Arboretum WIRTY - Cypryśnikowate by Lech J. Zdrojewski

C YPRYŚNIKOWATE Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae) Rodzaj: Cypryśnik (Taxodium) Mamutowiec (Sequoiadendron) Metasekwoja (Metasequoia) Szydlica (Cryptomeria) Kuningamia (Cunninghamia)

Kolekcja cypryśnikowate

Rodzina cypryśnikowatych posiada nieliczne i słabe cechy wspólne, łączące rodzaje i gatunki wchodzące w jej skład. Tworzą ją średnie oraz duże drzewa iglaste. Do tej ostatniej grupy należą sekwoje wieczniezielone oraz mamutowce olbrzymie, które są najwyższymi i najpotężniejszymi organizmami, jakie kiedykolwiek żyły na ziemi. igły cypryśnikowatych mają postać klasycznych szpilek (np. cypryśnik, metasekwoja, sekwoja) lub łuskowato-szydlastych łusek (np. mamutowiec). Igły cypryśnika błotnego i metasekwoi chińskiej opadają na zimę wraz z krótkopędami, a u pozostałych gatunków są zimotrwałe. Drzewa z rodziny Cypryśnikowatych to wyłącznie rośliny jednopienne, o kwiatach rozdzielnopłciowych i wiatropylnych. Kwiaty męskie zebrane są w niewielkie kwiatostany (szyszeczki), które po wyczerpaniu pyłku opadają. Żeńskie szyszeczki składają się ze zrośniętych ze sobą łusek wspierających i nasiennych. Na powierzchni łusek nasiennych znajduje się od 2. do 9. zalążków. Po zapyleniu łuski szyszeczek rozrastają się i twardnieją. W ten sposób tworzą się będące odpowiednikami owoców, których cypryśnikowate, jako rośliny nagonasienne nie tworzą. Szyszki cypryśnikowatych są małe (dużo mniejsze niż u sosnowatych) i mają w przybliżeniu kulisty kształt. Składają się one z niewielu zdrewniałych, najczęściej ułożonych spiralnie, tarczkowatych łusek. W Polsce brak rodzimych gatunków należących do rodziny cypryśnikowatych, a najczęściej uprawianymi u nas są: metasekwoja chińska i cypryśnik błotny. Do tej rodziny należy kilka absolutnie niezwykłych gatunków, jak: Kuningamia chińska (Cunninghamia lanceolata Hook.), która jest drzewem rosnącym na kontynencie Azjatyckim. Czasami nazywana jest „Chińską jodłą”, chociaż nie jest jodłą i z jodłami nie ma nic wspólnego. Kuningamie są rodzimymi drzewami dla Chin, Taiwanu i północnego Wietnamu prawdopodobnie Kambodży i Laosu. Na stanowiskach naturalnych dorastają do 55. m wysokości i 3. m pierśnicy. Największy w Polsce okaz tego gatunku rośnie w Arboretum w Glinnej. Ma 11 m wysokości i 80 cm obwodu pnia. Kuningamie mają ciemnozieloną, stożkowatą lub piramidalną koronę z poziomymi, nieco zwisającymi ku końcom gałęziami, wyrastającymi w okółkach. Wytwarzają na pędzie wierzchołkowym twarde i sztywne, zielone lub niebiesko-zielone igły, układające się spiralnie ku górze. Igły osiągają długość 2-7 cm i 3-5 mm szerokości, są szerokie u nasady i mają dwa białe, albo zielonobiałe paski na spodniej stronie. Podczas bardzo mroźnych zim igły mogą przebarwić się na brązowo. Twarde igły kuningamii są szpiczasto zakończone i silnie kłujące. W naszych warunkach kuningamia zawiązuje małe szyszki małe i niepozorne, a zapylanie następuje późną zimą. Drzewo to posiada ciemnoszarą, ciemnobrązową lub czerwonawobrązową korę, która jest podłużnie pobrużdżona i oddziela się pasami pękającymi w nieregularne łuski z widoczną warstwą aromatycznej, żółtawej albo czerwonawej kory wewnętrznej. Starsze okazy kuningamii gęsto są oszpecone pozostającymi na gałązkach przebarwionymi starymi igłami, które mogą pozostawać na nich nawet przez 5 lat. W strefie stanowisk naturalnych K. chińska zasiedla lasy, skaliste stoki i pobocza dróg od wysokości 200 do 2800 m n.p.m. często tworzy drzewostany jako gatunek panujący i najlepiej rośnie

CYPRYŚNIK BŁOTNY, Taxodium distichum Roth.

na dobrze przesuszonych, piaszczystych i ilastych glebach. Rośnie także w mieszanych lasach liściastych, albo tworzy małe jednogatunkowe drzewostany, często wspólnie z Chamaecyparis formosensisi Ch. obtusa. Odnawia się przez obsiew. W Chinach jest wysoko cenionym drzewem z uwagi na wartościowe drewno, miękkie w obróbce i bardzo trwałe (podobne do sekwojowego), które jest używane w szczególności do wyrobu trumien oraz w świątyniach i budynkach, ważny jest zapach. Drewno jest silnie odporne na gnicie. jest zjadane przez termity, a przez łatwość jego obróbki, często używane jako materiał konstrukcyjny w budownictwie, do budowy mostów, statków, na słupy oświetleniowe, do produkcji mebli i na włókno drzewne. Nazwa rodzajowa została nadana kuningamii dla uczczenia dr Jamesa Cunninghama, który odkrył C. lanceolata w 1702 roku w Chinach. W kolekcji Arboretum Wirty rośnie młody egzemplarz kuningamii chińskiej (C. lanceolata)o wysokości 2,5 metra. W panujących tu warunkach klimatycznych, podczas surowej zimy, roślina ta może przemarznąć. Cypryśnik błotny (Taxodium distichum Rich.). Cypryśnik (Taxodium) jest jednym z 10 rodzajów, liczącej 18 gatunków rodziny cypryśnikowatych (Taxodiaceae). Wszystkie gatunki z tej rodziny są reliktami z dawnych epok. Można w związku z tym nazwać je żywymi skamielinami. Ich rejony występowania są ograniczone do niewielkich obszarów. C. błotny jest gatunkiem jednopiennym, wiatropylnym i rozdzielnopłciowym, wykształcającym szyszki rozpadające się po dojrzeniu. W Polsce zawiązuje nasiona rzadko, które często nie nadają się do wysiewu. Zwykle są płonne i nie posiadają zdolności do skiełkowania. Igły cypryśnika są miękkie, równowąskie i jasnozielone. Jesienią przebarwiają się na ciekawy pomarańczowo-brązowy kolor. Sadzony na tle innych roślin może tworzyć ciekawą plamę barwną. Na obszarze naturalnego zasięgu cypryśnik rośnie na terenach bagnistych i jego naturalną cechą jest wytwarzanie korzeni oddechowych nazywanych pneumatoforami, które umożliwiają na podmokłych terenach dostęp powietrza do zalewanych wodą korzeni. Pneumatofory to zbudowane z luźnej tkanki (stożkowate lub kolankowate) twory, które wystają z gleby na wysokość do dwóch metrów. W Polskich parkach najwyższe pneumatofory osiągają wysokość do 40 cm. Mogą wyrastać w odległości nawet kilkunastu metrów od pnia cypryśnika. Rosnąc na terenach zalewowych ma charakterystyczną budowę pnia o szerokiej, butelkowatej nasadzie. Pień cypryśnika błotnego (T. distichum) jest w młodym wieku czerwonawobrązową, gładką korą później łuszczącą się podłużnymi pasmami. Jest drzewem długowiecznym i przypuszcza się, że może osiągać wiek do 1000 lat, a w literaturze można spotkać zapisy mówiące o możliwości dożywania do 3000 lat. W Polsce jest sadzony w parkach, arboretach i ogrodach botanicznych. Występuje dość często. Nie ma wielkich wymagań, co do gleby, ale najlepiej czuje się na wilgotnym terenie, nad brzegami wód i na wysepkach. W młodym wieku jest wrażliwy na mrozy i czasem wymaga zabezpieczenia na zimę. Stare okazy są całkowicie mrozoodporne. W Arboretum Wirty rośnie stary okaz cypryśnika błotnego (T. distichum), rosnąc suchym stanowisku nie wytworzył pneumatoforów. Mamutowiec olbrzymi (Sequoiadendron giganteum Buchholz), w rodzinie cypryśnikowatych (Taxodiaceae) rodzaj Sequoiadendron obejmuje tylko jeden gatunek, mamutowiec olbrzymi (S. giganteum) zwany też sekwoją olbrzymią (Sequoia gigantea), sekwojadendronem, drzewem mamutowym i welingtonią. Występuje na bardzo ograniczonym obszarze, można powiedzieć, że endemicznie na zachodnich stokach Gór Skalistych, wyłącznie w Kalifornii. Wszystkie miejsca występowania mamutowca mają obecnie status parków narodowych. Jest zimozielonym drzewem o bardzo krótkich igłach od 3 do 6 mm długości, które przylegają do pędów. Tylko końcówki igieł nieco od pędów odstają. Igły żyją od trzech do czterech lat, po czym brązowieją, ale nie opadają. Korę ma miękką i grubą od 50 do 60 cm, u starych drzew bruzdowaną, spękaną i łuszczącą się płatami. Mamutowiec jest, jak sama nazwa wskazuje, potężnym drzewem dorastającym w ojczyźnie do 100 metrów wysokości i 10 metrów średnicy. Został odkryty w 1833 roku, ale nazwę nadano mu dopiero w roku 1853. Mamutowiec znany był pod różnymi nazwami: wellingtonia olbrzymia, nadana na cześć księcia Wellington’a przez botanika J. Lindleya. J. Decaisne nadał tej roślinie nazwę Sequoia gigantea i ta nazwa wyeliminowała wellingtonię. Później nadano mamutowcowi nazwę Taxodium giganteum. Dopiero w 1939 roku J. T. Buchholz, opisał ten gatunek jako Mamutowiec (Sequoiadendron), co początkowo było ogólnie krytykowane. Pierwsze mamutowce sprowadzono do Europy, na Wyspy Brytyjskie, w 1853 roku. Najwyższym drzewem tego gatunku był nazywany „Ojcem Lasu” okaz, dzisiaj już nieistniejący. Drzewo to miało podobno 3 135 m wysokości i 12 metrową średnicę. Objętość tego drzewa wynosiła 3750 m , a ważyło 5511 ton (wliczając

MAMUTOWIEC OLBRZYMI, Sequoiadendron giganteum Buchholz

w to wagę drewna, korzeni, gałęzi, kory i igieł). Największym obecnie mamutowcem na świecie jest „General Sherman Tree”, który ma ponad 80 m wysokości, przy 8 metrowej średnicy pnia na wysokości 3 m i waży ło 1200 ton. Miąższość (objętość) tego okazu jest porównywalna z miąższością półhektarowego drzewostanu świerkowego. Tereny, na których rosną mamutowce są popularnymi miejscami wycieczkowymi. Dawniej, dla zwiększenia atrakcyjności tych miejsc, ścinano największe drzewa, a na pozostawionym pniu urządzano salę taneczną. Przez pień jednego z mamutowców przebito tunel i przeprowadzono drogę, po której mogą poruszać się pojazdy. Mamutowce są drzewami bardzo długowiecznymi. Ich wiek określano na cztery do pięciu tysięcy lat, ale ostatnie badania pozwoliły na stwierdzenie, że nie mają one więcej niż 3200 lat. Drewno mamutowca jest włókniste i średnio twarde. Posiada dobre właściwości mechaniczne i jest bardzo trwałe, ale trudne w obróbce. W trzeciorzędzie mamutowce, cypryśniki i sekwoje stanowiły jeden z głównych gatunków lasotwórczych w Ameryce Północnej, Azji i Europie. Z tych drzew wytworzyła się większość pokładów węgla brunatnego. Mamutowiec olbrzymi (S. giganteum) jest drzewem wrażliwym na przemarzanie. W naszym kraju możliwa jest jego hodowla tylko w niewielu miejscach o łagodnym mikroklimacie (na zachodzie Polski). Wszystkie, czasem duże okazy, które rosły zwykle w parkach przypałacowych, wymarzły podczas mroźnych zim. Najstarsze (jak podaje literatura) drzewo w Polsce rosło w Kłaninie koło Pucka. Zostało ścięte w 1946 roku po przemarznięciu podczas zimy 1939/40. Drzewo to zostało prawdopodobnie posadzone około 1885 roku, miało 420 cm obwodu. W Polsce, w arboretum w Glinnej pod Szczecinem, do niedawna rósł trzydziestometrowy okaz mamutowca, który wymarzł jednak w czasie surowej zimy 1986/87. W wieku 115 lat miał wysokość 40 metrów i 446 cm obwodu pnia. Obecnie w tym arboretum rośnie 7 młodych drzewek mamutowca, których najgrubsze ma 160 cm obwodu, a najwyższe 11 metrów wysokości. Drzewo mamutowca o wysokości 40 metrów i 336 centymetrowym obwodzie można znaleźć w Brwicach (Gmina Chojna). Wiek tego okazu oceniany jest na 200 lat. W Arboretum w Lądku Zdroju w maju 2003 roku istniał okaz o średnicy 21 cm, obwodzie 70 cm i wysokości 11 metrów. W Arboretum Wirty rośnie młode drzewko mamutowca o wysokości 4 metrów, które szybko przyrasta. Jednak podobnie jak w przypadku kuningamii, prawdopodobnie nie uda się go utrzymać z uwagi na długie i mroźne zimy. Metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides Hu et Cheng), jest drzewem należącym do rodzaju metasekwoja (Metasequoia) rodziny cypryśnikowatych (Taxodiaceae), do którego należy tylko jeden gatunek, metasekwoja chińska (M. glyptostroboides). Pierwsze, rosnące w pobliżu świątyni drzewo tego gatunku zaobserwował chiński leśnik. Ten gatunek występuje na niewielkim obszarze w środkowych Chinach w prowincjach Syczuan i Hubei w niewielkiej liczbie egzemplarzy. M. chińska rośnie na wilgotnej glebie w pobliżu rzek i strumieni oraz wśród pól ryżowych. Spotkać ją można do wysokości 2000 metrów n.p.m. Metasekwoja chińska została odkryta dopiero w 1941, a opisano ją w 1948 roku. Do czasu odkrycia znano ten gatunek z wykopalisk w Ameryce Północnej, Azji wschodniej i na Grenlandii. Stąd czasem jest określana jako „żywa kopalina”. Od tego czasu nasiona rozpowszechniono w ogrodach Ameryki Północnej i Europy. Nasiona trafiły do Polski po raz pierwszy w 1947 roku. Obserwacje wykazały, że jest to drzewo o małych wymaganiach glebowych i wytrzymuje mrozy nawet do -30ºC. Młode rośliny wymagają jednak zabezpieczenia przed niskimi temperaturami w okresie 2-3 lat. Najbardziej niekorzystnie na tą roślinę działają duże amplitudy temperatur występujące późną zimą i na przedwiośniu. Jest rośliną długiego okresu wegetacyjnego i stąd często cierpi od późnych wiosennych i wczesnych jesiennych przymrozków. Jednak łatwo regeneruje te uszkodzenia. Metasekwoja jest odporna na choroby i szkodniki owadzie. Gatunek ten jest drzewem dorastającym do 35 m. W leśnictwie wielu krajów zainteresowano się tym drzewem i zakładano powierzchnie doświadczalne. W Polsce nie jest zbyt powszechna, chociaż w pełni na to zasługuje jako roślina do obsadzania ogrodowych i parkowych stawów oraz położonych na nich wysepek. Jest drzewem o jasnozielonych, krótkich (do 1,5 cm), równowąskich i miękkich igłach, które jesienią przebarwiają się na kolor rudobrązowy, do brązowego i opadają na zimę. Najstarsze w Polsce okazy metasekwoi można zobaczyć w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie i Arboretum Kórnickim. W Arboretum Wirty rośnie kilka okazów metasekwoi chińskiej (M. glyptostroboides), z których największy ma wysokość 6 metrów i 35 cm obwodu na wysokości pierśnicy.

SZYDLICA JAPOŃSKA, Cryptomeria japonica D. Don

METASEKWOJA CHIŃSKA, Metasequoia glyptostroboides Hu et Cheng

ARBORETUM WIRTY

KUNINGAMIA CHIŃSKA, Cunninghamia lanceolata Hook.

ARBORETUM WIRTY

ARBORETUM WIRTY - KOLEKCJA: CYPRYŚNIKOWATE Teksty - Krzysztof Frydel, Włodzimierz Wałaszewski Fotografie - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Projekt - Lech J. Zdrojewski Redakcja - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Skład - Katarzyna Stosik, Wanda Krzywicka Wydanie elektroniczne Zrealizowano na zlecenie Nadleśnictwa Kaliska