File 1429002160

40 45

40 45

40 45

Twente

Het zijn indringende foto’s, geschoten tijdens de historische gebeurtenis die

Twente

Twente 40-45: de oorlog op ooghoogte

we tot de dag van vandaag herdenken: de bevrijding van Twente in het voorhun bevrijders. Op de andere grimmige verzetsstrijders die het hakenkruis van de voorgevel van het nsb Kringhuis slopen.

Duizenden foto’s zijn er gemaakt in de vijf jaren die aan de bevrijding vooraf gingen. Niet alleen in Enschede, waar de vrolijke jongetjes en de grimmige verzetsstrijders werden vereeuwigd, maar ook in de rest van Twente. De ­beste foto’s zijn samengebracht in het fotoboek Twente 40-45.

Het zijn vooral foto’s van mensen, maar met de oorlog altijd dichtbij: gebombardeerde huizen, Duitse soldaten, opgeblazen bruggen, kapotgeschoten kerktorens. Samen met de teksten brengen ze ons terug naar de actualiteit van toen. Ver weg in de tijd, maar in de herinnering nog altijd dichtbij.

jan haverkate | gerard vaanholt

jaar van 1945. Op de ene foto vrolijke jongetjes, zittend op de motoren van

Jan Haverkate en Gerard Vaanholt zijn journalist. Vaanholt won in 2009 de Twentse Taalprijs.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

jan haverkate | gerard vaanholt in samenwerking met stadsarchief enschede

www.wbooks.com

vv

Twente

40 45

teksten

jan haverkate | gerard vaanholt beeldredactie

adrie roding | ruud klumpers

wbooks in samenwerking met

Stadsarchief Enschede

i n h o u d

5

Inleiding

dreiging

6

twente bezet

16

dagelijks leven samenwerking strijd

bevrijding

,

vervolging en verzet

28

46 68

80

Illustratieverantwoording

112

Colofon

112

40

Inhoud 45 Twente

3

4

i n l e i d i n g

Kinderen op een legermotor. Huizen die in puin zijn ­geschoten.

Portretten van oorlogsmisdadigers die van muren worden ge­ rukt. Colonnes marcherende soldaten in de straten. Bruggen die worden bewaakt. Rookwolken boven steden, neerstortende vlieg­ tuigen en oprukkende tanks. Bloemen die op veldgraven worden gelegd. Blijde burgers die hun bevrijders verwelkomen. We ken­ nen de beelden en meestal komen ze van ver. In dit boek komen ze uit ons eigen gebied. Wat u ziet, zijn onze eigen straten, onze ei­ gen ouders, onze eigen steden en dorpen, onze eigen huizen en onze eigen soldaten. Dat maakt ze anders dan andere beelden.

Al zijn alle slachtoffers geteld, alle doden begraven en herdacht, alle herinneringen opgetekend en alle steden herbouwd, altijd zal er een reden zijn om onze eigen oorlog te blijven herdenken.

Al was het maar om ons in te prenten hoe wankel de vrede kan zijn die wij dachten te hebben bereikt. Het oorlogsspook ver­ toont zich in onze steden niet meer op straat, maar het is er nog wel degelijk. Vluchtelingen uit andere oorlogsgebieden komen dagelijks ons land binnen, al noemen we ze geen vluchtelin­ gen meer maar asielzoekers. En wie in de zomer op vakantie gaat naar Italië, kan ze zomaar zien aanspoelen op het strand.

Dit boek wil u niet een volledig overzicht geven van wat er zeven­tig jaar geleden in Twente is gebeurd. Het wil, met beelden uit de oorlog van toen, de boodschap levend houden die ieder­ een na de bevrijding zo helder voor ogen stond en die nog niets aan kracht heeft ingeboet: de vrijheid als het hoogste goed. In een tijd waarin vreemdelingenhaat, godsdienstverdwazing en politiek extremisme die vrijheid steeds meer lijken te bedrei­ gen, kan het geen kwaad die boodschap opnieuw onder onze aandacht te brengen.

Op de omslag van dit boek staan twee vrolijke jongetjes, gefoto­ grafeerd in Enschede op de dag van de bevrijding. Zittend op de motoren van hun bevrijders en gekleed in hun uniformen, terwijl hun ouders op de achtergrond lachend toekijken. Het boek sluit af met een foto van drie meisjes die, niet veel later, op een warme nazomer dag bloemen leggen op het graf van een omgekomen Canadese soldaat op de provisorisch ingerichte begraafplaats in Holten. Kinderen die de oorlog overleefden en de belofte inhielden van een betere wereld. Dat er aan die be­ tere wereld elke dag opnieuw gewerkt moet worden, is de bood­ schap van dit boek.

Almelo april 1945 Voor veel inwoners van Twente waren de ervaringen met V-1’s (onbemande straalvliegtuigen voorzien van een spring­ lading) en V-2’s (raketten) traumatisch. De regio werd vanaf oktober 1944 gebruikt voor het opslaan en lanceren van deze vergeldingswapens. Lanceerinstallaties stonden onder meer bij ­Rijssen en Hellendoorn. Regelmatig kwam het voor dat de V-1’s en V-2’s voortijdig neerstortten. In Twente werden zo tien­ tallen mensen gedood. Daarnaast waren het ook geallieerde luchtaanvallen op de lanceerinstallaties waarbij burgers om­ kwamen. Na de bevrijding bekijken geallieerden een verwoeste lanceerinstallatie in de bossen bij Almelo.

40

Inleiding 45 Twente

5

6

40

Inleiding 45 Twente

40 45

Dreiging De oorlogsdreiging in de jaren dertig liet haar schaduw ook over Twente ­vallen. Vooral door de ligging aan de grens met Duitsland maakten de be­ woners van deze streek al vroeg kennis met de gevolgen van Hitlers bewind.

Allereerst door de vanaf 1933 alsmaar groeiende stroom vluchtelingen, die zich aan de regionale grensposten meldde. Daarna door de aanwezigheid van militairen die op bevel van de Nederlandse regering die grens moesten bewaken en vooral dicht moesten houden.

Hengelo maart 1940 De spanningen in Europa mochten aan het begin van 1940 dan steeds verder op­ lopen, het dagelijks leven in Twente ging zijn normale gang. Een vredig beeld van de Langestraat in Hengelo, nauwelijks twee maanden voor de Duitse invasie, be­ wijst dat. Geen spoortje van angst of na­ derend onheil. De Lambertuskerk wijst de burgers als steeds de tijd. In het ge­ meentehuis, links, doen bestuurders en ambtenaren hun bestuurlijk werk, zich er niet van bewust dat de machtsver­ houdingen kort daarna drastisch zouden veranderen.

Een echt oorlogsgevoel moet zich bij de Twentenaren hebben opgedrongen na de algehele mobilisatie op 29 augustus 1939. Die leidde tot zichtbare en merkbare veranderingen. De overheid trof voorbereidingen voor een distri­ butiesysteem voor levensmiddelen als koffie, thee, suiker en boter. Luchtbe­ schermingsdiensten instrueerden het volk wat te doen bij een luchtaanval.

Soldaten gingen bruggen bewaken en voorzagen die van springladingen om ze te kunnen opblazen als de vijand ons land zou binnenvallen. Bomen kregen explosieven rond hun stam om versperringen te kunnen opwerpen.

Nabij de grens gingen soms hele bomenrijen tegen de vlakte om militairen vrij zicht te geven op de komst van de Duitsers. Het leger vorderde paarden en auto’s. Bewoners van steden en dorpen richtten schuilkelders in. Hier en daar verrezen stellingen van zandzakken en plaggen.

Het leek heel heldhaftig allemaal, maar de goedbedoelde verdedigings­ werken bleken uiteindelijk nogal onbeholpen. De opmars van de Duitse troepen hebben ze niet kunnen hinderen, laat staan kunnen tegenhouden.

Bovendien stelde het Nederlandse leger zelf niet zo heel veel voor, beperkt van omvang en schamel toegerust als het was.

Een slagveld is Twente dan ook niet geworden, simpel omdat de vaderland­ se legerleiding de provincie Overijssel strategisch niet waardevol genoeg bevond om te verdedigen. De verdediging van ons land begon pas bij de ­IJssel. Deze regio had hooguit de taak om te pogen de opmars van de Duit­ sers te vertragen. Toen die de grens overkwamen op 10 mei 1940, trokken de Nederlandse troepen zich zo snel mogelijk achter de IJssellinie terug.

40

Dreiging 45 Twente

7

Lonneker 3 juni 1939 Het Nederlandse leger wilde in de maanden voor het uitbreken van de oorlog graag tonen hoe goed het op een eventuele strijd was voorbereid. Om de bevolking gerust te stellen en het moreel onder de soldaten hoog te houden hield de militaire top op 3 juni 1939 een Legerdag op het Luchtvaartterrein Twenthe.

Duizenden burgers kwamen naar het grasveld tussen Lonneker en Oldenzaal om zich van de gevechtskracht van het leger te laten overtuigen. Ook hoogwaardigheidsbekle足 ders draafden op. De commandant van het Veldleger, generaal-majoor J.J.G. baron van Voorst tot Voorst was aanwezig, net als generaal-majoor K.E. Oudendijk, die op deze foto als derde van links in vol ornaat over het veld loopt. Van die grasmat was niet lang daarna weinig meer over. Enkele weken voor de Duitse inval besloot de krijgsmacht om het gras van het luchtvaartterrein volledig om te ploegen en te voorzien van diepe geulen, om te voorkomen dat er Duitse vliegtuigen zouden landen. Boeren uit de om足 geving zijn drie etmalen lang met die klus bezig geweest.

8

40

Dreiging 45 Twente

Lonneker 3 juni 1939 Een Trado artillerietrekker rijdt over het vliegveld Twente met achter zich een 75 milli­ meter luchtdoelgeschut. Op het programma van de Legerdag stond ook een demonstra­ tie met voertuigen en wapens. Het mocht allemaal vervaarlijk ogen, in ­werkelijkheid was de uitrusting van het ­Nederlandse leger uiterst mager. Na de Eerste Wereldoorlog was nauwelijks nieuw materieel aangeschaft. Schrijnend voorbeeld is wel dat sommige legeronderdelen het moesten doen met geschut uit het leger­museum.

Het vliegveld Twente was een in 1931 geopend burgerluchtvaarterrein. In 1937 was het even het toneel voor een legeroefening met zestien Fokker-vliegtuigen, maar in de vooroorlogse jaren heeft het nooit de status van militair vliegveld gehad. Daar brachten de Duitsers na de bezetting drastisch verandering in. Aan het eind van 1940 ­begonnen ze met een indrukwekkende metamorfose. Het hobbelige grasveld van nog geen vijfenzestig hectare veranderde in een goed toegeruste vliegbasis met een opper­ vlakte van negenhonderd hectare en drie verharde start- en landingsbanen.

40

Dreiging 45 Twente

9

Hengelo augustus/september 1939 Een moeder met haar kind achterop de fiets leest aandachtig de in Hengelo opgehangen oproep aan buitengewoon dienst­ plichtigen om zich bij het leger te melden. Duitsland en de Sovjet-Unie sloten in augustus 1939 een niet-aanvalsverdrag.

Bovendien was het niet denkbeeldig dat Duitsland Polen zou binnenvallen. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hadden al aangegeven dat zij Duitsland in die situatie de oorlog zouden verklaren. Het was voor de Nederlandse regering aanleiding een algehele mobilisatie uit te roepen. Honderdvijftigduizend mannen tot de leeftijd van 45 jaar, die ooit voor de mili­taire dienst waren goedgekeurd, moesten hun huis en werk verlaten om als soldaat te fungeren. Het zette de samenleving behoorlijk op haar kop. Veel van het tot dan normale werk bleef liggen, ook al omdat het leger paarden, vrachtwagens en auto’s opeiste. Die waren nodig om troepen en materieel te kunnen verplaatsen.

De soldaten kwam in hun kampementen niet in een gespreid bedje. Omdat er zeker in de grensstreek onvoldoende kazernes waren, vorderden de commandanten her en der onderkomens om de militairen in onder te brengen, van feestzalen tot scholen en van schuren tot molenloodsen.

10

40

Dreiging 45 Twente

Almelo augustus 1939 De mobilisatie bracht opeens reuring in het v ­ ooroorlogse ­leven. Opgeroepen soldaten begeven zich naar het ­station in Almelo (foto rechtsboven) en het volk is er in alle rust voor gaan staan en zitten om deze niet alledaagse gebeurtenis gade te slaan. Ongetwijfeld wilden de Almeloërs hun jonge stadgenoten met het uitzwaaien een hart onder de riem ste­ ken voor het onbekende avontuur dat hen te wachten stond.

Vordering van voertuigen was een andere maatregel tijdens de voorbereidingen op de dreigende Duitse aanval. Het centrum van Almelo stond vol met vrachtwagens en busjes (foto rechts­ onder). Het leger wilde die eerst keuren op geschiktheid voor militaire doeleinden. Waren ze bruikbaar dan waren de eige­ naren verplicht deze af te staan.

Enschede september 1939

pagina 12-13

Twentse soldaten staan op het Van Loenshof in Enschede klaar voor vertrek naar hun legeronderdeel. De gezichten staan nog overwegend vrolijk. Maar na de Duitse inval was de lach snel verdwenen. Van alleen al de uit Enschede opgeroepen dienst­ plichtigen sneuvelden er achttien in de meidagen van 1940. De afreizende militairen konden na het bevel tot mobilisatie overal rekenen op veel aandacht van de burgerij. Ook vanuit de juist bij de halte gestopte TET-bus kijken de passagiers mee. Rechts op de achtergrond is het Enschedese stadhuis te zien.

40

Dreiging 45 Twente

11

16

40

Dreiging 45 Twente

40 45

Twente bezet Bij de Duitse inval op 10 mei 1940 was Twente al binnen enkele uren bezet en dat was ook de bedoeling. Het plan van het Nederlandse leger was om de opmars van de Duitse grondtroepen in Twente zo mogelijk te vertragen en pas bij de IJssel serieus verzet te bieden. De meeste bruggen over de zijtak van het Twentekanaal werden in alle vroegte opgeblazen, zodat de Duitse grondtroepen gedwongen werden andere routes te kiezen. De spoorweg­ viaducten in Twente werden echter ongemoeid gelaten. Daardoor kon een pantsertrein uit de richting Oldenzaal, gevolgd door twee treinen met manschappen, al vroeg in de ochtend ongehinderd Hengelo passeren.

Haaksbergen 10 mei 1940 De Duitse bioscoopjournaals toonden in de eerste weken vooral filmbeelden van snel oprukkende tankdivisies als onder­ deel van de psychologische oorlogsvoe­ ring. Het idee was dat de vijand bij de aanblik van een zo goed uitgeruste en moderne krijgsmacht de moed snel in de schoenen zou zinken. De werkelijk­ heid was dat de Duitsers in het eerste jaar van de oorlog voor het vervoer van geschut en munitie nog lange tijd een beroep moesten doen op paarden. In de Molenstraat in Haaksbergen verscheen op de eerste dag van de bezetting deze soldaat met twee paarden. Naarmate de oorlog vorderde, nam het gemotori­ seerde materieel verder toe. Als gevolg van de grote verliezen moest het Duitse leger in de laatste twee jaren van de be­ zetting opnieuw een beroep doen op paardenkrachten.

Weinig Twentenaren zullen die vrijdagochtend voor Pinksteren iets van de inval hebben gemerkt, behalve als ze wakker waren geworden door de overvliegende bommenwerpers. In de textielfabrieken bleven de ochtend­ ploegen aanvankelijk gewoon aan het werk, totdat het nieuws zich via de radio en langs andere kanalen had verspreid. De eerste Duitse grond­ troepen kwamen om vijf minuten voor vier uur bij Denekamp de grens over, destijds de belangrijkste doorgaande wegverbinding met Duitsland.

Later volgden ook de eerste grensoverschrijdingen bij andere grenspos­ ten, zoals de Poppe en Buurse. Voor zover er wegversperringen waren, vormden ze geen enkele beletsel. Dat gold ook voor de trotylladingen die overal in Twente waren aangebracht aan de bomen langs de doorgaande wegen. Tegen de middag hadden de Duitse grondtroepen de IJssel bereikt.

De journalisten Krämer en Ballintijn van het dagblad Tubantia reisden de Duitsers na om verslag te doen van de inval. Hun verhalen werden dage­ lijks door duizenden Twente­naren gelezen.

Al meteen na hun binnenkomst begonnen de Duitsers het dagelijks ­leven in Twente te normaliseren. Personen die werden verdacht van anti-­Duitse activiteiten, kregen bezoek van de Sicherheitspolizei.

De Duitsers legden beslag op voorraden en grondstoffen, en stelden een distributiesysteem in. Het voorkomen van onrust onder de bevolking was een ander belangrijk doel. Daarbij had men vooral het oog op de textielfa­ brieken, waar dagelijks vele duizenden arbeiders samenkwamen die het stakingswapen kenden en na werktijd de steden wel eens op stelten kon­ den zetten. Op de dag van de Duitse inval waren vele arbeiders thuis geble­ ven. Sommige fabrikanten lieten dat zo, andere riepen hun personeel op om nog dezelfde dag of anders zaterdag weer aan het werk te gaan. Onder druk van de Duitsers riepen de burgemeesters van Enschede, Hengelo en Oldenzaal de arbeiders op om zich na het weekeinde weer te melden.

40

Twente bezet 45 Twente

17

Enschede 9 november 1941 Om op adem te komen werden Duitse militairen regelmatig voor korte tijd teruggetrokken van het front. Vaak werden ze naar Twente gestuurd, niet alleen voor vertier, maar ook om zich te hergroeperen, nieuwe rekruten in hun rijen op te nemen en te trainen. Op 9 november 1941 werden op het voetbalveld van de Enschedese Boys in het Volkspark de nieuwe rekruten beëdigd van het 4e Kompagnie Ersatzbatallion SS-Panzer Grenadier Regiment Germania. Op de foto marcheert de compagnie, be­ geleid door een SS-muziekkorps, van het exercitieterrein naar het Volkspark-restaurant voor een groots afscheidsdiner. De binnen­stad van Enschede met zijn cafés, restaurants en koffie­ huizen bood de Duitsers volop gelegenheid tot ontspanning. In het vlakbij het Volkspark gelegen hotel Memphis was een Wehrmachtsheim gevestigd waar de Duitse officieren zich konden ver­ pozen. Tegenover het hotel lag het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst. Het was onder­gebracht in het woonhuis van de Joodse ­textielfabriekant Sig Menko. Beide gebouwen bestaan nog steeds.

Enschede 1942 Marcherende soldatengroepen behoorden in de oorlog tot het normale straatbeeld. Het ritmische gestamp van de honderden laarzen op het wegdek en de klank van de luid gezongen strijd­ liederen konden vele Nederlanders zich na de bevrijding nog lange tijd herinneren. Toch oefenden de gedisciplineerd mar­ cherende soldatentroepen ook een zekere aantrekkingskracht uit. Sommigen stapten zelfs van hun fiets, als ze onderweg zo’n colonne tegenkwamen zoals hier in de Hoogstraat in Enschede.

De foto is heimelijk gemaakt vanuit een slaapkamerraam.

22

40

Twente bezet 45 Twente

Enschede 1944 Twee leden van de 12e Kompanie Fallschirm Jäger Regiment 5 staan op post bij de spoorwegovergang Kloosterstraat aan de lijn Enschede-Gronau. In 1944 was dit een belangrijke lijn voor het vervoer van Duitse troepen en voorraden van en naar Duits­ land. De overgang bevond zich pal achter de woning van foto­ graaf J. Harberink. Behalve door Duitse militairen werd deze spoorverbinding tevens bewaakt door de in Enschede geleger­ de II Kompanie Spoorwegwacht van de Landwacht Nederland, onder toezicht van ‘hoofdschaarleider’ M. Klootwijk.

Enschede juni 1942

pagina 24-25

Honderden panden in Enschede werden door de Wehrmacht gevorderd voor eigen gebruik. Zo diende het gebouw van de Hogere Textielschool als militair hospitaal, de synagoge van de Joodse gemeente als gevangenis, en het voormalige gemeente­ huis van Lonneker als opslagplaats van fietsen. Ook hun voer­ tuigen moesten de Duitsers stallen. Daarvoor vorderden ze onder meer leegstaande garages. Op de foto garage Visser aan de Oldenzaalsestraat. Vanaf juni 1942 stonden hier een vijftig­ tal Duitse automobielen geparkeerd van het zogeheten Heeres Kraftfahrpark. De stalling werd bewaakt. Enkele keren per dag vond er een wisseling van de wacht plaats. Een ceremonie die altijd veel bekijks trok van de jeugd uit de buurt.

i l l u s t r at i e v e r a n t w o o r d i n g

o o k

instellingen nederland 40 45

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde,

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.

Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden

Als freelance journalist heeft Wim van

troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

hij meerdere boeken over de stad en het

hij meerdere boeken over de stad en het

hij meerdere boeken over de stad en het

eiland op zijn naam staan.

Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

WIM VAN WIJK

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

MAARTEN VAN DOORN

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Dordrecht

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­

Dordrecht

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

40 45

40 45

40 45

40 45

Den Haag

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

40 45

Den Haag

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

Delft

Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

40 45

40 45

trudy van wees

militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de

ingrid d . jacobs

Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.

De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer.

Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse

r e e k s

40 45

Delft

September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-

gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis

40 45

40 45

Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van

d e z e

Arnhem

Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog

40 45

Arnhem

• Beeldbank wo2/niod: 16, 48, 58, 59, 63, 73, 102 Carel A. Voges: 62 links Dia-archief mr. A. Hustinx: 28 D. Koper: 49 F.F. van der Werf: 41 boven Fotodienst der nsb – J.H. Hasewinkel: 50, 51 Nationaal Bevrijdingsmuseum Groesbeek: 72 links, 106 Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon: 95 boven • Fotoarchief Brusse – H. Brusse: 104 • Joods Historisch Museum: 56, 57 • Museum Hengelo: 10, 43, 71, 75, 76, 78, 79, 82, 90 boven, 93, 98, 99 • Nederlands Fotomuseum: Frits Lamberts: 61, 62 rechts, 66-67, 74, 94, 103 • Nederlands Openluchtmuseum: 39 onder, 44, 45 boven, 45 onder M.J. Hartgerink: 38, 39 boven, 40 • Spaarnestad Fotoarchief/Nationaal Archief/anp: 31, 33, 109 G. Zeylemaker: 30 H.J.M. Valks: 32 Wiel van der Randen: 6 • Stadsarchief Enschede: Omslag, 2, 8, 9, 18, 20, 22, 23 boven, 23 onder, 24-25, 26 onder, 34-35, 36, 37, 41 onder, 42 links, 42 rechts, 52 onder, 53, 60, 65, 72 rechts, 77 onder, 80, 83, 84, 85 boven, 85 onder, 96, 97, 100, 107, 108 H.Brusse: 12-13, 19 boven, 26 boven, 27, 68, 105 • Twents Streekarchief, Delden: 86, 87, 89, 91

i n

eiland op zijn naam staan.

eiland op zijn naam staan.

Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.

Gelderland en Arnhem vormen een

zwaartepunt in haar werk en onderzoek.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

40 45

Ingrid D. Jacobs

40 45

40 45

40 45

litaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt.

Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het

Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrij-

over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek

Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets-

1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven

wordt in die leemte voorzien.

centrum Groningen), Michael Hermse en

dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga.

Leendert Plaisier (historisch publicist)

Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983 werkzaam als provinciaal historicus. Tal

en Gerk Koopmans (oud-directeur

van publicaties staan op zijn naam. In

Verzetsmuseum Friesland) hebben tal Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik

1985 verscheen van zijn hand een lesbrief

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft

hij meerdere boeken over de stad en het eiland op zijn naam staan.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

van Leeuwarden op hun naam staan.

aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

genocidestudies.

bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

van publicaties over de geschiedenis

Somers en René Kok, beiden als historici verbonden

over de oorlog in Drenthe die nog steeds hier en daar in het onderwijs wordt ge-

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

Leiden

Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse mi-

ding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december

Groningen 40-45 werd samengesteld door

Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar

liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

40 45

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.

gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese bevrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

40 45

Leiden

albums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten

en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte in beeld.

Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te hebben

40 45

leendert plaisier | gerk koopmans

heden vast te leggen.

Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder

gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere foto-

40 45

40 45

Leeuwarden

nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig-

Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de stad in oorlogstijd

Wim van Wijk

Maarten van Doorn

Leeuwarden

De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie

Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfotografen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten,

40 45

40 45

Groningen

Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte

MARTIN HILLENGA E . A .

die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die

zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet

was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon

40 45

11-11-2014 11:20:48

Trudy van der Wees

Groningen

waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en

MICHIEL A GERDING . W . GERDING

en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast

die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel

WWW.WBOOKS.COM

vv

Drenthe

Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.

Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als

WIM VAN WIJK

MAARTEN VAN DOORN

WWW.WBOOKS.COM

o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1

nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma

oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen

trudy van wees

www.wbooks.com

Drenthe

Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

ingrid d . jacobs

een opvolger met dit boek.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

MICHIEL A.W. GERDING

40 45

Michiel A.W. Gerding

40 45

het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de

Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.

Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-

volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Als freelance journalist heeft Wim van

Zeeland

periode 2006-2007.

In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De

Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch

een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren, dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde talrijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.

.

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de

over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het

Veronica Frenks is onderzoeker, publicist

eiland op zijn naam staan.

en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

J . L . VAN DER PAUW

JAN VAN OUDHEUSDEN IN SAMENWERKING MET

WWW.WBOOKS.COM

S TA D S A R C H I E F R OT T E R DA M

WWW.WBOOKS.COM

o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1

VERONICA FRENKS

ad van liempt

www.wbooks.com

12-08-2014 10:26:29

Jan van Oudheusden

particuliere collecties

• C.B. Cornelissen, Albergen: 11 boven, 11 onder, 14, 15, 19 onder, 21, 46, 52 boven, 64, 70, 77 boven, 92, 95 onder • H. ten Brinke: 54, 55 40 45

de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal

maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.

Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrondinformatie.

HERMAN AARTS | PAUL HARMENS

wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de

Ad van Liempt

Veronica Frenks

Zwolle

10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die

J.L. van der Pauw

40 45

40 45

Zwolle

Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog

c o l o f o n

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­ toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

VERONICA FRENKS

publiceerde hij onder meer het omvang-

rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste

rend en soms ontroerend beeld van gewone

weer op te pakken.

40 45

40 45

van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder

historische publicatie over Rotterdam in de

mensen in ongewone omstandigheden.

• Imperial War Museum: 4 • Library and Archives, Canada: 88, 101, 110-111

werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.

40 45

Zeeland

gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd voor dit boek. Samen geven zij een fascine-

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer

40 45

Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

Utrecht

van, bekende maar ook diverse niet eerder

jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombardementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.

40 45

ad van liempt

instellingen buitenland

Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad.

Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Utrecht

verzamelingen en openbare collecties in binnen- en buitenland. De mooiste daar-

40 45

toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode JAN VAN OUDHEUSDEN

Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto’s uit privé-

40 45

Rotterdam

is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.

40 45

Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.

Hans Blom, Alphons Siebelt

Gerk Koopmans, Leendert Plaisier

Martin Hillenga e.a.

J . L . VAN DER PAUW

achtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna,

toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook

vv

Rotterdam

gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie.

Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de storm-

WWW.WBOOKS.COM

Noord-Brabant

Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels

bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

leendert plaisier | gerk koopmans

www.wbooks.com

Noord-Brabant

Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

MARTIN HILLENGA E . A .

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert over regionaal historische onderwerpen.

Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

HERMAN AARTS | PAUL HARMENS

u i tgav e

WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m.

Stadsarchief Enschede stadsarchief@enschede.nl www.stadsarchief.enschede.nl t e k s t

Jan Haverkate en Gerard Vaanholt

Herman Aarts, Paul Harmens

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies. © 2015 WBOOKS / Stadsarchief Enschede / Jan Haverkate / Gerard Vaanholt

Riesenkind, ’s-Hertogenbosch

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver­ veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro­ nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Twente 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

ISBN 978 94 625 8075 6 NUR 689, 693

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.

b e e l d r e dac t i e

Adrie Roding en Ruud Klumpers vo r m g e v i n g

112

40

Colofon 45 Twente

40 45

40 45

40 45

Twente

Het zijn indringende foto’s, geschoten tijdens de historische gebeurtenis die

Twente

Twente 40-45: de oorlog op ooghoogte

we tot de dag van vandaag herdenken: de bevrijding van Twente in het voorhun bevrijders. Op de andere grimmige verzetsstrijders die het hakenkruis van de voorgevel van het nsb Kringhuis slopen.

Duizenden foto’s zijn er gemaakt in de vijf jaren die aan de bevrijding vooraf gingen. Niet alleen in Enschede, waar de vrolijke jongetjes en de grimmige verzetsstrijders werden vereeuwigd, maar ook in de rest van Twente. De ­beste foto’s zijn samengebracht in het fotoboek Twente 40-45.

Het zijn vooral foto’s van mensen, maar met de oorlog altijd dichtbij: gebombardeerde huizen, Duitse soldaten, opgeblazen bruggen, kapotgeschoten kerktorens. Samen met de teksten brengen ze ons terug naar de actualiteit van toen. Ver weg in de tijd, maar in de herinnering nog altijd dichtbij.

jan haverkate | gerard vaanholt

jaar van 1945. Op de ene foto vrolijke jongetjes, zittend op de motoren van

Jan Haverkate en Gerard Vaanholt zijn journalist. Vaanholt won in 2009 de Twentse Taalprijs.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

jan haverkate | gerard vaanholt in samenwerking met stadsarchief enschede

www.wbooks.com

vv