Jak się nie dać psychopacie? Poznaj jego metody

Żaneta GOTOWALSKA-WRÓBLEWSKA danIeL

Jak Się nie dać p Sychopacie

Poznaj jego metody

WydaWnICtWo znaK

KRaKÓW 2023

Projekt okładki

Adam Gutkowski

goodkowskydesign.com

Ilustracja na okładce na podstawie zdjęcia z Freepik

Redaktorka nabywająca

Wiktoria Penszkal

Redaktorka prowadząca

Kinga Janas

Opieka redakcyjna

Anna Szulczyńska

Adiustacja

Aleksandra Kiełczykowska

Korekta

Barbara Gąsiorowska

Katarzyna Onderka

Łamanie

Piotr Poniedziałek

© Copyright @ Daniel Boduszek & Żaneta Gotowalska-Wróblewska

© Copyright for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2023

ISBN 978-83-240-6734-3

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37

Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl

Wydanie I, Kraków 2023. Printed in EU

SPIS TREŚCI

Wstęp 7

Wprowadzenie 15

Rozdział 1. Kim jest psychopata 21

Rozdział 2. Kim nie jest psychopata 61

Rozdział 3. Przychodzi psychopata do specjalisty 73

Rozdział 4. Przychodzi psychopata do lekarza 85

Rozdział 5. Przyczyny psychopatii 93

Rozdział 6. Psychopaci w związkach 107

Rozdział 7. Psychopata a seks 131

Rozdział 8. Rozstać się z psychopatą 143

Rozdział 9. Ofiara szuka pomocy 161

Rozdział 10. Dziecko – narzędzie w rękach psycho -

patycznego rodzica 175

Rozdział 11. Psychopata w pracy 185

Rozdział 12. Psychopaci są wśród nas 195

Rozdział 13. Żebyś właśnie tak o nich myślał 205

Zakończenie 215

ROZDZIAŁ 1

KIM JEST

PSYCHOPATA

Margit

Sandemo, Wiosenna ofiara

„To zdumiewające, jak wysokich stanowisk mogą dosłużyć się psychopaci i jak niewielu bliźnich

podejrzewa, że coś jest z nimi nie w porządku”.

ŻANETA GOTOWALSKA-WRÓBLEWSKA:

ILU JEST PSYCHOPATÓW W NASZYM

SPOŁECZEŃSTWIE?

PROFESOR DANIEL BODUSZEK:

Jest ich więcej, niż nam się wydaje, ponieważ bardzo dobrze się kamuflują. Potrafią doskonale manipulować, dlatego przechodzą przez całe życie ukryci za maską, którą amerykański psychiatra

Hervey Cleckley nazywał „maską poczytalności” 2 .

2 H. Cleckley, The Mask of Sanity: An Attempt to Reinterpret the So-Called Psychopathic Personality, Mosby 1941.

Cleckley w pracy Mask of Sanity (1941) scharakteryzował część swoich pacjentów jako inteligentnych, elokwentnych rozmówców, którzy posiadali niezwykły urok osobisty, dający im zdolność oczarowania

ludzi dookoła. Równocześnie wskazał, że – przy tak pozytywnym zestawie cech – mają oni zdolność do czynów gwałtownych, a nawet brutalnych. Wspomniane zalety, które przez wielu są wręcz pożądane, według Cleckleya sprawiały, że psychopaci nigdy nie wychodzili z cienia, nigdy nie musieli ściągać maski.

CZY JEST WIĘC SZANSA NA TO, BY ODKRYĆ, KTO JEST PSYCHOPATĄ?

Tylko te osoby, które zostały wystawione na działania psychopatów, poznają ich prawdziwe oblicze. Reszta społeczeństwa uważa, że nigdy ich nie spotkała. W rzeczywistości wcale nie musiała zdawać sobie z tego sprawy. Właśnie dlatego tak trudno jest ich policzyć.

A CO NA TEMAT ZJAWISKA PSYCHOPATII MÓWI NAUKA?

Wszystko zależy od tego, jaką przyjmiemy definicję i metodę badania zjawiska psychopatii. Jeśli

bierzemy pod uwagę model prezentowany przez

szkołę kanadyjską i amerykańską (Psychopathy

Checklist: PCL-R 3), który jest także popularny

w Polsce, zaobserwujemy dużą dysproporcję po -

między generalną populacją a populacją przestęp -

czą w występowaniu psychopatii.

DLACZEGO?

Przyczyna jest bardzo prosta. Model ten zakłada, że zachowania antyspołeczne i kryminalne są

częścią składową konstruktu psychopatii, dlatego

wcześniejsze badania pokazały, że kryteria diagnostyczne psychopatii spełnia 25–37% przestęp -

ców, około 4% menedżerów w korporacjach i tylko

1–2% ludzi w populacji generalnej.

3 R.D. Hare, The Hare Psychopathy Checklist-Revised, North Tonawanda – New York 1991.

Niektórzy naukowcy twierdzą, że występowanie psychopatii w więzieniach o zaostrzonym rygorze dochodzi nawet do 75%. Dla kogoś, kto pracował lub pracuje w zakładach karnych, taka teoria nie do końca ma sens. Jeśli jednak przyjmiemy, że zachowania kryminalne i antyspołeczne są częścią składową konstruktu psychopatii, możemy dojść do takich wniosków. Pojawia się pytanie, czy za pomocą modelu PCL-R badamy psychopatię, czy może antyspołeczne zaburzenie osobowości4.

PCL-R (Psychopathy Checklist-Revised, skala psychopatii Hare) była jednym z najczęściej stosowanych instrumentów w ocenie psychiatrycznej psychopatów.

Antyspołeczne zaburzenia osobowości (osobowość dyssocjalna) to zaburzenie, które charakteryzuje się tendencją do lekceważącego podejścia do innych

ludzi, a także do praw i norm, jakie panują w społeczeństwie. Osoby z tym zaburzeniem dopuszczają

się m.in. oszustw, kradzieży, regularnie manipulują

4 American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th ed., text rev., 2022.

innymi ludźmi. Mówi się, opisując je, że zrobią zawsze to, co zechcą, i wtedy, kiedy zechcą.

CO ZAPROPONOWANO W ZAMIAN?

Inną koncepcję i model psychopatii zaproponowaliśmy już w 2018 roku (Psychopathic Personality Traits Model: PPTM5) i cały czas rozwijamy 6 .

Psychopatia jest zaburzeniem osobowości, które może prowadzić do zachowań przestępczych, ale nie musi. Należy zatem skupić się na tak zwanym czystym konstrukcie psychopatii, który może prognozować każde zachowanie.

5 D. Boduszek, A. Debowska, D. Willmott, Psychopathic Personality Traits Model (PPTM): A New Approach to Defining Psychopathy, [w:] Routledge International Handbook of Psychopathy and Crime, red. M. DeLisi, London 2018.

6 D. Boduszek, A. Debowska, D. McDermott, D. Willmott, K. Sharratt, Psychopathic Personality Traits Scale –Revised (PPTS-R): Empirical Investigation of Construct Validity and Dimensionality in a Forensic and Non-Forensic Sample, „Deviant Behavior” 2022, nr 43 (7), s. 821–828.

Zaburzenia osobowości polegają na obecności niekorzystnych i utrwalonych cech charakterologicznych, wzorców zachowania, funkcjonowania i relacji z innymi. Warto podkreślić, że cechy te są źródłem cierpienia i trudności w funkcjonowaniu społecznym, rodzinnym lub zawodowym. Wśród zaburzeń osobowości możemy wskazać m.in. zaburzenia obsesyjno -

-kompulsywne, narcystyczne, histrioniczne, unikające, antyspołeczne czy paranoiczne.

Według naszego modelu, który nie traktuje zachowań antyspołecznych (wrogość, niedostosowanie, bezwzględne dążenie do celu) i kryminalnych (łamanie prawa, w tym na przykład rozboje, pobicia) jako części składowej zaburzenia, występowanie psychopatii w populacji ogólnej i przestępczej jest podobne i wynosi około 7%7 (wnioski

7 D. Boduszek, A. Debowska, N. Sherretts, D. Willmott, M. Boulton, K. Kiełkiewicz, K. Popiolek, P. Hyland, Are Prisoners More Psychopathic than Non-forensic Populations?

Profiling Psychopathic Traits among Prisoners, Community Adults, University Students, and Adolescents, „Deviant Behavior” 2021, nr 42 (2), s. 232–244.

na podstawie badania wskazanego w przypisie).

Jako że dziś nie mamy jeszcze wyników badań

klinicznych (nie posiadamy rzetelnego narzędzia diagnostycznego), możemy mówić jedynie o bardzo podobnym profilu psychologicznym w kontekście cech psychopatycznych osób z populacji generalnej i z populacji więziennej.

JAKIE SĄ WIĘC GŁÓWNE CECHY

PSYCHOPATÓW WEDŁUG MODELU PPTM?

Zacznijmy może od najczęściej pojawiającego się pytania na temat psychopatów.

JAKIE TO PYTANIE?

Czy psychopata to ktoś chory? – to pada najczęściej. Jest to ważne pytanie, szczególnie w kontekście przestępstwa. Jeśli osoba chora psychicznie

łamie prawo lub normy społeczne, może to robić

z powodu niepoczytalności, ponieważ może zatracić kontakt z rzeczywistością, może mieć epizod psychotyczny bądź urojenia.

JAK TO WYGLĄDA W PRZYPADKU PSYCHOPATY?

Wszystkie jego działania są świadome i są wynikiem wolnego wyboru. I tu w pełni zgadzam się

z większością naukowców zajmujących się tą problematyką, że psychopata jest osobą psychicznie zdrową. Psychopaci są doskonale zorientowani, mają bardzo dobry kontakt z rzeczywistością, nie cierpią na urojenia, halucynacje i głęboki subiektywny dyskomfort, który jest charakterystyczny dla osób z zaburzeniem psychicznym.

Psychopatia jest zaburzeniem osobowości (niesklasyfikowanym w DSM-5-TR [Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders], czyli najnowszej klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, która obowiązuje od 2013 roku i zastąpiła poprzednią edycję klasyfikacji – DSM-IV) charakteryzującym się utrwalonym dominującym wzorcem wewnętrznego zachowania (indywidualnego odbioru pewnych kwestii) i przeżywania. Zaburzenie to ma charakter dominujący, bo wpływa na to, jak psychopata myśli (struktura poznawcza), odczuwa (w tym przypadku mowa o braku odczuwania) i funkcjonuje

w interakcji z drugim człowiekiem i w szeroko pojętym społeczeństwie.

Kiedyś mówiło się, że jeśli chodzi o specyficzne cechy, to przede wszystkim jest to brak empatii. To prawda. Brak empatii jest jedną z kluczowych cech w rozpoznawaniu psychopatii. Musimy jednak wziąć pod uwagę fakt, że psychopaci są zazwyczaj inteligentni, a czasami nawet bardzo inteligentni. Dzięki temu potrafią nazywać i rozpoznawać pewne uczucia i emocje w innych ludziach i reagować, odpowiadać na nie na poziomie poznawczym.

W naszym modelu empirycznym (rys. 1) rozbijamy empatię na afektywną (emocjonalną) i poznawczą. W kontekście empatii afektywnej mówimy o niskiej reaktywności afektywnej lub o jej braku, co oznacza nieumiejętność emocjonalnego reagowania na uczucia innych ludzi.

Psychopaci nie czują tego, co odczuwają inni. Nie mają życia emocjonalnego, charakteryzują się brakiem poczucia winy i wyrzutów sumienia. Potrafią udawać, że dręczy ich sumienie, ale tylko wtedy, kiedy służy to ich egocentrycznym celom. Psychopaci wykazują płytkie reakcje emo -

cjonalne na śmierć, obrażenia, traumę lub inne

Model cech osobowości psychopatycznej (Psychopatic Personality Traits Model – PPTM)

Reaktywność afektywna (empatia emocjonalna)

Reaktywność poznawcza (empatia poznawcza)

Manipulacja interpersonalna Egocentryzm

Inteligencja (zmienna moderująca cechy psychopatyczne)

wydarzenia, które normalnie powodują znaczącą

reakcję emocjonalno-fizjologiczną.

Dzięki swej inteligencji są w stanie obserwować, rozpoznawać i rozumieć stany emocjonalne innych

osób i reagować w społecznie oczekiwany sposób (empatia poznawcza).

NA PRZYKŁAD?

Mimo że nie odczuwają miłości, są w stanie w piękny sposób mówić o niej, podobnie jest z żalem czy

współczuciem. Ten aspekt nazywamy reaktywnością poznawczą (podobną do empatii poznawczej), która jest moderowana poziomem inteligencji. Im wyższe zdolności intelektualne, tym większa jest zdolność do rozumienia i nazywania stanów emocjonalnych innych osób, mentalnego reprezentowania ich procesów emocjonalnych i reagowania na nie, ale tylko na poziomie poznawczym. Inteligencja moderuje także trzeci wymiar w naszym modelu, czyli manipulację interpersonalną.

Im bardziej inteligentni są psychopaci, tym większe zdolności manipulacyjne przejawiają.

Mają tendencje do patologicznego kłamania, odznaczają się powierzchownym urokiem osobistym, powierzchowną i płytką uczciwością (konsekwentnym i bezwzględnym dążeniem do celu – „po trupach”), wysokim poczuciem własnej wartości, wykorzystują innych ludzi do zaspokajania swoich potrzeb bez najmniejszych wyrzutów sumienia. Czasami można zaobserwować pasożytniczy tryb życia.

Ostatnim wymiarem psychopatii w naszym modelu jest egocentryzm (czasami mylnie interpretowany przez ludzi jako narcyzm), czyli patologiczna skłonność do skupiania się na własnych potrzebach,

przekonaniach, postawach i zainteresowaniach. Chociaż egocentryzm i narcyzm wydają się podobne, nie są tym samym. Osoba egocentryczna uważa, że jest w centrum uwagi, jednak nie czerpie satysfakcji z podziwu, jaki czują wobec niej inni. Zarówno egoiści, jak i narcyzy to ludzie, na których ego duży wpływ ma aprobata innych, podczas gdy dla egocentryków nie jest to ważne. Inteligencja u psychopatów ma wpływ również na ich zdolności werbalne, takie jak swoboda i płynność wypowiedzi oraz bogate słownictwo. Jednakże, chociaż to, co mówią, jest logiczne, imponujące, a nawet porywające, treść często jest powierzchowna i pozbawiona jakiejkolwiek wartości. Psychopaci mają wiele uroku osobistego, często bywają uśmiechnięci, komplementują ludzi niezależnie od tego, czy na to zasługują, porywają tłumy i bardzo szybko zdobywają popularność. Można to zaobserwować u działaczy politycznych, którzy przejawiają silne tendencje psychopatyczne (skłonność do zachowania psychopatycznego; nie możemy jasno stwierdzić, czy ktoś jest, czy nie jest psychopatą, dopóki nie zbadamy go, nie poddamy diagnozie, nie będziemy wykonywać na nim innych badań psychologicznych,

wykluczających zaburzenia psychiczne). Nie mówię tu o żadnej konkretnej partii – to zjawisko jest powszechne we wszystkich krajach i frakcjach politycznych.

JAKIE JESZCZE MAJĄ CECHY?

Jak sugerują nasze badania, pomimo braku życia emocjonalnego psychopaci potrafią rozpoznawać cudze emocje i przetwarzać informacje o nich na poziomie poznawczym, co pozwala im skutecznie manipulować, oszukiwać i oczarowywać innych. Wcześniejsze badania pokazują, że psychopaci mają wgląd w intencje, motywacje, a także interpretacje działań innych osób. Nie reagują emocjonalnie i fizjologicznie na bodźce wrażliwe [kiedy psychopata usłyszy, że ktoś bliski umarł, przyjmie to tak, jakby ktoś mówił mu o kolorze długopisu, bez emocji, beznamiętnie – red.] lub dystresu (rodzaju stresu powstającego w wyniku

reakcji organizmu na zagrożenie i inne nieprzyjemne i stresujące sytuacje, pod wpływem stresora), dlatego potrafią zaobserwować i zrozumieć

stan emocjonalny drugiej osoby bez towarzyszących im emocji.