden
Als freelance journalist heeft Wim van
Als freelance journalist heeft Wim van
Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.
weer op te pakken.
bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten
en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Leeuwarden
was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
heden vast te leggen.
Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder
40 45
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
GERK KOOPMANS | LEENDERT PLAISIER
Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder
grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten,
nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig-
MARTIN HILLENGA E . A .
die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Leeuwarden
waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en
40 45
Groningen
en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast
die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel
zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet
de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.
schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’
De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie
Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto-
nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma
oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde,
Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.
Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als
oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de
40 45
Groningen
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
MICHIEL A GERDING . W . GERDING
weer op te pakken. Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
40 45
Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte
Drenthe
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
40 45
Drenthe
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
WIM VAN WIJK
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
40 45
40 45
Dordrecht
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
40 45
Dordrecht
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
weer op te pakken.
Delft
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
trudy van wees
het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,
ingrid d . jacobs
De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer. Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en
40 45
40 45 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Delft
gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.
r e e k s
40 45
Arnhem
September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Arnhem
Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog
d e z e
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Als freelance journalist heeft Wim van
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft
hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.
van publicaties staan op zijn naam. In
zwaartepunt in haar werk en onderzoek.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik
1985 verscheen van zijn hand een lesbrief verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.
Somers en René Kok, beiden als historici verbonden
over de oorlog in Drenthe die nog steeds
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
hier en daar in het onderwijs wordt gebruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze
aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
genocidestudies.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
een opvolger met dit boek. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
ingrid d . jacobs
MICHIEL A.W. GERDING
WIM VAN WIJK
trudy van wees WWW.WBOOKS.COM
www.wbooks.com
MARTIN HILLENGA E . A .
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT
GERK KOOPMANS | LEENDERT PLAISIER WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
vv
Ingrid D. Jacobs
40 45
40 45
Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan
de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte
teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie.
Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste
rijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.
Als freelance journalist heeft Wim van
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
hij meerdere boeken over de stad en het
hij meerdere boeken over de stad en het
eiland op zijn naam staan.
eiland op zijn naam staan.
.
Stedelijk Museum Zwolle en publiceert
onderwerpen.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.
Herman Aarts is oud-directeur van het over regionaal historische onderwerpen.
Veronica Frenks is onderzoeker, publicist en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.
dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde tal-
Als freelance journalist heeft Wim van
Hans Blom, Alphons Siebelt
40 45
40 45
de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds
dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren,
10-11-2014 13:23:41
Zwolle
10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die
Gerk Koopmans, Leendert Plaisier
Zwolle
volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking
Zeeland
Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-
Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
historische publicatie over Rotterdam in de
mensen in ongewone omstandigheden.
het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de
Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.
40 45
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede
periode 2006-2007.
In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De
Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch
van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on
40 45
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de
voor dit boek. Samen geven zij een fascine-
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
VERONICA FRENKS
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
40 45
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder
rend en soms ontroerend beeld van gewone
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
40 45
Martin Hillenga e.a.
Zeeland
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
publiceerde hij onder meer het omvang-
gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
40 45
Utrecht
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
40 45
ad van liempt
binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder
JAN VAN OUDHEUSDEN
Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto’s uit privéverzamelingen en openbare collecties in
werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.
40 45
40 45
Utrecht
en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode
Michiel A.W. Gerding
Twente
dementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.
Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen
40 45
Twente
Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad. Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange
jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombar-
J . L . VAN DER PAUW
toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Rotterdam
alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie. Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna,
40 45
40 45
Rotterdam
bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een
40 45
Noord-Brabant
Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels
40 45
Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.
Noord-Brabant
Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
40 45
Wim van Wijk
Trudy van der Wees
o40-45-Leeuwarden-rug16mm-v1.indd 1
Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
J . L . VAN DER PAUW
JAN VAN OUDHEUSDEN IN SAMENWERKING MET
WWW.WBOOKS.COM
S TA D S A R C H I E F R OT T E R DA M
WWW.WBOOKS.COM
o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1
ad van liempt
Jan van Oudheusden
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
VERONICA FRENKS
www.wbooks.com
WWW.WBOOKS.COM
vv
12-08-2014 10:26:29
J.L. van der Pauw
Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding
Ad van Liempt
Veronica Frenks
Herman Aarts, Paul Harmens
c o l o f o n
u i tgav e
WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m. Haags Gemeentearchief www.gemeentearchief.denhaag.nl haagsgemeentearchief@denhaag.nl t e k s t
e n
s a m e n s t e l l i n g
Maarten van Doorn vo r m g e v i n g
Riesenkind, ’s-Hertogenbosch Den Haag 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies.
128
40
Colofon 45 Den Haag
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage van de Stichting ’s-Gravenhaags Ondersteuningsfonds voor Boekhandelaren en Uitgevers. © 2015 WBOOKS / Maarten van Doorn Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015. ISBN 978 94 625 8070 1 NUR 689, 693
40 45
40 45
telt dit boek het beeldverhaal van Den Haag in de Tweede Wereldoorlog. De Residentie kreeg het in de oorlog zwaar te verduren. Bominslagen, op huizen-
Den Haag
Aan de hand van zo’n 125, vaak nog niet eerder gepubliceerde foto’s, ver-
Den Haag
Den Haag 40-45 vertelt het verhaal van een stad in oorlogstijd
40 45
blokken neergestorte v-1’s en v-2’s, het bombardement van het Bezuidenhout talloze bunkers en antitankversperringen voor de aanleg van de Atlantikwall maakten het uiterlijk van de stad op vele plekken bijna onherkenbaar. De Hagenaars zelf leden niet minder onder de oorlogsomstandigheden, zoals door de gedwongen evacuatie van zo’n 125.000 inwoners uit het kustgebied en het wegvoeren van meer dan 10.000 joden naar de Poolse vernietigingskampen. De Hongerwinter sloeg ongenadig toe en maakte talloze slachtoffers. De langverwachte bevrijding vormt het slotakkoord van dit indruk-
MAARTEN VAN DOORN
en het Korte Voorhout, de afbraak van honderden gebouwen en de bouw van
wekkende fotoboek van de vijf oorlogsjaren in de Hofstad.
Maarten van Doorn, historicus, was als onderzoeker verbonden aan het Haags Gemeentearchief.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
MAARTEN VAN DOORN in samenwerking met het haags gemeentearchief
WWW.WBOOKS.COM
vv