het
GRONINGEN boek
Martin Hillenga en Lotte Kleijssen
het
GRONINGEN boek
Land en water
9
Stad
33
Orde en gezag
57
In en om huis
85
Over water en weg
107
aan het werk
135
Ontspanning en vermaak
173
Jonge Groningers
211
Ziel en zaligheid
239
Ziek en ellendig
267
Woord vooraf ‘Provincie Groningen, Nederland, Europa, Aarde, Heelal’. Kinderen die langzaamaan ontdekken dat de wereld groter is dan hun directe omgeving schrijven deze aanduidingen van een steeds wijder wordende ruimte vaak achter hun eigen naam, straat en woonplaats. Het omgekeerde komt ook voor. Pas als mensen meer vertrouwd zijn met de wereld (het heelal is tot op heden slechts voor één Groninger weggelegd) door reizen of een verblijf elders, gaan ze zien wat hun eigen omgeving typeert en anders maakt. De samenstellers van Het Groningen Boek hebben beide richtingen gevolgd. In zo’n 250 afbeeldingen wordt getoond wat Groningen-eigen is of waar stad en provincie – soms verrassend – juist in een groter geheel blijken te passen. De herkenbaarheid, dus veelal het beeldmateriaal, was daarbij het uitgangspunt. Ter illustratie: niet geheel toevallig is naast dit ‘Woord vooraf’ een afbeelding geplaatst van een vrouw in Groninger dracht. Het oorijzer en de daarover gedragen floddermuts zullen door veel mensen als ‘typisch Gronings ’ worden ervaren, maar geldt dat ook voor het feit dat veel vrouwen tegelijk met deze hoofdversiering de meest moderne jurken droegen, de grote boerinnen uit de provincie zelfs van stoffen uit het mondaine Parijs? En hoe traditioneel is dat oorijzer eigenlijk? Pas nadat het niet meer gedragen werd, stopte de ontwikkeling ervan. Daarvoor ging het óók met de mode mee.
Na al het bovenstaande is het wellicht nog overbodig om op te merken dat
Het Groningen Boek nadrukkelijk niet de pretentie heeft een compleet overzicht van de Groninger geschiedenis te bieden. Daarvoor kunnen belangstellenden onder andere terecht bij de recent verschenen drie delen van De Geschiedenis van Groningen en Canon van Groningen. Tot slot past hier een groot woord van dank aan allen die ons tijdens de samenstelling behulpzaam waren. Hun namen staan achter in dit boek vermeld. Apart willen we hier vermelden IJnte Botke, Paul Brood en Harm van der Veen, die zo vriendelijk waren om de teksten mee te lezen en te becommentariĂŤren. Ook geldt onze dank de vormgever, Richard Bos uit Leeuwarden, voor de immer plezierige samenwerking. Groningen, 28 augustus 2010 De samenstellers
Land en water
De familie Louwes uit de Westpolder poseert in 1955 bij de dijk die het water van de Lauwerszee moest weren. Veertien jaar later was deze waterkering overbodig geworden: de Lauwerszee werd in 1969 Lauwersmeer en vormt sindsdien geen bedreiging meer voor het achterland. Land en water, en vooral de wisselwerking tussen beide, hebben de huidige vorm van de provincie bepaald. De inwoners hebben daarin een belangrijke rol gespeeld. Gunstige landschappelijke factoren vormden een eerste reden voor vestiging op een bepaalde plek, daarna werd de omgeving al gauw naar eigen hand gezet. Uit het land is dan ook de geschiedenis van het menselijk bestaan in vroeger eeuwen af te lezen. Geen enkele provincie in Nederland heeft zoveel diversiteit in landschap als Groningen. Het Zuidelijk Westerkwartier – gelegen in het zuidwesten – heeft met zijn zandruggen en houtsingels langs de langgerekte ontgonnen veenpercelen een besloten karakter. Het op de klei gelegen Hogeland kenmerkt zich juist door zijn weidsheid, waarin de wierden en dijken de enige verhogingen zijn.
De meest uitgestrekte polders liggen in het goeddeels op de Dollard heroverde Oldambt. Tot slot doet Westerwolde in het zuidoosten van de provincie haast ‘Drents’ aan met zijn esgehuchten, bossen en meanderende beekjes. Op de grens van de twee laatste gebieden liggen de Veenkoloniën met hun rechte kanalen en langgerekte lintdorpen. Het Groninger landschap verandert nog steeds. Grote ingrepen zorgden de afgelopen decennia voor veel emotie. De afsluiting van de Lauwerszee zorgde weliswaar voor veiligheid, en op termijn ook voor een gewaardeerd natuurgebied, maar de Zoutkamper vissersvloot moest in 1969 gedwongen uitwijken naar de nieuwe haven Lauwersoog. En wat te denken van Blauwestad? Ingepolderde landbouwgronden zijn in het Oldambt weer onder water gezet. De eerste plannen daartoe leidden in 1993 in The New York
Times zelfs tot de kop ‘Dutch Do the Unthinkable: Sea Is Let In’.
Hasseberg Alpinisten kunnen Groningen beter links laten liggen. Het hoogste punt van de provincie ligt op 14,2 meter boven NAP. De Hasseberg, 2 kilometer ten oosten van Sellingen is een keileemopduiking die eeuwenlang als een eiland in het omringende veenlandschap lag. Ze viel vroeger des te meer op, omdat de berg toen met bomen begroeid was. Even achter de ‘top’ ligt de Duitse grens.
13 Land en water
hunebed Hunebedden worden vooral geassocieerd met Drenthe, en omgekeerd. Maar de provincie Groningen heeft er ook tenminste twee. De grafmonumenten van de eerste landbouwers, die zo’n vijfduizend jaar oud zijn, raakten in de kuststrook echter eerst bedekt door zand, later weer door klei. Zo bleef het ene Groninger hunebed bij Noordlaren bovengronds bewaard, dat van Heveskes – tegenwoordig te zien in museum Aquariom in Delfzijl – werd in 1984 onder meters zeeklei gevonden. Het waren niet alleen natuurlijke ontwikkelingen die zorgden voor het verdwijnen van de hunebedden. Vroeger werden de grote stenen ook opgeblazen, om gebruikt te worden voor de bouw van kerken en huizen en de aanleg van verharde wegen. In het hunebed van Noordlaren zijn nog boorgaten te zien, de sporen van een mislukte poging om het
Land en water
14
met buskruit te laten springen.
wIerden Rond 600 voor Christus ontstond langs de Waddenkust een uitgestrekt kweldergebied dat alleen onder water liep bij stormvloeden. De bewoners vestigden zich er op wierden: kunstmatig woonheuvels die in de loop der eeuwen, door bemesting en het opwerpen van nieuwe lagen aarde, steeds hoger werden. Op de hoge delen van de omringende kwelders verbouwde de kustbevolking granen, oliehoudende zaden en duivenbonen. Ook werd er vee geweid. Veel wierden zijn in de loop van de tijd verdwenen omdat ze werden afgegraven. Omdat in de Middeleeuwen de kerk vaak op het hoogste punt werd gebouwd, zijn de wierden daar gespaard gebleven. In Saaksum is dat bijvoorbeeld nog goed te zien. De wierde besloeg hier, tot de afgraving rondom 1917, een oppervlak van circa 10 hectare. 15 Land en water
radIaaL wIerdedOrp Wierden worden op grond van hun verkavelingspatroon ruwweg ingedeeld in twee typen: ronde wierden met een radiale (straalsgewijze) verkaveling en langgerekte of rechthoekige wierden die een onregelmatig verkavelingspatroon hebben. Een goed voorbeeld van een redelijk intact gebleven wierdedorp met radiale verkaveling is Niehove. Op het hoogste punt van de wierde staat de in 16
oorsprong uit de dertiende eeuw dateren-
Land en water
de kerk. Daar omheen ligt de ringweg die het kerkhof omsluit. Tegenwoordig heet deze Kerkstraat, maar rond 1900 werd ze ook nog wel aangeduid als Ronde Straat. Tot 1830 scheidde een gracht de weg van het kerkterrein. De huizen en boerderijen staan met het woongedeelte naar het centrum van de wierde gericht en met de schuren naar achteren. De bebouwing wordt omsloten door een ossengang aan de voet van de wierde. Vanaf daar lopen de wegen straalsgewijs naar de ringweg in het centrum.