5 minute read
Η πορεία προς την ελληνική σημαία
«Ή πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη», έργο του Ivan Aivazovsky (1817-1900), του 1881, λάδι σε μουσαμά 162 x 233 εκ.
Advertisement
του Στρατή Ανδρεάδη
Ηελληνική σημαία που γνωρίζουμε σήμερα δεν έπαιξε ρόλο στην αρχή της Ελληνικής επανάστασης. Η έναρξη της Ελληνικής επανάστασης στη Μολδοβλαχία, στην Πάτρα, στα ηρωικά και μαρτυρικά νησιά του Αιγαίου και αλλού είδε τους Έλληνες να πολεμούν, να ματώνουν και να πεθαίνουν για δεκάδες άλλα σύμβολα που είχαν περισσότερο, λιγότερο ή και καμία σχέση με τη σημαία που σήμερα είναι συνυφασμένη με την Ελλάδα.
Οι σημαίες στην αρχή της επανάστασης (επίσημες εθνικές σημαίες είχαμε από τον Μάρτιο 1822 και μετά) εξέφραζαν, αλλά και ξεκινούσαν από πολύ διαφορετικές σχεδιαστικές εν τέλει φιλοσοφικές παραδόσεις. Η σημαία που επικράτησε αλλά και τα σχέδια που τελικά έπαιξαν μόνο περιφερειακό ρόλο στην εθνική παλιγγενεσία «μιλούν» μέσα από την αποτύπωσή τους με το δικό τους τρόπο για τις σκέψεις, τα όνειρα και τη φιλοσοφία των πρωτεργατών της περιλάλητης επανάστασης του ’21.
Οι σχεδιαστικές παραδόσεις των σημαιών της επανάστασης
Σε γενικές γραμμές μπορούμε να χωρίσουμε τις σημαίες της επανάστασης σε τέσσερις σχεδιαστικές παραδόσεις: την παράδοση που ξεκινά από το Βυζάντιο και εκφράστηκε κυρίως στα λάβαρα των εκκλησιαστικών σημαιών, την παράδοση των σημαιών της θάλασσας που επηρεάστηκε από τη «Ρεπούμπλικα των Κορφών» και από αλλού, αυτή που μπορούμε να αποκαλέσουμε «παράδοση του σταυρού» και οι απαρχές της βρίσκονται στις σταυροφορίες αλλά εκφράστηκε από τους κλέφτες και είναι αυτή που επικράτησε και τέλος, την παράδοση της Γαλλικής Επανάστασης που εκφράστηκε από τις σημαίες της Φιλικής Εταιρείας, του Ιερού Λόχου και του Ρήγα Φεραίου. Για καθεμία θα μιλήσουμε επιγραμματικά. Τις σημαίες πρέπει να τις αποκρυπτογραφούμε με την ανάλυση, αλλά να τις ζούμε μέσα από την αίσθηση που μας δημιουργούν.
Ας ξεκινήσουμε από την παράδοση που επηρέασε λιγότερο, τη Βυζαντινή. Στο Βυζάντιο πέρα από την επίσημη σημαία του Βυζαντίου, τα τάγματα του στρατού εμφάνιζαν σημαίες με αγίους ή την Παναγία. Αυτές οι σημαίες μέχρι το 1821 ήταν χαμένες στη συλλογική μνήμη. Η πρακτική δυσκολία να ζωγραφιστούν άγιοι πάνω σε σημαίες εν μέσω πολέμου σε συνδυασμό ίσως με την περίτεχνη κατασκευή των εκκλησιαστικών σημαιών δεν έδωσε ώθηση σε αυτή την παράδοση. Έτσι, μόνο το λάβαρο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και μία ή δύο σημαίες από τη Μάνη αποτυπώνουν παραστάσεις αγίων και θυμίζουν τις ξεχασμένες Βυζαντινές σημαίες.
Στον αντίποδα είναι η Γαλλική επανάσταση που έφερε νέες ιδέες όπως η ελευθερία και η ισονομία, οι οποίες με τη σειρά τους έφεραν φιλέλληνες και Έλληνες από την Ευρώπη και την Αμερική που πολέμησαν και εξέφρασαν τα ιδανικά τους με τελείως διαφορετικά σύμβολα. Η σημαία του Αλέξανδρου Υψηλάντη με τρία χρώματα όπως της Γαλλικής επαναστατικής, αλλά και σύμβολα μυστικών οργανισμών όπως ο φοίνικας σχημάτισαν αρνητική πρώτη εντύπωση για την επανάσταση στα κέντρα εξουσίας της μεταναπολεόντειας Ευρώπης. Η σημαία της Φιλικής Εταιρείας με πλήθος επαναστατικών συμβόλων και συμβολισμών ήταν ένας από τους λόγους που η πρώτη αντίδραση των κρατών της Ευρώπης ήταν μουδιασμένη.
Οι ναυτικοί είναι πρακτικοί άνθρωποι. Οι σημαίες των ναυτικών νησιών της Επανάστασης ξεκινούν σχεδιαστικά από δύο παραδόσεις: από την πρώτη ελληνική σημαία που ανέμισε στη θάλασσα μετά το 1453 και από μια απλή συμβολική γλώσσα που παραπέμπει στις ιδέες των επαναστάσεων της Ευρώπης, ενθυμίζει τις πειρατικές, αλλά στην ουσία παραπέμπει στην Ελληνική επανάσταση. Η πρώτη σημαία Ελληνικού Κράτους (αυτόνομου αν όχι ανεξάρτητου) είναι της Επτανήσου Πολιτείας. Οι ναυτικές σημαίες έφεραν, σχεδόν όλες, την κόκκινη μπορντούρα και τον κυανό κάμπο όπως η σημαία της Επτανήσου Πολιτείας. Εμπνευσμένες από τους πειρατές και τα σύμβολά τους, οι σημαίες των ναυτικών νησιών μας είχαν επιπλέον πλήθος συμβόλων με κύριο αυτό του σταυρού που «στέκεται» πάνω στην ημισέληνο.
Οι σημαίες της θάλασσας μιλούν για την ουσία της επανάστασης σαν μια απελευθερωτική μάχη χριστιανών (πλην όμως πάντοτε με ελληνικό συμβολισμό γύρω από το σταυρό) που «πατά», σχεδιαστικά μιλώντας, πάνω στην πρώτη «νέα» ελληνική σημαία.
Η τελευταία παράδοση είναι η πιο απλή και η πιο διαδεδομένη. Είναι ένα χρωματιστό πανί με ένα σταυρό. Υπήρχαν εκατοντάδες τέτοιες σημαίες στην Ευρώπη του 18ου και 19ου αιώνα. Μάλιστα, οι σημαίες του εμπορικού ναυτικού της Γαλλίας αλλά και της Μασσαλίας είναι πανομοιότυπες με την ελληνική σημαία αλλά και με τις πρώτες ελληνικές σημαίες με τον γαλάζιο σταυρό σε άσπρο κάμπο. Αυτή η παράδοση, όμως, μάλλον δεν ήρθε από την Ευρώπη. Κατά πάσα πιθανότητα κατέβηκε από τα βουνά όπου ήταν το πιο δημοφιλές σχέδιο των αρματωλών και των κλεφτών. Η σημερινή εθνική μας σημαία ήταν ένα από τα φλάμπουρα και τα μπαϊράκια των κλεφτών.
Το γεγονός ότι η σημαία που επικράτησε, δηλαδή το πιο σημαντικό εθνικό σύμβολο, αντλούσε τη σχεδιαστική της παράδοση όχι από το Βυζάντιο ούτε από τα απελευθερωτικά κινήματα της Ευρώπης ή από το πρώτο ανεξάρτητο Ελληνικό κράτος, αλλά από την καθημερινή, ζώσα παράδοση της ελληνικής υπαίθρου λέει πολλά για τη δύναμη αυτών που επηρέασαν πραγματικά την επανάσταση στα σπάργανά της. Σε όλη τη σημερινή φιλολογία περί επηρεασμού της επανάστασης από μυστικές εταιρίες, ξένες δυνάμεις ή την αναγέννηση του Ελληνισμού ύστερα από τετρακόσια ή δυο χιλιάδες χρόνια η απάντηση που δόθηκε σε επίπεδο σχεδιασμού εθνικού συμβόλου ήταν πως επιλέχθηκε ένα απλό σύμβολο που διαφοροποιούσε περισσότερο τους επαναστατήσαντες, η θρησκεία. Ήταν ένα σημαντικό και απλό σύμβολο. Ήταν εν τέλει το σύμβολο που ήξεραν οι μαχητές καλύτερα.
Ο λόγος για τον οποίο επικράτησε το γνωστό σε όλους μας σχέδιο της «γαλανόλευκης» με τις τρεις, και αργότερα δύο παραλλαγές της, είναι μια ιστορία που θα ταίριαζε καλύτερα σε ένα άλλο άρθρο με τίτλο «Τα μυστήρια της ελληνικής σημαίας».
«Ή πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη», έργο του Νικηφόρου Λύτρα (1832-1927), περίπου 1873, λάδι σε μουσαμά 143 x 109 εκ.
