File 1427875134

40 45

40 45

40 45

gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese be­vrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en

Leeuwarden

Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te ­hebben

Leeuwarden

Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de ­stad in oorlogstijd

vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

litaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt.

Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het ­Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrijding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december 1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

Leendert Plaisier (historisch publicist) en Gerk Koopmans (oud-directeur

leendert plaisier | gerk koopmans

Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse mi-

­Verzetsmuseum Friesland) hebben tal van publicaties over de geschiedenis van Leeuwarden op hun naam staan.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

leendert plaisier | gerk koopmans www.wbooks.com

vv

Leeuwarden

40 45

leendert plaisier | gerk koopmans

wbooks in samenwerking met

Historisch Centrum Leeuwarden en Fries Verzetsmuseum

i n h o u d

3

Inleiding

gekleurde bevrijding

l e e u wa r d e n vo o r 10 m e i 1940

10

v r i j dag 10 m e i 1940

24

1940

30

1941

38

1942

54

1943

62

1944

78

1945 – d e dag e n vo o r 15 a p r i l 15 a p r i l 1945

joods leeuwarden de fliegerhorst luisterpost de overval

84 90

d e dage n na 15 apr i l

2

4

94 104 114 120 122

Illustratieverantwoording

127

Colofon

128

40

Inhoud 45 Leeuwarden

i n l e i d i n g

Dit boek verschijnt zeventig jaar na de bevrijding, alsof er nog niet genoeg over de Tweede Wereldoorlog is gepubliceerd. Er zijn inderdaad al veel boeken geschreven over de oorlog die in omvang en gruwel met niets in de geschiedenis van de mensheid te vergelijken is.

Daar ligt ook de reden dat er jaar in jaar uit meters boeken bij komen, er is nog zoveel niet verteld en beschreven, nog altijd duiken nieuwe feiten op en worden onverwachte verbanden zichtbaar. Het verleden van de Tweede Wereldoorlog is nog niet voorbij, het is zelfs nog geen geschiedenis.

Ook over Leeuwarden is het nodige geschreven, het belangrijkste en meest complete boek is Laarzen op de Lange Pijp van Ype Schaaf dat in drie maanden tijd drie drukken beleefde.

Schaaf was op het idee gekomen door de enigszins prikkelende inleiding in het fotoboek met de titel Leeuwarden 1940-1945, beeld van een stad in oorlogstijd.

Wij schreven in dit boek, dat diende als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Fries Verzetsmuseum, ‘een gedegen, historisch verantwoord naslagwerk over Leeuwarden in oorlogstijd bestaat niet, (…) menig gehucht kan bogen op een fors boekwerk waarin de wederwaardigheden in de bezettingsjaren breed worden uitgemeten. Zo niet de hoofdstad van de provincie Friesland.’

Dat schreven we in september 1989. Vijf jaar later, in april 1994, was het gedegen en historisch naslagwerk van Schaaf er en het is nog steeds het belangrijkste boek over de Friese hoofdstad in de Tweede Wereldoorlog. Schaaf heeft een vlot geschreven, goed gedocumenteerd en voor zover mogelijk binnen de beperkingen van een eendelige uitgave, zeer compleet beeld gegeven van de stad in oorlogstijd. Met andere woorden, het is een écht geschiedenisboek.

De 40|45-reeks van WBOOKS heeft een heel ander vertrekpunt, niet het woord maar het beeld is bepalend.In die zin is dit boek een prachtige aanvulling op Schaafs werk. Het is echter ook een uitbreiding, want er is sinds 1994 heel wat beeldmateriaal boven water gekomen. En dat is uiteraard het materiaal dat wij hier gebruikt hebben. Heel blij zijn we met de kleurenfoto’s die enkele jaren geleden zijn opgedoken. Die beelden geven letterlijk kleur aan de oorlog en dat werkt vervreemdend. Want de oorlog is zwart-wit, zowel qua beelden als qua beeldvorming.

De werkelijkheid blijkt genuanceerder, het is niet zo helder wat goed of fout was.

Ook om dat inzicht is het van belang dat er boeken blijven uitkomen over die vijf oorlogsjaren, nu zeventig jaar geleden.

Leendert Plaisier | Gerk Koopmans

40

Inleiding 45 Leeuwarden

3

40 45

Leeuwarden voor 10 mei 1940 Leeuwarden, eind jaren ’30 van de twintigste eeuw. Na de sombere crisisjaren die ook in Leeuwarden sterk voelbaar waren geweest, wilde men zich weer vermaken en vermaakt worden. De drie Leeuwarder bioscopen draaiden topfilms. De Sleeswijkrevue met Snip en Snap trad geregeld in Leeuwarden op. Uitgaansgelegenheden als Spoorzicht en De Groene Weide floreerden evenals de kroegjes aan de Weaze en het Ruiterskwartier, speciaal op vrijdag tijdens de veemarkt - de grootste van het land. Trots was de stad op het vliegveld dat eind juni 1938 met een groot vliegfeest was geopend.

R ats, kuch en bonen op het schoolplein Ten gevolge van de toenemende inter­ nationale spanningen, besloot de Neder­landse regering over te gaan tot mobilisatie van de krijgsmacht op 29 augustus 1939. Dienstplichtige militairen van het 9e, 33ste en 36ste regiment infanterie moesten zich bij hun onderdeel in de Leeuwarder kazerne melden. Die kon alle gemobiliseerde soldaten niet huisvesten en daarom werden in overleg met de gemeente de gemeentelijke bewaarscholen, de openbare en bijzondere lagere scholen, de gemeentelijke ULO en de gemeentelijke HBS gevorderd voor de huisvesting. De schooljeugd vond het prima; hun zomervakantie werd verlengd. De pret duurde voor de meesten slechts een week, daarna kwam hun school weer beschikbaar. Alleen de gemeentescholen 5 in de Schoolstraat en 13 a en b in de Van Sytzamastraat en de W.C. van Munsterschool in de Leeuwerikstraat dienden enkele weken langer als noodkazerne voor de soldaten. Op het schoolplein van deze laatste school is de foto genomen, een mobiele keuken is ingezet om de soldaten van hun dagelijkse hap te voorzien.

Leeuwarden was, net als de rest van Nederland, een verzuilde samenleving: iedereen had zijn eigen kring met elk bijvoorbeeld een eigen krant – de Leeuwarder Courant (algemeen), het Friesch Dagblad (protestants), Ons Noorden (katho­liek) en een socialistische – Het Volk.

In het gemeentebestuur was socialistische SDAP vaste partner. In 1931 doemde een nieuwe partij op: de Nationaal Socialistische Beweging, antiparlementair en extreemrechts. In Leeuwarden bleef de NSB voor de oorlog een marginaal politiek verschijnsel en deed niet mee aan de gemeenteraadsverkiezingen. Het Duitse voorbeeld van de NSB, de nazipartij NSDAP van Adolf Hitler, legde een dreiging van oorlog over Europa en die dreiging bereikte ook Leeuwarden. De gemeente begon voorzorgsmaatregelen te nemen, in het bijzonder tegen luchtaanvallen. Landelijk kwam er een bonnenstelsel voor een eerlijke verdeling van voedingsmiddelen.

De militaire verdediging van de noordelijke provincies was er op gericht om een vijandelijke opmars zo veel mogelijk te hinderen en te vertragen. In augustus 1939 mobiliseerde het Nederlandse leger. Het zorgde voor enkele hectische dagen. Daarna keerde de rust terug en werd het mei 1940.

De Dominicaanse Missie-naaiclub vierde in die laatste week van vrede haar 10-jarig bestaan, de aanbesteding van een nieuwe elektriciteitscentrale werd afgerond – een miljoenenproject, er waren schoolzwemwedstrijden in het Overdekte en in het Diakonessenhuis deden verpleegsters-in-opleiding examen. Gerzon adverteerde dat de lente in het land was en Wim Houwen gaf als altijd ‘waarborg en vertrouwen’.

Op de avond van 9 mei vergaderden de voogden van het Sint Anthony Gasthuis over de aanschaf van een nieuw vloerkleed in de hal en in Huizum waren de leden van het Groene Kruis in het VVH-gebouw bijeen. Geen van hen wist dat vlak over de grens ruim dertienduizend soldaten van de Duitse Erste Kavaleriedivision samengetrokken waren, wachtend op het bevel om het noorden van Nederland binnen te vallen. Die order kwam die nacht.

40

Leeuwarden voor 10 mei 1940 45 Leeuwarden

11

18

40

Leeuwarden voor 10 mei 1940 45 Leeuwarden

40

Leeuwarden voor 10 mei 1940 45 Leeuwarden

19

40 45

1940 Veel mensen zullen in het begin van de bezettingstijd misschien het idee gehad hebben van ‘het valt allemaal wel wat mee’. Er marcheerden Duitse soldaten door Leeuwarden maar die gedroegen zich uiterst correct. De bevolking werd met rust gelaten en alle aankopen werden netjes betaald.

Van wandaden waarover de Engelse propaganda sprak, was geen sprake.

Integen­deel, er was orde en werk aan de winkel.

Oorlogsgraffiti op de Voorstreek In juni 1940 werd de Nederlandsche Unie opgericht. De gedachte achter de Unie was dat de nieuwe politieke verhoudingen een feit waren en dat het dus maar het beste was om samen te werken met de bezettende macht: vernieuwing en aanpassing maar met behoud van de oude Nederlandse waarden. Daarbij probeerde de Unie de NSB de wind uit de zeilen te nemen. Dat lukte, in totaal meldden zich ruim 600.000 Nederlanders aan als lid.

De Nederlandsche Unie kreeg kantoren in alle grote steden. Voor Leeuwarden was dat, na een korte tijd aan het Zaailand, aan de Voorstreek op nummer 55, vlakbij de hoek met de Tuinen. De NSB was fel gekant tegen de Unie en liet dat duidelijk merken. Herhaalde malen zijn van het kantoor aan de Voorstreek de ramen ingegooid en de muren beklad. Tot een echte samenwerking met de bezetters kwam het niet en daarom verboden de autoriteiten de Unie in december 1941.

De eerste gemeenteraadsvergadering in bezettingstijd was op 5 juni. Burgemeester Van Beijma sprak over de roerige meidagen en zijn gedachten ­gingen uit naar koningin Wilhelmina. Maar ook noemde hij de correcte contacten met de bezetters.

Er kwam ook werk. De Duitse Luftwaffe maakte van het Leeuwarder burgervliegveld een grote militaire luchtmachtbasis.

Kranten mochten vooralsnog over alles berichtten, alleen deutschfeindliche uitlatingen moesten achterwege blijven en troepenverplaatsingen en het weerbericht werden geheime Reichssache. Die betrekkelijke vrijheid duurde maar kort; steeds vaker kregen de krantenredacties ‘nieuws’ dat verplicht gepubliceerd moest worden.

Veel kleine maatregelen werden ingevoerd. Gouden munten en edele metalen moesten ingeleverd worden en rood-wit-blauwe vlaggetjes aan de fiets werden verboden. Steeds meer voedingsmiddelen kwamen op de bon, k ­ offie en thee en daarna brood en nog voor de winter ook vlees, vet en boter.

Inmiddels was Dr. Werner Friedrich Ross tot Beauftragte voor Friesland aangesteld en hadden de Sicherheitdienst (SD) en de Sicherheitspolizei (Sipo) hun intrede gedaan in Leeuwarden.

De eerste speciaal tegen Joden gerichte maatregel kwam in augustus: het verbod op ritueel slachten, zogenaamd om dierenkwelling tegen te gaan.

Kort daarop volgde voor ambtenaren de gehoorzaamheidsverklaring en ­enkele maanden later de ariërverklaring. Bijna iedereen tekende.

Vanaf 15 oktober waren alle Nederlanders vanaf 15 jaar verplicht zich te kunnen legitimeren en op 1 november voerden de Duitsers een algemeen landelijk uitgaansverbod in: de spertijd.

Tegen het einde van het jaar vergrootte de bezetter zijn greep op de samenleving door de activiteiten van allerlei instellingen en verenigingen te beperken of te verbieden. De CPN (de Communistische Partij Nederland) werd verboden net als de Vrijmetselaarsloges en Jehova’s Getuigen; het Leger des Heils moest zijn maatschappelijke activiteiten staken – hun kerkdiensten bleven toegestaan en het filiaal Leeuwarden van de Arbeiderspers aan de Tweebaksmarkt ging dicht.

40

1940 45 Leeuwarden

31

H et Old Burgerweeshuis in 1940 Tegelijk met het Duitse ambtelijk apparaat deed de Sicherheitsdienst (SD) zijn intrede in Leeuwarden. De SD fungeerde in bezette gebieden als inlichtingen- en veiligheidsdienst. De taken van de SD werden uitgevoerd door de Sicherheitspolizei. Beide namen in mei 1940 hun intrek in het Old Burger Weeshuis, op de hoek van het Zaailand en de Zuiderstraat. De dienst, die onder bevel stond van Hauptscharführer Biehle, bouwde al snel een kwalijke reputatie op, hoewel het werk aanvankelijk beperkt bleef tot het opsporen en bestrijden van Duitsvijandelijke uitingen. Dat gebeurde onder meer door op zondagen tijdens kerkdiensten de preken van dominees te laten beluisteren door spionnen.

Wellicht vanwege de relatieve rust in Friesland werd Leeuwarden als zelfstandige vestiging van de SD in 1942 opgeheven om daarna te ressorteren onder de SD in Groningen. Die rust ver-

34

40

1940 45 Leeuwarden

dween na de melkstaking in mei 1943. Het jachtgebied van de SD werd groter naarmate de aantallen onderduikers en verzetsgroepen toenamen. De Leeuwarder SD kreeg daarbij hulp van Ferdinand Eduard Gründmann, een fanatieke en wrede SS’er die vanuit Den Haag was overgeplaatst.

D e Patijntjes spelen op de Voorstreek Op straat zorgden de Patijntjes voor afleiding. Dit straatorkest, opgericht in 1912 op initiatief van burgemeester Patijn, was enorm populair bij de Leeuwarder bevolking, vooral omdat ze veel verzoeknummers speelden. In oktober 1940 verboden de Duitsers het maken van straatmuziek omdat ‘…personen in de kracht van hun leven tot meer productieven arbeid in staat zijn.’

L aarzen op de Lange Pijp Een foto waarop Duitse militairen het best wel naar de zin lijken te hebben in het namiddagzonnetje op de Nieuwestad. De foto moet in de zomer van 1940 gemaakt zijn.

De randen langs de grachten zijn nog ongeverfd. Toen bij het korter worden der dagen steeds vaker Duitsers in de verduisterde donkere stad de grachten inliepen, gaven de Duitse autoriteiten begin oktober opdracht die randen wit te verven.

Hoewel de kranten er geen melding over mochten maken, is bekend dat een aantal Duitse militairen in de Leeuwarder grachten verdronken is. Het waren overigens niet alleen Duitsers die misleid door de duisternis in het water terechtkwamen. In de krant was Slachtoffers van de duisternis een tijdje een vaste rubriek. Het is niet bekend bij ­welke gelegenheid en door wie deze foto genomen is.Â

40

1940 45 Leeuwarden

35

D e Roode Pimpernels in hotel Spoorzicht Ondanks de beperkingen van de bezettingstijd zoals de spertijd bleef het uitgaansleven zo lang mogelijk in stand. Film, toneel, cabaret, revue of gewoon gezellig uit, het waren evenzovele mogelijkheden om, ook al was het maar voor even, de boze tijden buiten te sluiten. Met name Hotel Spoorzicht van de bekende Sip Castelein hield wat dat betreft zijn naam van voor de bezetting hoog. Rond de kerstdagen van 1941 had Castelein het bekende Groninger dansorkest The Scarlett Pimpernels voor een aantal optredens vastgelegd. Het zal om het luisteren gegaan zijn, want dansen mocht al niet meer. Opvallend: het orkest werd als De Roode Pimpernels in het Nederlands aangekondigd‌

D e bioscopen zaten voller dan ooit Oud en jong bezochten in de oorlogsjaren de bioscopen. Hoewel de keuze beperkt was en sommige films regelrechte propaganda waren, waande je je toch even een paar uurtjes in een andere, aangenamere wereld. Maar zelfs in de donkere bioscoopzaal was het opletten geblazen. SD-spionnen zaten overal. Ze bezochten ook bioscopen waar, vooral tijdens de door Polygoon-Profilti vertoonde journaals, nogal eens wat honend

42

40

1941 45 Leeuwarden

commentaar in het duister klonk. Diverse malen werd een dergelijke onbezonnenheid duur betaald met een verhoor in het gevreesde Old Burgerweeshuis en een gevangenisstraf als eindafrekening. Ter bescherming van hun publiek vertoonden de Leeuwarder bioscopen voorafgaand aan de journaals een dia met de tekst: BEZOEKERS, ONTHOUDE U ZICH VAN OP- OF AANMERKINGEN OVER PROJECTIE OF FILMS.

V oor het karretje van de bezetter gespannen De ijsfabriek de Friesche Koe werd in 1935 opgericht door Ynte Miedema in de Leeuwarder Kwartelstraat. De ijsverkoop met een karretje sloeg aan; al snel reden er meer dan dertig verkopers met Friesche Koe-karretjes. De ijsco’s werden afgesneden van ijsstaven en gevat tussen flinterdunne koekjes. Ook Duitse soldaten bleken de koude versnapering wel te kunnen waarderen. Hier heeft de bezetter een karretje bezet. De ijscoman zelf staat een beetje achteraf, wat besmuikt lachend. Misschien heeft hij goede zaken gedaan? De datering van deze door een Duitse militair gemaakte foto is 1941 en als locatie wordt Transvaalstraat opgegeven.

40

1941 45 Leeuwarden

43

Van 60 pk naar 1 pk Ooit wellicht trots bezit van de gemeente Leeuwarderadeel, deze Ford V8 vuilniswagen. De nutteloze paardenkrachten onder de motorkap zijn vervangen door één paardenkracht voor de motorkap. Al snel na het begin van de bezetting begon benzine­schaarste te nijpen en dat loste men onder meer zo op.

De foto is genomen in de Gymnasiumstraat in Huizum, waarschijnlijk in 1941.

De goedheiligman onder de nieuwe orde In Zalen Schaaf in Leeuwarden organiseerde de Nederlandsche Volksdienst op 4 december 1941 een groot Sint Nicolaasfeest, waarbij de naamgever zelf aanwezig was. Zeshonderd kinderen kregen elk een cadeautje, snoepgoed en een bord soep en tenslotte een envelop met daarin een waardebon voor hun ouders, te besteden aan kleding of brandstoffen. De muziek werd verzorgd door het staf-muziekkorps van de Nederlandsche Arbeidsdienst. De zwarte pieten waren nog onbekommerd ­ zwart maar voor de goedheiligman was het kennelijk een zware tijd want hij ziet er, mild gezegd, wat suterich uit.

O Tannenbaum Duitse militairen, veelal ver van huis, kregen op 23 december 1941 in Zalen Schaaf een groot kerstdiner aangeboden. Het maakte misschien een beetje goed dat ze thuis geen fröhliches Weihnachten konden vieren. Toch was hun verblijf in Leeuwarden een vakantie-uitje in vergelijking met hun collega’s die op datzelfde moment diep in de Russische winter streden.

48

40

1941 45 Leeuwarden

40

1941 45 Leeuwarden

49

o o k

i n

40 45

40 45

Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets-

weer op te pakken.

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft

centrum Groningen), Michael Hermse en

wordt in die leemte voorzien.

hij meerdere boeken over de stad en het

Harry Romijn (rhc Groninger Archieven)

eiland op zijn naam staan.

en historicus Martin Hillenga.

Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.

Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983

Gelderland en Arnhem vormen een

werkzaam als provinciaal historicus. Tal

zwaartepunt in haar werk en onderzoek.

Leiden

Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek

eiland op zijn naam staan.

eiland op zijn naam staan.

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

in beeld.

bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.

hij meerdere boeken over de stad en het

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

Leiden

zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet

was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon

gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten

en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte

40 45

40 45

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandigheden vast te leggen.

Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder

Groningen

die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het

grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten,

nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone

waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

MARTIN HILLENGA E . A .

over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het

De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie

Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto-

en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast

die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

eiland op zijn naam staan.

Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma

oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen

Als freelance journalist heeft Wim van

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.

oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de

40 45

Groningen

Als freelance journalist heeft Wim van

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

40 45

40 45

Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte

Drenthe

Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

MICHIEL A GERDING . W . GERDING

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.

schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

40 45

Drenthe

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-

Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

WIM VAN WIJK

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde,

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

40 45

40 45

Dordrecht

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

40 45

Dordrecht

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­ toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

MAARTEN VAN DOORN

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

40 45

40 45 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Den Haag

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

40 45

Den Haag

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

Delft

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

trudy van wees

het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,

ingrid d . jacobs

De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer.

Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Delft

gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.

r e e k s

40 45

Arnhem

September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Arnhem

Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog

d e z e

van publicaties staan op zijn naam. In Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik

1985 verscheen van zijn hand een lesbrief Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Somers en René Kok, beiden als historici verbonden

over de oorlog in Drenthe die nog steeds

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en

hier en daar in het onderwijs wordt ge-

genocidestudies.

bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze een opvolger met dit boek.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

ingrid d . jacobs

trudy van wees

www.wbooks.com

MICHIEL A.W. GERDING

WIM VAN WIJK

MAARTEN VAN DOORN

MARTIN HILLENGA E . A .

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

vv o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1

Ingrid D. Jacobs

40 45

40 45

Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan

de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte

teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie.

Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste

rijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een inAls freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

hij meerdere boeken over de stad en het

hij meerdere boeken over de stad en het

eiland op zijn naam staan.

eiland op zijn naam staan.

dringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.

.

Stedelijk Museum Zwolle en publiceert

onderwerpen.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

Herman Aarts is oud-directeur van het over regionaal historische onderwerpen.

Veronica Frenks is onderzoeker, publicist en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

HERMAN AARTS | PAUL HARMENS

dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.

dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde tal-

Als freelance journalist heeft Wim van

Zwolle

10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die

dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren,

Hans Blom, Alphons Siebelt

40 45

40 45

Zwolle

volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking

Zeeland

Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-

VERONICA FRENKS

het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de

Martin Hillenga e.a.

de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds

van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland

Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.

Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

historische publicatie over Rotterdam in de

mensen in ongewone omstandigheden.

In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De

Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch

40 45

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede

periode 2006-2007.

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­

40 45

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de

voor dit boek. Samen geven zij een fascine-

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

40 45

Zeeland

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-

40 45

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder

rend en soms ontroerend beeld van gewone

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

publiceerde hij onder meer het omvang-

gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

40 45

Michiel A.W. Gerding

Utrecht

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

40 45

ad van liempt

binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder

JAN VAN OUDHEUSDEN

Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto’s uit privéverzamelingen en openbare collecties in

werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Wim van Wijk

Utrecht

en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode

40 45

40 45

Twente

dementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.

Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

40 45

Twente

Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad.

Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange

jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombar-

J . L . VAN DER PAUW

toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.

40 45

40 45

Rotterdam

alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie.

Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna,

Rotterdam

bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een

40 45

Noord-Brabant

Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels

40 45

Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.

Noord-Brabant

Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

40 45

Maarten van Doorn

Trudy van der Wees

11-11-2014 11:20:48

Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

J . L . VAN DER PAUW

JAN VAN OUDHEUSDEN IN SAMENWERKING MET

WWW.WBOOKS.COM

S TA D S A R C H I E F R OT T E R DA M

WWW.WBOOKS.COM

o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1

ad van liempt

Jan van Oudheusden

VERONICA FRENKS

HERMAN AARTS | PAUL HARMENS

www.wbooks.com

WWW.WBOOKS.COM

vv

12-08-2014 10:26:29

J.L. van der Pauw

Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding

Ad van Liempt

Veronica Frenks

Herman Aarts, Paul Harmens

c o l o f o n © 2015 WBOOKS/de auteurs

u i tgav e

WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m.

Historisch Centrum Leeuwarden www.historischcentrumleeuwarden.nl Fries Verzetsmuseum www.friesverzetsmuseum.nl t e k s t

e n

s a m e n s t e l l i n g

Leendert Plaisier en Gerk Koopmans vo r m g e v i n g

Riesenkind, ’s-Hertogenbosch Leeuwarden 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies.

128

40

Colofon 45 Leeuwarden

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.

ISBN 978 94 625 8065 7 NUR 689, 693

40 45

40 45

40 45

gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese be­vrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en

Leeuwarden

Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te ­hebben

Leeuwarden

Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de ­stad in oorlogstijd

vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

litaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt.

Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het ­Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrijding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december 1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

Leendert Plaisier (historisch publicist) en Gerk Koopmans (oud-directeur

leendert plaisier | gerk koopmans

Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse mi-

­Verzetsmuseum Friesland) hebben tal van publicaties over de geschiedenis van Leeuwarden op hun naam staan.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

leendert plaisier | gerk koopmans www.wbooks.com

vv