40 45
40 45
pend hart van de nsb. En vandaar dat de fotografische herinnering aan de stad in die dagen veel zwarte uniformen bevat, veel defilés (die toen ‘voorbij Heinrich Himmler die op de Maliebaan vrolijk lachend Anton Mussert kwam bezoeken. Maar er is meer: ontspannen door de stad slenterende Duitse soldaten; op de rand van de dood zwevende kinderen in de hongerwinter; tomeloze vreugde bij de bevrijdende komst van de Canadezen.
ad van liempt
marschen’ heetten) en veel hoogwaardigheidsbekleders, zoals, in mei 1942,
Utrecht
Utrecht was in de Tweede Wereldoorlog de Stad der Beweging – het klop
Utrecht
Utrecht 40-45 vertelt het verhaal van een stad in oorlogstijd
40 45
Fascinerend zijn de kleurenfoto’s van Nico Jesse uit 1942, die het dagelijks leven pijnlijk dichtbij brengen. En de beelden van joodse onderduikertjes, tevreden spelende kinderen, die geen idee hebben welke catastrofe hun boven het hoofd hangt.
Utrechter Ad van Liempt, auteur van veel geprezen oorlogsboeken als Kopgeld, De Oorlog en Na de Bevrijding, koos de foto’s uit en n oteerde de vaak verbijsterende feiten.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
ad van liempt www.wbooks.com
Utrecht
40 45
ad van liempt
wbooks in samenwerking met
Het Utrechts Archief
i n h o u d
3
Inleiding
bezette stad
4
het leven gaat door stad der beweging
,
bevrijding
48
honger
66
74 88
100
Illustratieverantwoording
110
Over de auteur
111
Colofon
112
wraak
2
58
bombardementen schaarste
16 30
de jodenvervolging verzet
40
Inhoud 45 Utrecht
i n l e i d i n g
Het mooie van foto’s uit de bezettingsjaren is dat ze die tijd soms zo verrassend, of zelfs beangstigend dichtbij brengen. Er komen ook nog altijd onbekende foto’s tevoorschijn, waar dat in toenemende mate voor geldt. Het nadeel is dat een bloemlezing van dergelijke foto’s onmogelijk een getrouwe afspiegeling van de werkelijkheid kan geven. Op de eerste plaats is het een feit dat veel mensen hun laatste fotorolletje bewaarden voor de grote dag van de bevrijding. Daardoor zijn de gebeurtenissen van die dag (inclusief de acties tegen collaborateurs en collaboratrices) overvloedig vastgelegd. Daar staat tegenover dat een aantal belangrijke aspecten van de oorlog zich in het verborgene afspeelde, zodat daar maar heel weinig foto’s van zijn. Dat geldt voor de jodendeportaties – het was uitgesproken gevaarlijk daar foto’s van te maken. Maar ook allerlei verzetsdaden zijn nooit vastgelegd. Het is bijzonder dat er hier en daar onderduiksituaties zijn gefotografeerd: daar zat vaak wel enig risico aan vast. Het meest missen we in Nederland foto’s van de drie bekendste stakingen in de oorlog. Van de Februaristaking bestaat alleen een vage foto uit Amsterdam. Van de april-meistakingen zijn recent zowaar de eerste foto’s opgedoken, uit Vriezenveen, uit Noord-Brabant en uit Groningen – het komt langzamerhand op gang. Van de spoorwegstaking die in september 1944 begon is al helemaal geen relevant beeld te vinden. Logisch: fotograferen op straat kon gevaarlijk zijn, en was vanaf najaar 1944 in de open lucht zelfs streng verboden. Voor Utrecht geldt nog een andere factor die het beeld dreigt te vertekenen: Utrecht was door de NSB uitgeroepen tot de
‘Stad der Beweging’. De stad waar het hoofdkwartier was gevestigd, waar de parades en andere festiviteiten werden gehouden, waar de ‘Leider’ Anton Mussert woonde, werkte en hoge gasten ontving. De NSB had geen probleem om aan fotomateriaal te komen; het had een uitgebreide propaganda-afdeling en zelfs een speciaal maandblad, Fotonieuws, Spiegel der Beweging. Dat stond vol met beelden van de partij, haar leider en haar kader, vaak slome, matige plaatjes, maar soms ook technisch voortreffelijke fotografie. Dat is volop terug te vinden in dit fotoboek over Utrecht in de bezettingsjaren. En bovendien had Utrecht Nico Jesse. In 1941 was hij eigenlijk nog een amateurfotograaf, maar wel een van uitzonderlijke klasse en stijlvastheid. Zijn kleurendia’s brengen de stad tot leven, en drukken je met de neus op het feit dat voor de meeste mensen het leven doorging: de ijscoman in de straat, de mensen op weg naar de bloemenmarkt. Dat allemaal maakte het samenstellen van dit boek tot een zeer aangename bezigheid, vooral ook dankzij de steun en adviezen van enkele specialisten. René Kok en Erik Somers van het NIOD, Peter Notermans van het Utrechts Archief, en de journalist Ton van den Berg ben ik veel dank verschuldigd. Dat geldt ook voor de particulieren die foto’s uit eigen collectie beschikbaar stelden – beelden van het dagelijks leven, van Utrecht op microniveau in een onoverzichtelijke, benarde en vaak dramatische periode.
Ad van Liempt
40
Inleiding 45 Utrecht
3
40 45
Bezette stad Wat aan de foto’s van de meidagen van 1940 uit de stad Utrecht het meest opvalt is wat er niet op te zien is: verwoeste huizen. De stad is, zou je kunnen zeggen, zonder slag of stoot ingenomen. De slagen en stoten vielen ergens anders, in Rotterdam. Twee soldaten Twee Duitse soldaten, door een collega gefotografeerd voor de etalage van de NV Utrechtsche Metaalwarenfabriek aan de Springweg, in de binnenstad. De relaxte manier van door de stad wandelen is typerend: dienst doen in Nederland werd door Duitse soldaten over het algemeen als een buitenkansje gezien, zeker na de zomer van 1941 toen de oorlog tegen de Sovjet-Unie losgebrand was waar miljoenen Duitse soldaten sneuvelden.
Toch heeft het niet veel gescheeld of ook het centrum van Utrecht was door de Henkels en de Messerschmitts in een rokende puinhoop veranderd. De dreigende pamfletten waren al klaar, ze zijn op 14 mei zelfs boven de stad uitgeworpen. De militaire commandant van Utrecht werd erin opgeroepen ‘de doelloze strijd op te geven om de stad het lot van Warschau te besparen’. Het ‘lot van Rotterdam’ wordt niet genoemd – dat kan ook moeilijk anders, want die stad staat op dat moment in brand. De Nederlandse capitulatie is inmiddels echter tot het Duitse opperbevel doorgedrongen, de bommenwerpers kunnen Utrecht links laten liggen: de stad valt onbeschadigd in Duitse handen. Op 15 mei rijden de colonnes van de bezetter de stad in. Een indrukwekkend bataljon fietsers langs het Merwedekanaal, een lange stoet wagens met Wehrmachtsoldaten door de Wittevrouwenstraat en de Potterstraat. De Utrechters op de stoep lijken het hooguit interessant te vinden. Het is druk bij de bushalte vlak voor de Scalabioscoop. Jonge mannen met elegante hoeden kijken toe, sommigen hangen licht verveeld op hun fiets – van woede verwrongen gezichten zie je nergens. De dagen erna worden Duitse soldaten een vertrouwd onderdeel van het straatbeeld. Ze zijn ongewapend, ze moeten een vriendelijke indruk maken. Zo wil Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart het: op 29 mei zegt hij in de Ridderzaal in Den Haag dat ‘wij Duitsers aan dit land en zijn volk niet onze politieke overtuiging willen opdringen.’ De bezetting van Utrecht begint ontspannen, de stad lijkt opgelucht dat hevige verwoestingen zijn uitgebleven.
40
Bezette stad 45 Utrecht
5
Opmars per fiets Duitse soldaten trekken Utrecht binnen. De meesten komen met een vervoermiddel dat er nogal vertrouwenwekkend uitziet: de fiets. Ze rijden keurig in het gelid langs het water, op de Leidseweg, komend uit de richting van het Centraal Station. De foto is genomen op 16 mei. Dan is het gevaar voor een bombardement op de stad geweken, Nederland heeft gecapituleerd en de bevolking kan niets anders doen dan afwachten.
6
40
Bezette stad 45 Utrecht
Domplein Het Domplein, volgepakt met Duitse vrachtwagens. Het is meer dan een toevallige parkeerplaats van legervoertuigen: dit beeld, het hart van Utrecht vanaf 16 mei 1940 door Duitse militairen in beslag genomen, moet de bevolking inprenten dat vanaf nu de verhoudingen anders liggen.
Intocht Duitsers Op 15 mei rijden de Duitse troepen de stad binnen. Vanaf de Biltstraat gaan ze door de Wittevrouwenstraat, langs de Universiteitsbibliotheek. Ontspannen kijken Utrechters naar dit tafereel: hangend op een fiets, of zittend op een vensterbank. De gehelmde militairen wekken de indruk dat ze een plezierritje door de stad maken.
8
40
Bezette stad 45 Utrecht
Intocht Potterstraat Hartje stad, de Potterstraat: Duitse 足troepen trekken de stad binnen, met voorop een足 heden van het SS-regiment Der F端hrer. Ook hier staan Utrechtse burgers ontspannen te kijken naar de intocht van bezettingstroepen. Een groep mensen staat gewoon op de bus te wachten.
40
Bezette stad 45 Utrecht
9
Militairen in park Oog in Al Ze hebben het uitstekend naar hun zin, dit groepje Duitse militairen in de tuin van theehuis in Park Oog in Al. Ze geven elkaar een arm, ze inspecteren elkaars laarzen en ze maken, voor de lens van de fotograaf, grapjes met elkaar. Op de achtergrond zijn enkele huizen van de Leidseweg te zien.
10
40
Bezette stad 45 Utrecht
Borden op Leidseweg Borden, overal borden – dat is kenmerkend voor de bezette steden in Nederland. Overal zijn Duitstalige borden neergezet om militairen en ander personeel in staat te stellen de weg te vinden in vreemde omgeving. Deze borden staan op de Leidseweg; ze wijzen de weg naar de Ortskommandantur (de plaats waar de lokale legerleiding zich ophoudt) en geven aan dat het niet is toegestaan zelf inkwartiering te regelen. Die waarschuwing stond op veel plekken in Nederland, en moest chaos bij de inkwartiering voorkomen.
Marcheren op de Nachtegaalstraat pagina 12-13 Duitse militairen van de Luftwaffe marcheren over de Nachtegaalstraat, in de richting van de binnenstad. Ze lopen langs de winkel van Lammerts van Bueren en Maison de Bonneterie, terwijl een fietser hen voorbijrijdt en een man op een bakfiets erachter blijft. Twee kleine jongetjes flankeren de marcherende groep – ze lijken gebiologeerd door het schouwspel.
40
Bezette stad 45 Utrecht
11
12
40
Bezette stad 45 Utrecht
40
Bezette stad 45 Utrecht
13
Soldaten op Mariaplaats Duitse soldaten, kuierend van de Zadelstraat naar de Mariaplaats. Zo willen Rijks commissaris Seyss-Inquart en Wehrmachtsbefehlshaber Christiansen het zien: de militairen moeten een vriendelijke indruk maken, en op die manier bijdragen aan het streven Nederland goedschiks in te voegen in het GrootGermaanse rijk.
14
40
Bezette stad 45 Utrecht
Soldaat voor Domtoren Voor Duitse militairen had het verblijf in Utrecht wel iets weg van een vakantietripje. Daarbij horen ook foto’s bij toeristische trekpleisters – zoals de Domtoren – voor eigen gebruik. Deze soldaat staat op het plein voor het Stadhuis, met de Vismarkt op de achtergrond.
40
Bezette stad 45 Utrecht
15
o o k
i n
40 45
40 45
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Als freelance journalist heeft Wim van
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.
Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983 werkzaam als provinciaal historicus. Tal
Gelderland en Arnhem vormen een
Leeuwarden
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
centrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga.
GERK KOOPMANS | LEENDERT PLAISIER
Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets-
40 45
40 45
Leeuwarden
Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek
Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.
Groningen
weer op te pakken.
in beeld.
eiland op zijn naam staan.
eiland op zijn naam staan.
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten
en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte
wordt in die leemte voorzien.
hij meerdere boeken over de stad en het
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
heden vast te leggen.
Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder
MARTIN HILLENGA E . A .
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig-
bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
hij meerdere boeken over de stad en het
De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie
Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto-
40 45
Groningen
was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon
Drenthe
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet
Als freelance journalist heeft Wim van
Als freelance journalist heeft Wim van
hij meerdere boeken over de stad en het
waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en
die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen
40 45
40 45
Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte
grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten,
nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma
oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
eiland op zijn naam staan.
Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
MICHIEL A GERDING . W . GERDING
Als freelance journalist heeft Wim van Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.
Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
40 45
Drenthe
Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder
weer op te pakken.
Dordrecht
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.
schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
WIM VAN WIJK
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde,
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
40 45
40 45
Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
Dordrecht
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
40 45
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Den Haag
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
MAARTEN VAN DOORN
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
Den Haag
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
40 45
Delft
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
trudy van wees
het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,
ingrid d . jacobs
De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer. Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en
r e e k s
40 45
Delft
gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.
Arnhem
September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Arnhem
Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog
d e z e
van publicaties staan op zijn naam. In
zwaartepunt in haar werk en onderzoek.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik
1985 verscheen van zijn hand een lesbrief Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.
Somers en René Kok, beiden als historici verbonden
over de oorlog in Drenthe die nog steeds
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
hier en daar in het onderwijs wordt ge-
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze
aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
genocidestudies.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
een opvolger met dit boek. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
ingrid d . jacobs
trudy van wees
MICHIEL A.W. GERDING
WIM VAN WIJK
MAARTEN VAN DOORN WWW.WBOOKS.COM
www.wbooks.com
MARTIN HILLENGA E . A .
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1
Trudy van der Wees
Ingrid D. Jacobs
40 45
40 45
vv
eiland op zijn naam staan.
mensen in ongewone omstandigheden.
Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan
de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte
teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie.
.
Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert over regionaal historische onderwerpen.
Veronica Frenks is onderzoeker, publicist
eiland op zijn naam staan.
en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.
dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde talrijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
historische publicatie over Rotterdam in de periode 2006-2007.
10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die
10-11-2014 13:23:41
40 45
40 45
de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds
een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren,
hij meerdere boeken over de stad en het
Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste
voor dit boek. Samen geven zij een fascine-
volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede
rend en soms ontroerend beeld van gewone
Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Als freelance journalist heeft Wim van
Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de
gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd
het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de
Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog
Gerk Koopmans, Leendert Plaisier
Zwolle
Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder publiceerde hij onder meer het omvang-
In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De
Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch
van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, weer op te pakken.
40 45
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder
werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.
40 45
Martin Hillenga e.a.
Zwolle
en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode
Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
40 45
Zeeland
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.
Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen
40 45
40 45
VERONICA FRENKS
verzamelingen en openbare collecties in
40 45
o40-45-Leeuwarden-rug16mm-v1.indd 1
Michiel A.W. Gerding
Zeeland
Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto’s uit privé-
Als freelance journalist heeft Wim van
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
Wim van Wijk
Twente
dementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
11-11-2014 11:20:48
Twente
Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad. Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange
jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombar-
J . L . VAN DER PAUW
toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.
40 45
40 45
Rotterdam
alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie.
Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna,
40 45
Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.
JAN VAN OUDHEUSDEN
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die
gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een
40 45
Rotterdam
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
40 45
Maarten van Doorn
Noord-Brabant
Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
40 45
Noord-Brabant
Leiden
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
Leiden
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
40 45
40 45
GERK KOOPMANS | LEENDERT PLAISIER
WWW.WBOOKS.COM
vv
Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
WWW.WBOOKS.COM
J . L . VAN DER PAUW
JAN VAN OUDHEUSDEN IN SAMENWERKING MET
WWW.WBOOKS.COM
S TA D S A R C H I E F R OT T E R DA M
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
VERONICA FRENKS
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
vv o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1
Hans Blom, Alphons Siebelt
12-08-2014 10:26:29
Jan van Oudheusden
J.L. van der Pauw
Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding
Veronica Frenks
Herman Aarts, Paul Harmens
c o l o f o n
u i tgav e
© 2015 WBOOKS / Ad van Liempt
WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m. Het Utrechts Archief, Utrecht info@hetutrechtsarchief.nl www.hetutrechtsarchief.nl
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
t e k s t
Ad van Liempt
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
vo r m g e v i n g
Riesenkind, ’s-Hertogenbosch Utrecht 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies.
112
40
Colofon 45 Utrecht
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.
ISBN 978 94 625 8066 4 NUR 689, 693
40 45
40 45
pend hart van de nsb. En vandaar dat de fotografische herinnering aan de stad in die dagen veel zwarte uniformen bevat, veel defilés (die toen ‘voorbij Heinrich Himmler die op de Maliebaan vrolijk lachend Anton Mussert kwam bezoeken. Maar er is meer: ontspannen door de stad slenterende Duitse soldaten; op de rand van de dood zwevende kinderen in de hongerwinter; tomeloze vreugde bij de bevrijdende komst van de Canadezen.
ad van liempt
marschen’ heetten) en veel hoogwaardigheidsbekleders, zoals, in mei 1942,
Utrecht
Utrecht was in de Tweede Wereldoorlog de Stad der Beweging – het klop
Utrecht
Utrecht 40-45 vertelt het verhaal van een stad in oorlogstijd
40 45
Fascinerend zijn de kleurenfoto’s van Nico Jesse uit 1942, die het dagelijks leven pijnlijk dichtbij brengen. En de beelden van joodse onderduikertjes, tevreden spelende kinderen, die geen idee hebben welke catastrofe hun boven het hoofd hangt.
Utrechter Ad van Liempt, auteur van veel geprezen oorlogsboeken als Kopgeld, De Oorlog en Na de Bevrijding, koos de foto’s uit en n oteerde de vaak verbijsterende feiten.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
ad van liempt www.wbooks.com