Koppen dicht!
De sensatie van het luisteren
www.hollandsymfonia.com
Waarde scholieren, beste meisjes en jongens, Binnenkort gaan jullie luisteren naar het orkest Holland Symfonia. Het is de bedoeling dat jullie na afloop van het concert een verslag schrijven. Hiervoor is het handig dat je weet wat er zoal te luisteren valt, hoe je aan informatie komt en hoe je het opschrijft. Wie meer weet, hoort meer en kan meer opschrijven. Daar gaat dit boekje over. Doe er je voordeel mee. Met hartelijke groet,
Martin Kaaij
Welkom bij Ho lland Symfonia
Dit boekje biedt
jullie de mogelijkh eid je voor te be reiden op een co Ook staan er ha ncert ndige tips in voor verslag. Want da he t schrijven van ee t is de bedoeling n : jullie krijgen va na afloop van he n ons pen en pa t concert beschr pier en ijven jullie in he meegemaakt. Op t kort wat jullie hebben school werken ju llie de ze aa ntekeningen uit volledig verslag tot een . van ons orkest.
Wat doet een dir igent? Welke ins trumenten zitte je thuis anders n er in een orke dan in de zaal? st? Luister Moet je klassiek e muziek mooi vin mag je je ook we l eens vervelen? den of Dit soort vragen gesteld en vaak worden in dit bo worden ze bean ekje twoord. Al s je dit bo voren
ekje van te leest, zul je m erken dat je m eer in de muz omdat je er m iek hoort eer over weet.
In het verslag ku n je natuurlijk sc hrijven over het de solist. Zo doen spel van het orke ze het in de kran st en t ook. Maar wij wi wat je overkomt llen vooral wete bij het beluister n en van de muziek muziek en wat ge . Wat gebeurde beurde er met jo er in de u terwijl je naar begon het stuk, de muziek luister hoe ging het do de? Hoe or en hoe eindig de het? Voelde aankomen? Werd je het einde je meegesleept of niet, en waar Werd je wakker om was dat het bij een loopje va geval? n de trompetten, of een melodie een akkoord van van de strijkers de harp ? Of viel je toen juist in slaap? Dat soort dinge n willen we wete n.
De mooiste ve rslagen worde n gepubliceerd www.hollandsy op onze websi mfonia.com te Hoogachtend,
Jan Pieter Koch
2
artistiek coรถrdina
tor van Holland
Symfonia
INHOUD 3 WAT HOOR IK DAAR? 4 DE DIRIGENT 8 DE SOLIST 10 ZITTEN WAAR JE ZIT 12 STIJLPERIODEN 16 EEN LEVEN IN MUZIEK 16 ZELF LUISTEREN 17 VIJF REGELS VAN KAAIJ 18 ZOEKEN 18 DE HERINNERINGSLUISTERAAR 19 KLAPLUST
Holland Symfonia repeteert een Soulprogramma op de Uitmarkt. ’s Avonds komt het publiek luisteren naar de uitvoering.
WAT HOOR IK DAAR? Iedereen kan naar muziek luisteren, maar niemand hoort
Luisteren naar een symfonie-orkest is niet anders dan luisteren
hetzelfde. Wanneer Thriller van Michael Jackson uit de radio
naar Michael Jackson. Sommige dingen vallen direct op en
schalt dan hoort de een zijn lievelingsmuziek, de ander
andere duren wat langer of je hoort ze pas als je erop gewezen
ziet Jackson dansen of denkt aan de dood van zijn poes, en
wordt. Bij een orkest gebeurt er hooguit wat meer tegelijk – er
de volgende vraagt of die herrie wat zachter kan. Daarom
spelen tenslotte een stuk of tachtig muzikanten mee. Maar
benoemen we muziek ook allemaal anders. Je kunt Thriller
iedereen die een symfonie herhaaldelijk beluistert, zal het stuk
geweldig, swingend, tragisch of irritant vinden. Het ligt er maar
goed leren kennen. Dat proces kun je trouwens versnellen door
aan waarop je let.
af en toe expres de aandacht te verleggen. Van de strijkers naar
Bij de een zal de eerste keer vooral de melodie opvallen en
de blazers, van de melodie naar het ritme of het volume, en
bij de ander de baslijn, de synthesizer of de speciale effecten.
als je in de zaal zit van de muzikanten die wel spelen naar de
Vaak ga je in de loop van de tijd steeds meer in zo’n nummer
muzikanten die niets te doen hebben.
horen. Maar het komt ook voor dat je een bepaald element pas
In de zaal is er nog een ander opvallend verschil met
hoort als een ander je erop wijst. Voorwaarde is dan wel dat hij
popmuziek. Bij een popconcert mag je wel praten, maar kun
duidelijk kan maken wat hij bedoelt. Met ‘dat ene geluid op de
je elkaar nauwelijks verstaan, terwijl je bij klassieke muziek
achtergrond’ blijft het gissen. Gemakkelijker om te begrijpen
de buurman soms kunt horen ademen en toch je kop moet
is ‘die lekkere tikken op de achtergrond’ en nog gemakkelijker
houden. Behalve als je hem influistert om op iets bijzonders
‘de drummer die steeds, half tegen de maat in, om en om een
te letten. Voor zulke aanwijzingen maakt het orkest graag een
zachte en een hardere swingende klap geeft op de snare-drum’.
uitzondering.
Holland Symfonia
3
DE DIRIGENT Sommige dirigenten zijn tamelijk onbenaderbaar. Ze
Maar als het om het witte stukje van de stok gaat, zou
gedragen zich hooghartig, zijn snel beledigd, verschijnen
je dan ook je vingers wit kunnen verven?
niet op afspraken en hebben nauwelijks tijd voor een ander.
Dat is een leuk idee. Het zou wel kunnen, maar ik denk dat een
Otto Tausk, de grote baas van Holland Symfonia, is anders.
stokje nog net wat preciezer is. En het mooie is dat je opeens
Hij belt vlot terug wanneer zijn antwoorapparaat wordt
meer zeggingskracht hebt als je het stokje weglaat, omdat je
ingesproken met het verzoek om een vraaggesprek, en
dan de klank kunt kneden. Met mijn handen geef ik aan hoe
informeert vriendelijk of het de interviewer, die in Den Haag
intensief er gespeeld moet worden. Voor een fel akkoord leg
woont, uitkomt om zijn vragen in Den Haag te stellen als hij
ik een andere spierspanning in mijn hand dan voor een intiem
daar zelf toevallig is. We ontmoeten elkaar in de ruime
akkoord. Dat gaat heel onbewust. Ik bedenk niet van tevoren
dirigentenkamer van het Haagse Residentieorkest, compleet
dat ik op een bepaald moment mijn pink moet uitsteken om
met slaapbank en minibar. Een orkestbode biedt aan om
een droevige klank te krijgen. Maar musici pakken de intensiteit
verse koffie te halen. Iedereen is vriendelijk voor elkaar en
van de handen snel op, mits ze kijken natuurlijk, en dat is niet
het is nauwelijks merkbaar dat een van ons een beroemde
altijd het geval. Als ze niet genoeg kijken dan ga ik geen grotere
dirigent is. Waarom zijn niet alle dirigenten zo? Aan die
gebaren maken, maar juist kleinere.
kwestie komen we niet toe, want we willen vooral iets over het vak te weten te komen.
Zoals een leraar gaat fluisteren om een rumoerige klas stil te krijgen?
een muzikale herdershond
Precies. Je kunt het ook met een herdershond vergelijken. De jonge onervaren herdershond rent hard om de kudde heen om de schapen bij elkaar te houden, en de ervaren herdershond
Waarom gebruikt u een stokje?
doet hetzelfde met rustige passen.
Het stokje is een soort verlengstuk van de arm. Het witte uiteinde is voor iedereen goed zichtbaar. Daardoor kan ik met
Hoe krijgt u het voor elkaar dat alle musici precies
kleine bewegingen een groot orkest heel precies laten spelen.
gelijk spelen?
Maar ik dirigeer ook wel met mijn handen, want een stokje heeft
De mens heeft een groot onbewust gevoel voor zwaartekracht.
ook nadelen. Door de duidelijkheid voelen de orkestmusici zich
Als je een sleutelbos uit je handen laat vallen, dan kun je met
zekerder en gaan ze als vanzelf luider spelen, ook al is dat niet
honderd man tegelijk een klap geven op het moment dat de
de bedoeling. En zonder stokje is het gemakkelijker om zachte,
sleutels de grond raken. Dat voelen we op de een of
warme beginnetjes te maken. Het ligt er dus aan wat ik wil bereiken of ik een stokje gebruik of niet.
4
andere manier aan en zo werkt het ook met een orkest en de
goede fouten
armbeweging van een dirigent. De musici weten wanneer mijn hand zijn uiterste punt beneden, boven, links of rechts bereikt.
In een orkest zitten zestig tot honderd musici die al tientallen jaren lang duizenden uren per jaar hun instrument
Wat doet u als een orkest toch ongelijk speelt?
bespelen. De ene is wat zelfverzekerder of eigenwijzer dan
Ik kan natuurlijk afslaan en zeggen: “Dames en heren, we doen
de ander, maar niemand vindt het leuk om op fouten betrapt
het nog eens over�, maar tijdens een repetitie kost dat tijd
te worden of aanwijzingen te krijgen die niet uitvoerbaar
en tijdens een concert zou het een beetje gek zijn. Maar ik
zijn. Het commentaar van een dirigent moet altijd raak zijn,
kan ook kleiner gaan bewegen. Dat dwingt de musici om goed
anders gaan ze in verzet. Hoe doet een dirigent dat als hij
naar elkaar te luisteren, waardoor de muziek weer op de rails
niet alle instrumenten bespeelt?
komt. Dirigeren kun je vergelijken met het besturen van een olietanker; als het schip de haven nadert moet je op tijd aan
Speelt u zelf alle instrumenten?
het roer gaan draaien, anders maak je niet de juiste bocht. Hoe
Nee. Ik heb viool gestudeerd en ook in een orkest gespeeld.
beter het orkest is, hoe eerder je moet gaan sturen om samen
En toen ik besloot dat ik dirigent wilde worden heb ik enkele
de haven in te varen.
fagotlessen genomen, omdat ik ook wilde weten hoe het voelde om te blazen, want blazers hebben heel andere fysieke
Hoe beter een orkest is?
problemen dan strijkers. Ook speel ik een klein beetje piano
Een goed orkest is een hecht geheel. De muzikanten luisteren
en heb ik wel eens grote trom gespeeld in de Vuurvogel van
naar elkaar en blijven samenspelen ook al gaat de dirigent op
Stravinsky, wat erg leuk was. Maar dan houdt het wel op.
zijn kop staan. Een dirigent moet dus op tijd beginnen om ze een kant op te duwen. Anders krijg je het gevaarte niet mee.
Hoe kunt u dan aanwijzingen geven aan een cellist of een trompettist?
En bij een slecht orkest?
Ik bemoei me alleen met de muziek en niet met de techniek. Ik
Bij een minder hecht orkest zal de ene helft snel reageren en
vraag of iets wat luider kan klinken, of spitser, of om de tonen
de andere helft pas later merken dat er iets aan de hand is,
wat meer te scheiden of te binden. Een trompettist weet zelf
waardoor het orkest ongelijk gaat spelen. De dirigent krijgt
wel hoe hij dat voor elkaar krijgt.
trouwens altijd de schuld wanneer er ongelijk gespeeld wordt. Dat is prima. Het is niet altijd waar, maar het schept wel duidelijkheid.
Holland Symfonia
5
En vraagt u dan wel eens iets wat niet kan?
houtblazers die verderop zitten nauwelijks te horen. Ik kan me
Ja, maar dat doe ik wel expres. Het is op veel instrumenten
bijvoorbeeld goed voorstellen dat ik de Vijfde symfonie van
lastig om hoge passages zacht te spelen. Ik vraag het dan toch
Tsjaikovski dirigeer en dat een klarinettist ondertussen een
om de muzikanten extra hun best te laten doen. Elk instrument
symfonie van Mozart speelt zonder dat ik dat merk. Maar bij een
kent zijn problemen. Die moet je niet uit de weg gaan, maar
strijker die dicht bij me zit hoor ik het natuurlijk direct.
juist in de openbaarheid brengen zodat je er iets mee kunt doen.
Is het voor de strijkers dan niet eng om te spelen? Dat denk ik wel. Het ligt er natuurlijk aan hoe aardig de
Maar als u zo veel eist, gaat het dan soms niet
dirigent is.
verschrikkelijk mis? Absoluut. Laat ik met mezelf beginnen. Bij een reeks van tien balletvoorstellingen van een erg moeilijk stuk maakte ik me
afdwalen en bezinnen
zorgen of ik het wel goed zou dirigeren. Ik heb me toen geen enkele keer vergist, behalve op de laatste avond, juist toen ik
Er wordt wel gedacht dat een luisteraar zich tijdens een
bedacht hoe lekker het allemaal was gegaan. Het overkomt
concert volledig behoort te concentreren op de muziek.
muzikanten ook dat ze zulke fouten maken. En de ene is erger
Het orkest speelt een geniale compositie en de luisteraar
dan de andere. Maar ik heb liever dat ze zo mooi mogelijk
luistert in extase toe, zo ongeveer. Misschien bestaan er
proberen te spelen met alle risico’s van dien, dan dat er de hele
mensen die hun concertbezoek zo aanpakken, maar de
avond niets mis gaat en er ook niets te beleven valt.
gewone sterveling zal toch regelmatig afgeleid zijn. Het heeft trouwens iets sufs om alleen maar te luisteren en niet
Hoort u alle fouten?
de gedachten de vrije loop te laten gaan. Het is zoiets als
Nee, dat is een misverstand. Een dirigent hoor niet alle fouten
een ijsje eten terwijl je je alleen op de koude kersensmaak
en dat komt niet omdat hij geen goede oren heeft, maar
concentreert, zonder van de zon te genieten, een beetje naar
omdat hij op een ongunstige plek staat. Hij wordt omringd
de andere mensen op het terras te kijken en te mijmeren
door strijkers en als die allemaal flink lawaai maken, zijn de
over een vakantie in ItaliĂŤ.
De dirigent dirigeert vanuit de partituur, waarin de partijen van alle instrumenten onder elkaar staan. Deze is van dirigent Mengelberg, van het beroemde Adagietto van Mahler, met allemaal toegevoegde aantekeningen van de dirigent.
6
De componisten Johann Strauss, Richard Wagner en Ludwig van Beethoven dirigeren hun eigen werk. Strauss (links) dirigeert met zijn strijkstok.
U heeft natuurlijk veel verstand van muziek. Denkt u
Vindt u het erg als de gedachten van de luisteraars
dat u daarom meer van orkestmuziek kunt genieten of
afdwalen?
juist niet?
Muziek is niet bedoeld om het publiek van seconde tot seconde
Het helpt als je iets weet over de tijd waarin de muziek gemaakt
in zijn greep te hebben. Muziek zorgt ook voor een moment
is of over de bedoelingen van de componist. Toen ik voor de
van bezinning. Luisteren is een persoonlijke ervaring, want de
eerste keer de Derde symfonie van Beethoven dirigeerde heb
muziek komt bij je eigen oren binnen. Als dat ervoor zorgt dat
ik veel aan de historische achtergrond gehad. Dat Beethoven
je gedachten even afdwalen of dat je op jezelf teruggeworpen
de symfonie oorspronkelijk componeerde als eerbetoon aan
wordt, dan is dat een prachtig effect van muziek. Muziek is een
Napoleon, die hij zag als bevrijder van de gewone man. En dat
verbindend iets, een dirigent communiceert met een grote
hij woedend was toen Napoleon zichzelf tot keizer gekroond
groep mensen over iets wat niet in woorden valt uit te drukken.
had, omdat hij zich daarmee boven de gewone man stelde.
Dat is heel mooi en tegelijkertijd is het een individualistische
Beethoven voelde zich niet de mindere van Napoleon. Hij koos
bezigheid. Luisteren naar muziek doe je alleen, en iedereen
zijn helden en als ze hem niet meer bevielen dan veranderde
heeft daar zijn eigen gedachten en gevoelens bij. Je kunt er
hij van mening. Het voegt iets toe om dat zelfbewustzijn en die
verdrietig of blij of boos of rustig van worden, en dat mag
eigenzinnigheid in de Derde symfonie te laten horen.
iedereen voor zichzelf weten. Je moet er alleen niet te veel
Maar het blijft moeilijk om nieuwe muziek, van laten we zeggen
doorheen gaan praten, dat moet je niet doen, want dat stoort
de afgelopen zeventig jaar, bij eerste beluistering te waarderen.
de anderen in hun beleving van de muziek.
Als je zo’n stuk een aantal keren hoort, ontdek je steeds nieuwe dingen. Dat heb ik zelf ook.
Hoe weet u of u een goede dirigent bent?
Bij oudere muziek ligt dat gemakkelijker. Een symfonie van
Dat weet ik nog niet. Maar ik weet wel dat ik mijn eigen keuzes
Mozart klinkt in onze oren meteen vertrouwd. Dat komt omdat
maak. Als dirigent sta je doorlopend voor keuzes en het is
we veel van zulke muziek gehoord hebben, al is het vaak
heel gemakkelijk om je daarbij te laten beĂŻnvloeden door wat
onbewust. Maar ook hierbij ga je meer ontdekken als je het
de meerderheid vindt of wat je verwacht wat mensen van jou
vaker hoort. Ik weet niet of je het dan ook echt mooier gaat
vinden. Dat is een verkeerd uitgangspunt. Ik maak mijn eigen
vinden. Soms wel, soms niet, lijkt me.
keuzes en neem daarvoor de verantwoordelijkheid. Als het dan goed gaat ben ik blij, en als het niet goed gaat, heb ik het in
En lelijker?
ieder geval zelf gedaan. Anders heb je bij een mislukking altijd
Dat is mij nog niet overkomen. Ik weet alleen dat het andersom
het gevoel: maar ik wou het ook eigenlijk niet.
werkt. Het komt wel voor dat ik een symfonie niet met volle aandacht uit kan zitten. Maar ik ben ervan overtuigd dat ik die
Verdient het eigenlijk nog wat of doet u nog ander
muziek mooier zal gaan vinden als ik haar ga bestuderen en
werk?
vaak beluisteren.
Dit is het enige wat ik doe. Ik ben mijn eigen baas, ik krijg niet elke maand van het kantoor een loonstrookje. Als ik werk heb
Verveelt u zich dus ook wel eens tijdens concerten?
dan verdient het en als ik geen werk heb dan verdient het niet.
Ja, als er niet goed gespeeld wordt. Het hangt wel van de
Maar als het goed gaat, verdient dirigeren heel veel. Een arme
muziek af. Bach klinkt nog goed op een mondharp, maar
dirigent bestaat niet.
Mozart moet wel overtuigend gespeeld worden om voor een onderhoudende avond te zorgen.
Holland Symfonia
7
De componist Sergej Rachmaninov (1873-1943) soleerde vaak in zijn eigen pianoconcerten. Hij stond bekend om zijn grote handen waarmee hij met gemak akkoorden kon grijpen, die voor andere pianisten bijna of helemaal onmogelijk waren.
De Poolse pianovirtuoos Paderewski (1860-1941), hier onder in het echt en rechts als karikatuur, schonk bij zijn dood zijn vermogen aan de Poolse staat om die te helpen opbouwen.
DE SOLIST kuis en gothic Nicolò Paganini en Franz Liszt waren de eerste grote sterren uit de muziekgeschiedenis. Paganini speelde viool en Liszt piano. In de negentiende eeuw reisden zij door Europa met hun eigen composities en overal ging het publiek onverbiddelijk voor ze op de knieën. Paganini hulde zich in zwarte kleren, hij had een bleek gelaat, gitzwart haar en lange armen met benige vingers die amper in zijn jasje pasten. Als door de duivel bezeten speelde hij op zijn viool. Iedereen wilde wel een beetje op deze mysterieuze geweldenaar lijken. Voor en na het concert werd er handel gedreven in Paganinihoeden, Paganinisjaals, Paganiniijsjes en Paganinibroodjes in de vorm van een viool. Liszt combineerde handig het imago van vrouwenverslinder en kuise monnik. Hij kon als geen ander liedjes aandikken en er met virtuoos vertoon allerlei riedels bij verzinnen. Dat miste zijn effect niet. Volgens een tijdgenoot droegen de dames zijn portret op broches, maakten zij armbanden van zijn pianosnaren en koesterden zijn sigarenpeuken in hun decolleté. Op zulke heldenverering werd lange tijd een beetje neergekeken in de wereld van de serieuze klassieke muziek. Al dat gedoe leidde maar af van de ware kunst. Deze critici wilden het liefst dat een solist waardig op het podium stond, geen overdreven gebaren maakte en alleen de muziek liet spreken. Tegenwoordig is het vrij gewoon dat een solist een knappe verschijning is die zich als een filmster kleedt en met gebaren en mimiek toont wat hij bij de muziek voelt. In zulke gevallen ben je nooit helemaal zeker of je onder de indruk bent van het prachtige spel of gewoon een beetje verliefd bent op de mooie jurk. Dat weet je alleen als de solist aartslelijk is, beweegt als een houten klaas en de luisteraar toch in tranen brengt. Maar of dat nou zo fijn is?
Boven: karikaturale poses van pianovirtuoos en vrouwenverslinder Franz Liszt (1811-1886) tijdens een concert.
Links: een karikatuur van de mysterieuze vioolvirtuoos Paganini (1782-1840), van wie werd gezegd dat hij door de duivel bezeten was.
Holland Symfonia
9
ZITTEN WAAR JE ZIT Een goede orkestopstelling maken is een kunst van scheiden en mengen. Eerst dienen de instrumenten gesorteerd te worden - violen bij violen, alle fluiten bij elkaar. Vervolgens worden de soorten tegen elkaar aangeplakt tot grote families. Vaak zie je dan de strijkers vooraan bij de dirigent zitten, de houtblazers daarachter en helemaal achteraan de koperblazers, maar dat hoeft niet. De muzikanten houden onderling contact via een ingenieus doorgeefsysteem vanuit het midden. Daar zitten zoveel mogelijk aanvoerders bij elkaar, terwijl hun soortgenoten naar de randen uitwaaieren. De aanvoerders letten op elkaar en mengen hun tonen, de anderen volgen.
In de loop der eeuwen zijn er veel opstellingen uitgeprobeerd, want zelfs de beste opstelling valt voor sommige orkestleden ongunstig uit. Iedere muzikant wil graag zijn geluid direct de zaal in zenden, dicht bij collega’s zitten met wie hij vaak samenspeelt en ver weg van de grootste lawaaischoppers. Een violist rechts op het podium richt zijn instrument naar achteren, dus die zit liever links. Zet je een cellist op de vrijgekomen stoel, dan speelt hij naar de zijkant, die gaat dus liever middenin zitten. Maar daar zit de altviolist al. Altviolen maken veel kabaal als je bij ze in de buurt bent, maar op een afstand is daar weinig van over. Sommige dirigenten laten de alten daarom met de cello’s van plaats wisselen. Dan zitten ze dichter bij het publiek, wat een voordeel is, maar op die manier richten ze hun geluid meer naar achteren, wat weer een nadeel is. Links voor op het podium zou de ideale positie voor ze zijn. Daar spelen ze in de goede richting en zitten ze dicht bij het publiek. Maar die stoelen zijn al bezet door de violisten en die spelen vaak het belangrijkste liedje en laten zich dus niet gemakkelijk verdrijven. De violisten hebben de beste plek veroverd en daar is niets meer aan te doen. Bij iedere orkestopstelling moeten individuele wensen wijken voor het algemeen belang. Niemand speelt graag met een trombone in zijn nek, maar iemand moet het doen. Hoe dat algemene belang het beste gediend wordt hangt af van de akoestiek van de zaal, de grootte en de vorm van het podium en de smaak van de dirigent. Het is een compromis van balans, onderling contact en woekeren met de beschikbare ruimte.
pannenkoek met klonten Soms wordt er zelfs afgeweken van de regel dat gelijke instrumenten bij elkaar behoren te zitten. Zo stonden onlangs bij een opera van Mozart de contrabassen aan weerszijden van het orkest opgesteld. Twee links en twee rechts. Hiermee werd de scheiding van lage instrumenten rechts en hoge instrumenten links weer een beetje opgeheven. De bas kwam nu van beide kanten, als een aanschouwelijke demonstratie van het stereoeffect. Voor de bassisten zelf was het minder aangenaam, want ze moesten maar hopen dat ze zuiver en gelijk met hun collega’s zouden spelen. Nieuw was die opstelling overigens niet. In de afgelopen eeuwen hebben bassisten ongeveer overal op het podium gezeten. Midden voor; in drie gescheiden plukjes links, rechts en voor, met zijn allen rechts of met zijn allen links. In Amerikaanse orkesten
10
slagwerk vlnr xylofoon pauk grote trom snaartrom
houtblazers vlnr hobo dwarsfluit fagot klarinet
koperblazers vlnr trompet hoorn trombone tuba
strijkers vlnr viool altviool
vleugel
cello contrabas
harp
zaten ze wel in een halve cirkel om het orkest heen. Leopold
tegenwoordige publiek zou zich echter lichtelijk buitengesloten
Stokowski, een beroemde dirigent van voor de oorlog die graag
voelen.
met opstellingen experimenteerde, plaatste daar nog een
De componist Johann Joachim Quantz stelde in 1752 voor
binnenring met cello’s voor. Dat moet een imposant gezicht zijn
om in een orkest de blazers en de strijkers rigoureus te
geweest, die grote bassen in een halve cirkel boven hun kleinere
scheiden. Ieder aan een kant rondom zijn eigen klavecimbel.
broers uit toornend, maar het werd geen succes. Het onderlinge
De houtblazers hoefden zich daardoor minder zorgen over hun
contact van twee groepen strijkers opofferen voor een soort
volume te maken en konden zich nu meer op klankschoonheid
surround sound system bleek te veel van het goede. Mengen
richten. Zo’n strikte scheiding levert een gemakkelijk
is mooi, maar te veel mengen gaat ten koste van de saamhorigheid in de eigen groep.
samenspelend blaasorkestje op aan de ene kant, en een
Met een klein gezelschap is een hele kring overigens ideaal.
mengen van die twee is een probleem. Voor je het weet klinkt
Op oude schilderijen uit het dirigentenloze tijdperk zie je de
het alsof je in een keer al het pannenkoekenmeel in een bak
muzikanten wel zo zitten, met een man of twaalf gezellig
melk kiepert: je roert je een ongeluk, maar er blijven altijd
om een klavecimbel geschaard. Dat een deel van de spelers
hardnekkige klonten over.
gemakkelijk spelend strijkorkestje aan de andere, maar het
dan met de rug naar het publiek zat, was kennelijk geen doorslaggevend bezwaar. Alles voor het samenspel. Het
Holland Symfonia
11
STIJLPERIODEN De wind komt nooit precies uit het noorden, wat de weerman ook zegt. Altijd is er
Handel
wel een vleugje uit het oosten bij, zodat je zou moeten spreken van noordoost, of van oostnoordoost, of van een gemiddelde hoek van 337 graden. Maar een ding weet je zeker bij zogenaamde noordenwind: hij komt niet uit het zuiden. De stijlperioden in muziek gedragen zich als de wind. Barok wordt nooit romantiek, en hedendaags wordt niet klassiek, maar een kleine of grote vleug romantiek is niet ongewoon in barokmuziek en romantische muziek met een barokke inslag komt ook voor. Daarom is het vaak lastig om op het gehoor vast te stellen uit welke stijlperiode
Rameau
muziek komt. Maar enige kennis is wel weer handig, zoals het ook handig is om te weten wat ongeveer de windrichting is als je een fietstocht met wind mee wilt beĂŤindigen.
BAROK Wanneer?
Bach
1600-1750 Wie componeert? Ambachtslui in dienst van kerk of adel. Wie luistert? De geestelijke en wereldlijke elite. Wie speelt? Klein orkest: 8-20 strijkers, 2-10 blazers, een paar pauken en een klavecimbel. Hoe klinkt het? In de snelle delen tingelt de muziek onverdroten voort, de langzame delen hebben mooie wijsjes en voor beide geldt: de beweging en emotie wordt van begin tot einde volgehouden. Wat zijn beroemde stukken? Bach: Brandenburgse concerten Vivaldi: Vier Jaargetijden
Orkest rond 1720
12
Vivaldi
Haydn
KLASSIEK
Mozart Orkest rond 1790
Wanneer? 1750-1810 Wie componeert?
Ambachtslui in dienst van kerk of adel en de eerste vrije ondernemers. Wie luistert? De gegoede burgerij. Wie speelt?
Beethoven
Standaard orkest: 12-30 strijkers, vaak 2 fluiten, 2 hobo’s, 2 fagotten, 2 hoorns, 2 trompetten. Het klavecimbel verdwijnt. Hoe klinkt het? Eenvoudige en natuurlijke muziek. Wat mooi klinkt wordt voor een beter begrip nog eens herhaald. Precies zo of soms stiekem net een beetje anders. Wat zijn beroemde stukken? Mozart: Symfonie 39-41, Klarinetconcert
Gluck
Beethoven: Vijfde en Negende symfonie
Holland Symfonia
13
ROMANTIEK
Wanneer? 1810-1910 Wie componeert?
Grote virtuozen, romantici, voorvechters van nationale stijlen. Wie luistert?
Berlioz
Iedereen die kan lezen en schrijven en een mens van vlees en bloed is. Wie speelt? Groot orkest tot en met 110 man: 40-64 strijkers, tientallen blazers, waaronder ook trombones, basklarinet, tuba; uitgebreid slagwerk en soms wel 6 of Orkest rond 1820
8 pauken. Hoe klinkt het?
Dvoล รกk
De diepste en intiemste gevoelens worden open en bloot op het podium uitgestald. Wat zijn beroemde stukken? Chopin: Pianoconcerten Brahms: Vioolconcert Tsjaikovski: Vijfde symfonie Berlioz: Symphonie fantastique Brahms
Wagner
Mahler
Verdi
Musici en publiek tijdens de opening van het Amsterdamse Concertgebouw in 1888.
14
Tsjaikovski
Sch枚nberg
Bernstein
Ravel
Sjostakovitsj
Stravinsky
Stockhausen
Bart贸k
Schat Via de radio kon ook thuis worden geluisterd naar de concerten van het Concertgebouworkest onder leiding van dirigent Mengelberg.
HEDENDAAGS
Wanneer? 1910-heden Wie componeert?
Iedereen die noten op wil schrijven. Wie luistert? Vooruitstrevende types, intellectuelen, kunstminnaars. Wie speelt? Orkest van wisselende omvang en bezetting, veel extra Andere vorm van muzieknotatie: pagina van het werk Metastasis van Xenakis uit 1954.
instrumenten, veel verschillende soorten slagwerk, basgitaar, piano, elektronica, exotische instrumenten. Hoe klinkt het? Componisten zoeken hun eigen nog nooit vertoonde stijl, het klinkt soms een beetje raar, maar de oren wennen er wel aan. Wat zijn beroemde stukken? Stravinsky: Sacre du printemps
Orkest rond 1910
Ravel: Bol茅ro Bart贸k: Concert voor orkest
Holland Symfonia
15
EEN LEVEN IN MUZIEK
Sommige mensen menen dat er een verband kan worden gelegd tussen de sfeer van een compositie en hoe de componist zich voelde toen hij de muziek verzon. Hij componeerde bijvoorbeeld een tragische symfonie toen zijn dochtertje was overleden, imiteerde allerlei natuurgeluiden omdat hij veel was gaan wandelen, of schreef een jubelzang nadat hij de vrouw van zijn leven had ontmoet. Maar anderen geloven daar geen barst van. Die geven toe dat het wel eens voorgekomen is, maar wijzen er ook op dat het een te onpraktische werkwijze is om altijd op te gaan. Want in een symfonie volgen verschillende gemoedstoestanden elkaar in hoog tempo op. Zou een componist dan alleen aan de droeve stukjes werken als hij een rotdag heeft en aan de vrolijke stukjes als hij goed geslapen heeft?
De noten va n de beroem de wals An handschrif der schรถne t van compo n blauen D nist Johann onau in het Strauss (18 25-1899)
Boven: Beethoven (1770-1827) liet zich voor zijn zesde symfonie Pastorale inspireren door de natuur rond Wenen. Onder: een karikatuur met links de 19e eeuwse Weense recensent Eduard Hanslick afgebeeld met een wierookvat. Hij was een fanatiek bewonderaar van de componist Brahms (1833- 1897) die rechts op een sokkel staat.
Op deze ka rikatuur wor dt de compo afgebeeld nist Wagne als iemand r (1813-18 die met zijn op de trom 83) muziek een melvliezen. aanslag plee gt
ZELF LUISTEREN
16
In een biografie worden composities doorgaans de hemel in
opstandige inslag zullen van te voren weigeren om er iets aan
geprezen. Dat is niet vreemd, want een biograaf gaat natuurlijk
te vinden. Een derde weg is om te gaan zitten luisteren en alles
niet een boek schrijven over een componist die hij niet bewondert.
over je heen te laten komen. Wie probeert op te merken wat
Het nadeel is dat de lezer het gevoel kan krijgen dat hij de
er zoal gebeurt op het podium, bij de andere luisteraars en bij
beschreven stukken mooi, geweldig en geniaal moet vinden, of hij
zichzelf zal zich niet snel vervelen. Misschien lijken de indrukken
wil of niet.
van een beginnende concertbezoeker niet zo bijzonder als die
Dat maakt het lastig om onbevooroordeeld te luisteren.
van een biograaf. Maar ze zijn wel van hemzelf. Biografen zaten
Meegaande types zullen uit alle macht proberen om de muziek
trouwens ook ooit voor het eerst in een concertzaal terwijl ze geen
inderdaad mooi en geweldig te vinden. En mensen met een
idee hadden wat hen zou overkomen. Dat wordt wel eens vergeten.
HET VERSLAG:
VIJF REGELS VAN KAAIJ Stel dat je naar de Negende symfonie van Beethoven gaat luisteren en je wordt gevraagd daar iets over te schrijven. Met een beetje handig wikipediaën heb je in enkele minuten veel informatie bij elkaar gescharreld. In die stukjes van Wikipedia staan opvallend veel vaktermen en gewichtige zinnen. Je kunt proberen om ze in gewone mensentaal te herschrijven, maar daarvoor moet je wel eerst begrijpen wat er staat. Maar je kunt ook de volgende eenvoudige schrijfregels toepassen. Dat scheelt in ieder geval veel geleerde studie en geblader in woordenboeken.
1. Begin niet met een overdaad aan feiten over de componist De jaartallen en het geboorteland zijn al meer dan genoeg.
2. Schrijf geen holle kreten
van het type “Messi wordt door veel kenners tot de allerbeste voetballers gerekend”, of “Zonder Balkenende had de politiek er anders uitgezien”, of “De humor van Paul de Leeuw bouwt voort op die van André van Duin”.
3. Gebruik geen woorden of termen die je zelf niet of maar half begrijpt 4. Laat weg wat lezers neigen over te slaan* Een lang citaat staat natuurlijk wel geleerd, maar het bewijst alleen dat je lange citaten kunt vinden en ze foutloos kunt kopiëren. Dat laatste gaat trouwens opvallend vaak mis. Een beroemd citaat van Beethoven luidt: “Muss es sein? Es muss sein”. Tik de eerste drie woorden maar eens in op Google en zie hoe verschillend de vraag- en uitroeptekens worden geplaatst. Je zou trouwens ook kunnen onderzoeken waarom een Duitse componist Van Beethoven in plaats van Von Beethoven heet. Of je zou andere symfonieën van Beethoven kunnen beluisteren om vast te stellen of je die mooier vindt dan de negende. Of je zou eens kunnen uitzoeken of er ook andere componisten zijn die negen of meer symfonieën hebben geschreven. En je kunt natuurlijk opschrijven wat er allemaal tijdens het concert gebeurd is. Daarvoor geldt de laatste schrijfregel:
5. Schrijf alleen op wat je zelf gehoord, gezien of bedacht hebt* Iedereen die naar een concert gaat hoort iets en iedereen hoort iets anders. Juist zo’n unieke persoonlijke ervaring is het waard om opgeschreven te worden. Vaak is het aardig om te luisteren hoe de muziek verandert. Ze wordt luider of zachter, sneller of langzamer, een trompet begint een solo, de slagwerker staat na een half uur op en geeft een ferme tik op de grote trom. Dat soort dingen kan iedereen horen, maar het leuke is dat iedereen iets anders opvalt.
Als je alle schrijfregels hebt toegepast, zou dat kunnen leiden tot het volgende stukje:
* met dank aan Elmore leonard
keurig op een rij en verroeren zich niet, wat me erg saai lijkt en ik begrijp niet goed waarom iemand dat zou willen doen. Aan het begin van het vierde deel staan ze allemaal
Ludwig van Beethoven (1770-1827) is een Duitse componist
tegelijk op, wat wel knap is, want ik zou zelf de tel zijn
met een rare naam. Hij heet van Beethoven en niet von
kwijtgeraakt. Misschien gaf de dirigent hen wel een teken,
Beethoven, zoals je zou verwachten van een Duitser, omdat
maar dat heb ik niet gezien, omdat ik naar de hoornisten
zijn voorouders uit Vlaams-Brabant kwamen. Beethoven
zat te kijken die met hun instrument aan het schudden
werd geboren in Bonn en verhuisde als eenentwintigjarige
waren. Het duurt even voor het hele koor zingt, maar dan
naar Wenen. Hij wordt trouwens ook vaak Von Beethoven
zingen ze een mooie melodie, dat ergens bekend voorkomt
genoemd en staat zo zelfs op Facebook.
en best wel vlot is voor een koor. Dat liedje gaat behoorlijk
In de boeken staat dat zijn Negende symfonie heel
in je kop hangen en langzamerhand doet het koor een soort
belangrijk is. Maar zelf luister ik liever naar de tweede of
wedstrijd met het orkest wie het hardst kan. Helemaal op
de vijfde. Die zijn korter en klinken vriendelijker en minder
het einde houdt het koor op met zingen en speelt het orkest
bombastisch. Vooral het koor is een beetje gek in de
nog even snel en hard door. Het orkest heeft dus gewonnen,
Negende symfonie. Er zit dan een enorme groep zangers
maar misschien vond het koor het gewoon te kinderachtig
drie kwartier te wachten terwijl het orkest speelt. Ze zitten
om van muziek een wedstrijd te maken.
Holland Symfonia
17
ZOEKEN
ON
E N I L
praktische informatie De programma’s van Holland Symfonia zijn te vinden op www.hollandsymfonia.com. Om meer te weten te komen over
de componisten
DE HERINNERINGSLUISTERAAR De beste voorbereiding voor een concertbezoek is ook
moet je verder zoeken. Een achternaam is niet genoeg, want er
de simpelste: haal de muziek in huis en beluister die.
is een hele familie Bach die componeerde en alle Denen heten
Toch klinkt de muziek in de zaal niet helemaal hetzelfde,
Nielsen.
zo hoorden we bij een afgeluisterd gesprek in de kantine.
Als je Google laat zoeken met een goede combinatie van gegevens (naam van de componist + titel van de compositie),
Ingrid Ik vind een symfonie in de zaal veel beter klinken dan
kun je doorgaans de juiste persoon er wel uitzeven.
op cd. Het is ongelooflijk hoeveel details je dan hoort. Eigenlijk
Soms tref je dan ook direct een beschrijving van de compositie zelf aan.
zou je een symfonie alleen nog in de zaal moeten beluisteren.
Henk Nee, dat vind ik helemaal niet. Ik geniet thuis juist nog
Als je weet wanneer een componist leefde, dan zijn de
meer, omdat ik me herinner hoe mooi die in de zaal klonk.
beschrijvingen van de verschillende muzikale stijlperioden op
Ingrid Gebruik jij een cd dus om herinneringen op te halen?
de pagina’s 12 t/m 15 van dit boekje nuttig om door te lezen.
Als een soort fotoalbum voor de oren?
Zo krijg je een eerste indruk van wat je ongeveer te
Henk Ja en niet alleen thuis. Op de fiets is dat gevoel nog
wachten staat.
veel sterker. Door het verkeerslawaai ontgaat me van alles, maar dat geeft niet. In de zaal hoor ik trouwens ook veel niet. Als zo’n groot orkest speelt, kan ik vaak maar enkele
boeken
OF
FL
INE
instrumenten een beetje volgen. Soms denk ik wel eens dat je thuis meer hoort, omdat de zwakke instrumenten op een opname opvallender worden gemaakt.
Ingrid Als ik in de zaal een bepaald instrument wil horen, dan kijk ik ernaar en dan hoor ik het ook.
Henk Je oren horen wat je ogen zien? Ingrid Een blik op de fluit brengt het fluitgeluid naar voren en soms kan ik zelfs de klank van een enkele violist uit de
Een goede componistenbiografie heeft een register. Hoe dikker het boek, hoe groter de kans dat een
Henk Daar geloof ik niets van, maar als je denkt dat je
bepaalde compositie apart vermeld wordt. Om die vermelding
het kunt moet dat fijn voor je zijn. Ik houd zelf van de grote
te vinden moet je soms nog behoorlijk zoeken, want het is
verschillen tussen hard en zacht in de zaal. Soms denk je dat
niet wettelijk geregeld hoe een register in elkaar gezet moet
een orkest niet harder kan en dan doen ze er nog een schepje
worden, maar het register staat wel altijd achterin het boek. Er
bovenop. Geweldig.
zijn ons althans geen uitzonderingen bekend.
Ingrid Ik vind zachte stukjes juist zo prachtig, als ze allemaal
massa isoleren.
Sommige biografen maken twee registers: een
steeds zachter gaan spelen en nog zachter.
algemeen register met belangrijke dingen uit het leven van
Henk Ik denk dat ze die passages bij een opname juist wat
een componist en een werkenregister met zijn composities.
harder maken omdat je anders alleen nog de ruis van de boxen
Anderen verstoppen zo’n werkenregister achter de naam van
hoort.
de componist. En soms staat de compositie gewoon op zijn plek
Ingrid En de luide stukken maken ze vast zachter. Anders
in het alfabet, zoals je hem ook in het telefoonboek zou zoeken.
zouden je boxen exploderen, of doen boxen dat niet?
Het is even doorbijten om een symfonie te vinden in een
Henk Dat weet ik niet, maar als je het stuk wel eens in de
register, maar de slimme zoeker wordt beloond voor de moeite.
zaal hebt gehoord, dan ervaar je die explosies van geluid toch
Hij hoeft niet de hele biografie te lezen, maar slaat het boek
weer opnieuw alsof het orkest helemaal los gaat.
direct op de juiste plek open.
Ingrid Eigenlijk is een concertbezoek dus de beste voorbereiding om van een cd te genieten.
18
en tenslotte hebben we nog het applaus
KLAPLUST
Iedere muzikant weet dat er altijd het langst geklapt wordt in een zaal met een goede akoestiek.
De hoofdregel is dat er pas geklapt wordt als de hele compositie
Dat kan komen doordat de muziek vanwege de fraaie
eerste deel met een daverend geraas en getier, dan blijven de
akoestiek zo mooi heeft geklonken, maar ook omdat het
handen netjes in de zakken, hoe enthousiast je er ook van bent
publiek enthousiast wordt van het geluid dat het al klappend
geworden.
gezamenlijk produceert. De luisteraars gaan op in elkaars
Twintig jaar geleden gold dit ook voor opera, maar
geklap en kunnen er geen genoeg van krijgen.
tegenwoordig is het gewoonte om na een mooie aria toch even
Je kunt het ook andersom bekijken. In een zaal met heel
te applaudiseren, soms dwars door het naspel van het orkest
weinig galm zal het applaus een beetje doods klinken. Een
heen. De zangers genieten daarvan en houden onderling bij
klapper hoort dan zijn eigen klappen en dat vinden de meeste
wie het langst toegeklapt wordt. Maar het grote applaus blijft
mensen niet fijn. Bij de eerste de beste afname van het totale
bewaard voor het einde.
klapvolume houden ze schielijk in en voor je het weet is het
Na een bijzonder goed gelukte solo in een symfonie wordt er
applaus gestopt, want niemand wil als enige overblijven en zo
weer niet geklapt. Zo komt de fluitist of trompettist er niet
de aandacht van de hele zaal op zich vestigen.
achter of het publiek zijn solo mooi heeft gevonden, maar het
Ook komt het wel eens voor dat er iemand moederziel alleen
is niet anders. Wel wordt er tegenwoordig af en toe tussen
begint te klappen – meestal zijn het maar een paar schuchtere
de delen geklapt, vooral als er veel luisteraars zijn die niet
klapjes en dan houdt het alweer op omdat de klapper merkt
zo gewend zijn aan klassieke concerten. Je hoort het bij
dat het niet de bedoeling was. Niemand vindt dat erg, behalve
sponsorconcerten, kinder- en jeugdconcerten en concerten in
natuurlijk de dader zelf.
de open lucht. Daaraan moesten muzikanten en doorgewinterde
Om geen eenzame klapper te worden is het misschien goed om de klapregels der klassieke muziek door te nemen. Ze zijn door de eeuwen heen
luisteraars eerst even wennen, maar inmiddels vindt iedereen
veranderd, ze zijn niet logisch, en ze verschillen van land tot
Dus kort samengevat: na een hele compositie en een aria wel
land. Daarom beperken we ons tot de Nederlandse gebruiken
klappen, na een fluitsolo niet, tijdens informele concerten soms
anno nu.
tussen de delen weer wel, maar luider als het stuk helemaal
is gespeeld. Bestaat een stuk uit vier delen en eindigt het
het weer normaal. Zo verandert nieuw publiek als
vanzelf oude gewoonten.
klaar is en kijk bij twijfel naar de buurman.
Holland Symfonia
19
GRATIS SYM-CARD VOOR JONGE MUZIEKLIEFHEBBERS De SYM-Card is een gratis toegangspas waarmee iedereen in de leeftijd van 6 tot en met 26 jaar voor slechts € 10 een concert van Holland Symfonia kan bijwonen in Haarlem. In elk seizoen verzorgt Holland Symfonia een aantal (familie)concerten waarbij jongeren met een SYM-Card direct kunnen profiteren van een korting die kan oplopen tot maar liefst € 25,-. Van bijzondere symfonische concerten tot spectaculaire cross-overs en van familieconcerten tot workshops! Vraag de SYM-Card aan via www.hollandsymfonia.com/symcard.
HOLLAND
SYMFONIA
Hyves:
hollandsymfonia.hyves.nl
MySpace:
www.myspace.com/hollandsymfonia
Twitter:
https://twitter.com/hollandsymfonia
Facebook: www.facebook.com/holland.symfonia Youtube:
www.youtube.com/hollandsymfonia
Flickr:
www.flickr.com/photos/hollandsymfonia/
MARTIN KAAIJ
colofon Koppen dicht is een uitgave van Holland Symfonia. Wij hebben niet alle rechthebbenden van getoonde
Met een bijzonder orkest moet je bijzondere
Martin Kaaij kent het
prenten en foto’s kunnen
dingen doen. Holland Symfonia is het grootste
muziekleven van binnenuit. Hij
orkest van Nederland. Het bestaat uit zo’n
speelde als eerste gitarist het
achterhalen. We vragen hen
honderdveertig musici, genoeg om op twee
Concierto d’Aranjuez in Maleisië
plaatsen tegelijk een symfonie van Mozart of
en schnabbelde bij de meeste
Beethoven te spelen. Dat zou uiteraard een weinig
orkesten van Nederland.
avontuurlijk gebruik van de mogelijkheden zijn,
Op de tennisbaan is hij dankzij
om het maar eens voorzichtig uit te drukken.
een zowel linkshandig als
Bij Holland Symfonia vinden ze het leuker om veel
rechtshandig geslagen forehand
verschillende dingen door elkaar heen te doen.
een geduchte tegenstander.
Het ene deel van het orkest kan een symfonie van
Hij heeft een hekel aan
Beethoven spelen in Alkmaar, terwijl het andere
koken, maar kan razendsnel
Beeldredactie en productie
deel Het Nationale Ballet begeleidt met muziek
boodschappen doen en leest
Holland Symfonia
van Tsjaikovski in Rotterdam. Of de ene helft kan
boeken dat het een aard heeft.
swingen op een gospelfestival in de Heineken
Zijn favoriete schrijvers zijn
Ontwerp
Music Hall, terwijl de andere helft de nieuwste
Vladimir Nabokov, Kingsley
noten van een levende Nederlandse componist in
Amis, en Donna Leon.
zo!ontwerp Haarlem
de vingers probeert te krijgen. Klassieke muziek,
Hij heeft zes cd’s opgenomen en
moderne muziek, theater, gospel en soul, het kan
twee boeken geschreven over
allemaal bij Holland Symfonia. En het kan niet
klassieke muziek: Niet bij Bach
alleen: het gebeurt ook.
alleen en Toonzetters.
Stichting Niemeijer Fonds
contact met ons op te nemen. Alle foto’s van Holland Symfonia zijn gemaakt door Tessa Severijns. Tekst Martin Kaaij
Holland Symfonia info@hollandsymfonia.nl www.hollandsymfonia.nl 088 796 3600